قوردايداعى قازاق-دۇنگەن قاقتىعىسى قوعامنىڭ قوياسىن اقتارىپ، قوردالانىپ جاتقان ءبىراز ماسەلەنى قايتا كۇن تارتىبىنە شىعاردى. ول – مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى. ول – مەملەكەتتىك قورعانىس ماسەلەسى. ول – ءبىلىم بەرۋدەگى كەرەكسىز كەڭقولتىق ساياسات. ول – «كوپۇلتتىلىق» دەگەن جاساندى يدەولوگيانىڭ – ۇلتتىق، مەملەكەتتىك يدەولوگيادان ۇستەم بولىپ كەلۋى. ول – ەلدىڭ يەسى، مەملەكەتتى قۇرۋشى قازاق ۇلتىنىڭ قانداي دا ءبىر كونستيتۋتسيالىق يمۋنيتەتكە يە بولماي كەلۋى...

130 ۇلت - ول قانداي ۇلت؟

باردى – بار، جوقتى – جوق دەپ ايتۋ كەرەك. الەمدە 250-دەن اسا ۇلت بولسا، (2009 جىلعى ساناق بويىنشا) ەكى-ءۇش ەسكيموس پەن ءتورت-بەس ناگانسانداردى ىزدەپ ءجۇرىپ تاۋىپ، قىرىق جاماۋ كورپەدەي قىلىپ 130 ۇلتتىڭ ءتىزىمىن تۇزدىك. سويتتىك تە، سىنىق ساياساتقا سىلتاۋ تاۋىپ، «كوپۇلتتىلىق» دەيتىن كۇيلى قاتىننىڭ تابەتىندەي قىرىق قۇبىلمالى، جاساندى يدەولوگيانى قولدان جاساپ، كوبىنە كوپ دەماگوگيالىق جالاڭ ۇرانداردى نەگىزگە الا وتىرىپ، ينتەرناتسيوناليزم يدەياسىن مەملەكەتتىك يدەولوگيادان ارتىق ناسيحاتتاپ كەلدىك. وتىز جىل بيلىك بىزگە «بىرلىگىمىز جاراسقان ەل» ەكەنىمىزدى ەرتەگىدەي دارىپتەپ كەلدى.

وزگەلەرگە «بىرلىگىمىز جاراسقانىن» ءبىلدىرۋ ءۇشىن مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ مۇددەسىن اياققا تاپتاي بەرۋگە بولمايدى، استە. قازاق ۇلتىنىڭ ار-نامىسىنا تيىسسە ەلدەگى وزگە دياسپورا وكىلدەرى دە قاتاڭ جازاعا تارتىلۋى كەرەك! بىراق زاڭ بارىنە ورتاق.

حوش. مەملەكەتتىڭ جانە ونىڭ زاڭدى يەسى قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن، شەكارانىڭ بۇتىندىگى ءۇشىن، يت پەن قۇسقا جەم بولماي تاۋەلسىزدىكتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن – ناسىلىنە، جىنىسىنا، ۇلتىنا، تۋعان تەگىنە، ءدىني ۇستانىمىنا ت.ب. قاراماي ونىڭ ءاربىر ازاماتتى مۇددەلى بولۋى كەرەك-اق. ءسوزسىز، ەلىشىلىك تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىقتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءتارتىپ كەرەك! بىراق، ول قازاقتىڭ ەسەبىنەن جاسالۋى كەرەك دەگەن ءسوز بە؟ جوق! كەرەك دەسەڭىز، وسىعان دەيىنگى «ۇلتارالىق سيپاتتاعى» ۇلكەندى-كىشىگى قاقتىعىستاردىڭ حرونولوگياسىنا كوز جۇگىرتەلىك. ساراپ قىلايىق. تۇراقتىلىقتى بۇزىپ، توبەلەس شىعارعان كىمدەر؟ ارتى ۇلتارالىق قاقتىعىستارعا اكەلىپ سوقتىرعان جانجالداردى كىمدەر باستادى؟ كەز كەلگەن قىلمىستىڭ ءموتيۆى دەگەن بولادى. مىنە، سول موتيۆتەر:

1992 جىل. وسكەمەن. قازاق-شەشەن قاقتىعىسى.

ارماتۋرا زاۋىتىنىڭ جاتاقجايىندا ءتورت قازاق جىگىتىنىڭ ءولى دەنەسى تابىلدى. كەيىن قىلمىستى شەشەن ۇلتىنىڭ وكىلدەرى جاساعانى تۋرالى ايتىلدى. ءدال وسى اقپارات حالىقتىڭ كوتەرىلۋىنە سەبەپ بولدى. نارازى جۇرت شەشەندەر تۇراتىن «وۆەچي كليۋچ» اۋىلىنا بارماق بولدى. قۇزىرلى ورگاندار اشىنعان حالىقتىڭ الدىن توستى.

موتيۆ: 4 قازاق جىگىتىنىڭ شەشەن ۇلتى وكىلدەرىنىڭ قولىنان قازا تابۋى بولدى.

2006 جىل. شەلەك. قازاق-ۇيعىر جانجالى.

«ستارىي زاموك» كافەسىندە قازاق جانە ۇيعىر جاستارىنىڭ اراسىندا قاقتىعىس بولدى. ارتى جانجالعا ۇلاستى. 18 قاراشاداعى جانجال كەزىندە بىرنەشە ۇيعىر جاستارى جالعىز قازاق جىگىتىن ۇرىپ-سوققان. جانجال كەزىندە ۇيعىر ۇلتىنىڭ وكىلدەرى: «مەملەكەت سەندەردىكى، جەر بىزدىكى!» دەگەن اۋانداعى پروۆوكاتسيالىق ۇراندار ايتقان.

موتيۆ: ءبىر توپ ۇيعىر ۇلتىنىڭ وكىلدەرى جالعىز قازاق جىگىتىن ۇرىپ-سوققانى. «مەملەكەت سەندەردىكى، جەر بىزدىكى!» دەگەن پروۆوكاتسيالىق ۇران ايتۋى بولدى.

2006 جىل. اتىراۋ. قازاق-تۇرىك قاقتىعىسى.

اتىراۋ وبلىسى، جىلىوي اۋدانى، تەڭىز  مۇناي كەن ورنىندا قازاق جانە تۇرىك جۇمىسشىلارىنىڭ اراسىندا جاپپاي توبەلەس بولدى. وقيعا بىلاي بولعان. تۇسكى اس كەزىندە قازاق پەن تۇرىك جۇمىسشىسى كەزەككە تالاسىپ قالادى. نارازى بولعان تۇركيا ازاماتى جاتاقحاناعا وزىمەن بىرگە 400-دەي ادامدى ەرتىپ بارىپ، داۋ شىعارعان. ارتى قارۋلى قاقتىعىسقا ۇلاستى. سوڭىندا جاراقات العان جۇزدەگەن تۇرىك (ەڭبەك ميرگرانتتارى) ەلدەرىنە قايتارىلدى.

موتيۆ: تۇركى ميگرانتىنىڭ جاپپاي توبەلەستى باستاۋى بولدى.

2007 جىل. مالوۆودنوە (قازىرگى بايدىبەك بي). قازاق-شەشەن قاقتىعىسى.

جۇرت اراسىندا بۇل قاقتىعىس «ماحماحانوۆتار وقيعاسى» دەگەن اتپەن بەلگىلى. «بوتاگوز» بيليارد كلۋبىندا بولعان ەكى ۇلت وكىلىنىڭ توبەلەسى ۇلتارالىق داۋعا ۇلاستى. بەكجان سالىمباەۆ پەن ماگومەد ماحماحانوۆتىڭ توبەلەسىنەن كەيىن ماگومەدتىڭ ءىنىسى تاحير ماحماحانوۆ بەكجان سالىمباەۆتى كولىگىمەن قاعىپ، اياعىن تراۆماتيكالىق تاپانشامەن جارالايدى. كەيىن نارازى حالىق اعايىندىلاردىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا كەلەدى. ال ماحماحانوۆتار جينالعان جۇرتقا (50-100 شاقتى ادام) وق اتىپ، ەكى ادام قازا تاپقان. اشۋلانعان اۋىل تۇرعىندارى اعايىندىلاردىڭ ءۇيىن ورتەپ، ماحماحانوۆتاردىڭ ءۇش باۋىرىن ساباپ تاستاعان. ۇشەۋى دە ەسىن جيماستان كوز جۇمدى. ال تاحير ماحماحانوۆ ەلدەن قاشىپ كەتكەن. كەيىن 2011 جىلى ۇستالدى دەگەن اقپارات تارادى.

سول جولى قاقتىعىستان 9 ادام قازا تاپقان. 7 شەشەن، 2 قازاق. 7 اي جۇرگىزىلگەن تەرگەۋدەن سوڭ، ءۇش ادام تۇرمەگە توعىتىلدى. ولار: قايرات باتىرحانوۆ، باقىت سارسەنباەۆ، ازامات سادىقوۆ. تاعى ەكى ادام شارتتى تۇردە سوتتالدى. ولار: نۇرلان احمەتوۆ پەن بولاتبەك بايسالباەۆ.

موتيۆ: اعايىندى ماحماحانوۆتار جانجالدى باستاپ، حالىققا وق اتۋى سەبەپ بولدى.

2007 جىل. وقو. ماياتاس اۋىلى. قازاق-كۇرد جانجالى.

16 جاستاعى، ۇلتى كۇرد ءجاسوسپىرىم جىگىت 4 جاسار قازاق بالاسىن زورلاعان. اشۋلانعان ماياتاس پەن كورشى اۋىلداردىڭ حالقى كۇردتەردىڭ ۇيلەرىن ورتەپ، وزدەرىن تاياقتاعان. قاقتىعىس 3 كۇنگە سوزىلدى. اتالعان اۋىلدا كۇردتەر كوپ بولعان. شامامەن 90 پايىز. بارلىعى اۋىلدى، ءۇي-جايلارىن تاستاپ، قالاعا قاشقان. وقو-داعى سايرام، بايدىبەك اۋداندارىنىڭ حالقى دا نارازىلىق تانىتقان. اقىرىندا 500-گە جۋىق پوليتسيا اشىنعان حالىقتى ازەر تىنىشتاندىرعان.

موتيۆ: 4 جاسار قازاق بالانىڭ زورلانۋى بولدى.

2008 جىل. الماتى وبلىسى. مالىباي اۋىلى.

تاعى دا قازاق پەن ۇيعىر اراسىندا جانجال ۋشىقتى. تاعى دا قازاق كوتەرىلدى. تاعى دا وقىپ جەگەن دە، اجال قۇشقان دا قازاق.

2015 جىل. بوستاندىق، ىنتىماق اۋىلدارى. قازاق-تاجىك قاقتىعىسى.

بۇل شەتىن وقيعا جۇرت اۋزىندا «ساراعاشتاعى قاقتىعىس» دەگەن اتپەن بەلگىلى. وقو، ساراعاش اۋدانىنا قاراستى ىنتىماق اۋىلىنىڭ تۇرعىنى باقىتجان ارتىقباەۆ تاجىك ازاماتىنىڭ قولىنان قازا تاپتى. حالىق كوتەرىلدى. بىرنەشە تۇرعىن ءۇي مەن كولىك ورتەندى.

موتيۆ: قازاق ازاماتىنىڭ وزگە ۇلت ازاماتىنىڭ قولىنان قازا تابۋى سەبەپ بولدى.

2016 جىل. بۋرىل. قازاق-تۇرىك قاقتىعىسى.

17 جاستاعى ۇلتى تۇرىك ءجاسوسپىرىم جىگىت ءۇي توناۋ ماقساتىندا ۇرلىققا ءتۇسىپ، 5 جاسار بالانى پىشاقتاپ ولتىرگەن. حالىق كوتەرىلىپ، ارتى ۇلتارالىق جانجالعا ۇلاستى.

موتيۆ: 5 جاسار بالانىڭ ءولىمى بولدى.

2017 جىل. استانا. قازاق-ءۇندىس توبەلەسى.

«اباۋ-دابي پلازا» كوپقاباتتى عيماراتىنىڭ اۋماعىندا جۇمىس ىستەيتىن ۇندىستەر مەن قازاقتار اراسىندا جاپپاي توبەلەس بولدى. رەسمي اقپارات بويىنشا، توبەلەسكە ەكى تاراپتان 30-عا جۋىق ادام قاتىسقان. جانجال الكوگولدىك ىشىمدىككە ماسايعان ءۇندىس ميگرانتىنىڭ ۇلتى قازاق كۇزەتشىگە داۋ شىعارۋىنان باستالعان.

موتيۆ: ماس ءۇندىستىڭ لاڭىنان بولدى.

2018-2019 جىل. قاراعاندى. قازاق-ارميان جانجالى.

2018 جىلدىڭ 31 جەلتوقساننان 2019 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا قاراعان ءتۇنى «درەۆني ريم» مەيرامحاناسىنداعى ەكى ۇلت جاستارىنىڭ اراسىنداعى توبەلەس سوڭى كىسى ولىمىمەن اياقتالدى. 23 جاسار قازاق بالاسى كىسى قولىنان قازا تاپتى. ارتى ۇلتارالىق داۋعا ۇلاستى. جۇزدەگەن، ءتىپتى مىڭعا جۋىق ادام نارازىلىققا شىقتى. الاڭعا جيىلعان حالىققا سول كەزدەگى وبلىس اكىمى ەرلان قوشانوۆ شىعىپ باسۋ ايتتى. قازاقستانداعى ارميان دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرى دە ۇندەۋ جاساپ، كەشىرىم سۇراعان ەدى. ماسەلەگە، ءتىپتى، ارمەنيا پرەمەرى نيكول پاشينيان دا ارالاسىپ، پىكىر بىلدىرگەن.

موتيۆ: قازاق جىگىتىنىڭ ارمياندار قولىنان قازا تابۋى بولدى.

تۇراقتىلىقتى بۇزىپ، توبەلەس شىعارعان كىمدەر؟

ءبىز وسىعان دەيىنگى ەلىشىلىك «ۇلتارالىق سيپاتتاعى» قاقتىعىستار مەن جانجالداردى شولىپ شىقتىق. ەسىمىزگە تۇسكەنىن جازدىق. جوعارىداعى شەتىن وقيعالاردىڭ قاي-قايسىسىن ايتساڭىز دا، اۋەلى جانجال شىعارۋشى قازاق ەمەس، دياسپورا وكىلى نەمەسە شەتەلدىك ەڭبەك ميگرانتتارى ەكەنىنە كوز جەتكىزەسىز.

كەشەگى قوردايداعى شەتىن وقيعا دا ساۋدا قۋعان سارت-ساۋاننىڭ سالعىلاسۋى نەمەسە كورشى-قولاڭنىڭ قورشاۋ ىشىندەگى قوقيلاسۋى ەمەس. بۇل وتىز جىلعى بيلىكتىڭ ينتەرناتسيوناليستىك ساياساتىنىڭ سىنعان سيلۋەتى. بۇل جىلدار بويى جينالعان قىجىلدىڭ قانى. بۇل ەسكى بيلىك ساياساتىنىڭ قاتە بولعانىنىڭ دالەلى. ارداگەر جۋرناليست مارات توقاشباەۆ «بۇل مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلت پەن دياسپورانى تەڭەستىگەن ساياساتتىڭ «جەمىسى» دەپتى. بۇل دا دياگنوز.

قۇزىرلى ورگاندار كيكىلجىڭنىڭ باستالۋىنا سەبەپ بولعان ەكى وقيعانى اتادى. ءبىرى – جولعا تالاسقاندار اراسىنداعى جانجال. ەكىنشىسى – قۇجاتسىز كولىك يەسى مەن پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىنداعى داۋ. ەكى وقيعادا دا جانجالدى باستاعان – دۇنگەن دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرى دەپ كورسەتىلگەن. ەكى وقيعادا دا ەسىرىك قىلعان «ەسالاڭداردىڭ» ارەكەتىنە اشۋلانعان حالىق كوتەرىلدى. 10 ادام قازا تاپتى. 40-تان اسا ادام ءتۇرلى دەنە جاراقاتتارىن الدى. اياعىندا دۇنگەندەر الاتاۋ اسىپ، قىرعىز بارىپ پانالادى.

ەلىشىلىك ەگەستە ەسىك جاعالاي قاشقاندار ەل باسىنا كۇن تۋاعاندا قايتپەك؟

قىرعىزستانعا قاشىپ كەتكەندەردىڭ ناقتى سانى ازىرگە بەلگىسىز. كەيبىر دەرەكتەردە 4-5 مىڭ دەپ ايتىلادى. ءبىر انىعى قىرعىزدان ساۋعا سۇراپ كەتىپ جاتقاندارى راس! بۇل اقپاراتتى قىرعىزستاننىڭ شەكارا قىزمەتى دە راستاپ وتىر. ال ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيانىڭ جەتەكشىسى، ۆيتسە-پرەمەر بەردىبەك ساپارباەۆ شەكارادان وتەيىن دەپ تۇرعاندارعا توقتاۋ ايتىپ، ۇيلەرىنە قايتۋدى سۇراعانى بۇگىن بەلگىلى بولدى.

ولار (دۇنگەندەر) قازاقستاننىڭ زاڭدى ازاماتتارى بولسا، نەگە شەكارا اسىپ، قىرعىز بارادى؟ قورىققاننان قوس كورىنسە، قازاقتىڭ ىشىندە باس ساۋعالاپ باراتىن قالا قۇرىپ قالىپ پا؟ بۇل دا ءوز كەزەگىندە قاتىن-بالاسىن قولتىقتاي قاشقانداردىڭ قانشىلىق مەملەكەتشىل ەكەندىكتەرىن كورسەتتى. ءاسىلى، بەيبىت كەزدە قاشقىنداردىڭ پايدا بولۋى – جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس!  ەلىشىلىك ەگەستە ەسىك جاعالاي قاشقاندار، قۇداي بەتىن ارى قىلسىن، ەل باسىنا كۇن تۋا قالعاندا قايتپەك؟

ءبىز جوعارىدا مەملەكەتتىك ءتىل، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك، ۇلتتىق يدەولوگيا ماسەلەسىن تەكتەن-تەك ايتىپ وتىرعان جوقپىز. قازىردىڭ وزىندە ەل ىشىندە ءارتۇرلى اڭگىمە ايتىلۋدا. «دۇنگەندەر اسكەري بورىشتارىن وتەمەيدى ەكەن»، «دۇنگەندەر ءوز بالالارىن شەت ەلدە وقىتادى ەكەن»، «دۇنگەندەر بالالارىن قازاق مەكتەپتەرىنە بەرمەيدى ەكەن» ت.ب. گۋ-گۋ اڭگىمە. بۇل قانشالىقتى راس اقپارات؟ نۇرلان ەرمەكباەۆ باسقاراتىن قورعانىس مينيسترلىگى، اسحات ايماعامبەتوۆ باسقاراتىن ءبىلىم مينيسترلىگى ەل كوڭىلىن ەكىۇداي ەتكەن بۇل ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋى ءتيىس! زاڭ بويىنشا قازاقستاننىڭ اسكەرگە جارامدى ءاربىر ازاماتى – اسكەري بورىشىن وتەۋگە مىندەتتى! ەندەشە «دۇنگەندەر اسكەرگە بارمايدى ەكەن» دەگەن اڭگىمە قايدان شىقتى؟

قان توگىلىپ، جۇرتتى دۇرلىكتىرگەن دۇربەلەڭگە قاتىستى سىڭارجاق ءسوز ايتۋدان اۋلاقپىز. دەسە دە، كەشەلى بەرگى قوردايدا قازاقشا سويلەگەن دۇنگەن كوردىڭىز بە؟ جوق! دەمەك، ەڭ قۇرىعاندا ءبىر دۇنگەننىڭ قازاقشا سويلەمەۋى ارقىلى - قازاق ءتىلىن، قازاق ۇلتىن، قازاق مەملەكەتىن مەنسىنبەيتىنىن كورسەتتى. ەندەشە، قازاقتىڭ مەملەكەتى مەن مەملەكەتتىك ءتىلىن مەنسىنبەيتىندەرگە قاراپ، «دۇنگەندەر بالالارىن قازاقشا وقىتپايدى ەكەن» دەگەن ويمەن كەلىسپەۋگە لاج جوق.

ءسوز سوڭى.

«قازاقستان - قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتى. شىنداعى - سول. بۇل «قازاقستاندا تەك قازاقتار تۇرسىن» دەگەن ءسوز ەمەس. كەرىسىنشە، حالىقارالىق تاجىريبەگە سايكەس، قازاقستاندا وزگە ۇلتتار دا تۇرۋى ءتيىس. بىراق قازاقتار دا، قازاق ەمەستەر دە «ءبىز قازاقتاردىڭ مەملەكەتىندە تۇرىپ جاتىرمىز» دەگەن سەزىممەن تاربيەلەنۋى كەرەك. سوندا ۇلتارالىق تۇسىنىستىك، ۇلتارالىق قاتىناستىڭ تۇراقتىلىعى دۇرىس نەگىزگە كەلەدى. ال قازىر قاراساق، قازاقستان - كوپ ۇلتتى، كوپ ءدىندى، كوپ ءتىلدى مەملەكەت دەپ ۋاعىزداۋشىلار كوپ. ولاي دەۋگە ەش سەبەپ جوق، ەش نەگىز جوق. ويتكەنى الەمنىڭ ءجۇز توقساننان اسا مەملەكەتى - كوپ ۇلتتى، كوپ ءتىلدى، كوپ ءدىندى. بىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى وزدەرىن باسقالاردان دارا قۇرىلعان مەملەكەت دەپ سانامايدى. ءبىز بولساق، ءاردايىم ءوزىمىزدى بولەك تۇرعان، وزگە مەملەكەتتەرگە ۇقساستىعى جوق مەملەكەت كورەمىز، ورىستار ۋاعىزداپ، ميىمىزعا قۇيعان «حالىقتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى» دەگەن ۇعىمنان ارىلا الماي كەلەمىز. بىزدە وزگە ۇلتتار «ءبىز - قازاقستاندىقتارمىز، قازاقستان - ءبىزدىڭ ورتاق ءۇيىمىز» دەپ سايرايدى. نەگە ورتاق ءۇي؟ بۇل - قازاقتاردىڭ ءۇيى. مۇندا باسقالاردىڭ دا تۇرۋعا قۇقىعى، مۇمكىندىگى بار. ءبىز وسىنى اشىق ايتىپ ۇيرەنۋىمىز كەرەك» دەيدى بولاتحان تايجان.

الىپ-قوسارى جوق. ءدوپ ءسوز. قوردايداعى قاقتىعىستىڭ سەبەبىن انىقتاپ، سالدارىن جويۋ ءۇشىن ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ تۇسىندا قولدانىلعان تاكتيكا – ەففەكتيۆتى بولمايتىنىن ەسكەرگەن ءجون. بولعان جايتتىڭ بارىسىن ساراپ قىلىپ، تەرگەپ-تەكسەرۋ دە، سوت پەن قۇزىرلى ورگانداردىڭ شەشىمى دە وزگەشە بولۋى كەرەك!

قازىردىڭ وزىندە كەيبىر ساراپشىسىماق سپيكەرلەر - ارانداتۋ بولعانىن، توبەلەسكە قاتىسقان قازاق ۇلتى وكىلدەرىنىڭ كەيبىرى ماس كۇيىندە بولعانىن ايتىپ، اقپارات تاراتۋدا. مۇنداي ءوز اۋەلى ۇكىمەتتىك كوميسسيانىڭ وكىلىنىڭ اۋزىنان دا ايتىل. سوندىقتان، «ارانداتۋشىنى» قازاقتىڭ عانا اراسىنان ىزدەۋ - قاتەلىك ەكەنىن جانە ءبىر مارتە ەسكەرتەمىز. تەرگەۋ دە، قۇزىرلى ورگاننىڭ شەشىمى دە وبەكتيۆتى ءھام ادىلەتتى بولۋى كەرەك!

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz