قازىر بىزدە نە كوپ اقىل ايتقىشتار كوپ. ال قاي سالانىڭ دا بىلگىشتەرى ءتىپتى دە جەتىپ ارتىلادى. سوزدەرىن تىڭداپ وتىرساڭ، ءبارىن دە ءبىلىپ قويعان، ءبارىن دە زەرتەپ، «ءدال وسىلاي بولادى» دەپ ۇيعارىم جاساپ تا قويعان. قارسى پىكىر دەگەندى مويىندامايدى، تەك وزىنىك عانا دۇرىس، وزگەنى مۇلدەم قاتە.

مۇندايلار قازىر قاي عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعاندىعىن، زاماننىڭ الدەقاشان وزگەرىپ كەتكەندىگىن، ادامداردىڭ دا مۇلدەم باسقا ەكەندىگىن ۇمىتىپ كەتكەن سىڭايلى. ءبىر قىزىعى، مۇندايلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى باياعىدا دۇرىس بولعانىمەن، قازىر ءتىپتى باسقا ماعىناعا يە بولعان، ال كەيبىرەۋلەرى دامۋىمىزعا كەدەرگى كەلتىرەتىن دۇنيەلەردى بارىمىزگە تىقپالاپ الەك. 

بۇل، اسىرەسە، قازاقتىڭ دۇنيەتانىمى مەن سالت-داستۇرلەرىنە كەلگەندە قاتتى ءورشىپ كەتەتىندىگىن قايتەرسىڭ. قازاقتىڭ وتكەن ءومىرىن سول قالپىمەن بۇگىنگە كوشىرگىسى كەلەتىندەردى كەزدەستىرگەندە بۇلار شىنىمەن قازەكەڭنىڭ ءوزى ايتاتىن «ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەگەن ماقالىنان مۇلدەم حابارسىز با دەپ قالاسىڭ. ەندى وسىلاردىڭ قاتارىندا ەلگە بەلگىلى، ءوزىن قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرىن جەتىك بىلەمىن دەيتىن ازاماتتار كەزدەسىپ قالعاندا ءتىپتى نە ايتارىڭدى دا بىلمەي قالادى ەكەنسىڭ.

ال ەندى بۇعان دالەل دەگەنىڭ جەتىپ ارتىلادى. بەلگىلى ابايتانۋشى، ەلگە سىيلى ازاماتتىڭ ءبىرى ومار جالەل تارازداعى نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەبىنە لەكتسيا وقۋعا بارعاندا سالعاننان-اق: «قىزدار اكادەميك بولماۋى كەرەك، ولار اكادەميكتەردى دۇنيەگە اكەلۋى كەرەك» دەپ، قىز بالالارعا وقۋدىڭ قاجەتى جوقتىعىن مەگزەپ، ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعارعان. ونىسىمەن قويماي، قىزداردى ماركەرگە ۇقساتىپ، ولاردىڭ سياسى تاۋسىلعاندا لاقتىرىپ تاستايتىندىعىن، قىزداردى دا سولارعا تەڭەپ، وزىنشە ءبىر «كەرەمەت جاڭالىق» اشقان.

سوندا قىز بالالار، ياعني مىنا ءسىز بەن ءبىزدىڭ بالالارىمىز، قارىنداستارىمىز بەن اپالارىمىز مىناۋ ءححى عاسىردا عىلىم مەن ىلىمگە ۇمتىلماي، وتباسى، وشاق قاسىنا كامالىپ، تەك ۇرپاق كوبەيتۋمەن عانا اينالىسۋى كەرەك پە؟ وزگەسى-وزگە، ءالياسى مەن مانشۇگىمەن باتىر اتاعى شىققان، ەل باستاعان توميريس سەكىلدى پاتشاسىمەن ايگىلى قازاق حالقىنا، قىزدارىن ەر بالامەن كەم ەتپەي تاربەلەيتىن اتا-انالارعا وسى دا ايتىلاتىن ءسوز بە؟ قىزدارىمىز ونەر مەن بىلىنەن، عىلىم مەن تەحنيكادان جاقسى جاڭالىق اشىپ، الەمگە قازاقتى تانىتىپ جاتسا، كىمگە كوپ كورىنىپتى؟ مەن بۇل جەردە ءتىپتى كوپ بالالى انالاردىڭ قازىرگى تىرشىلىك جاعدايى جايلى ءتىپتى دە ءسوز قوزعاپ وتىرعان جوقپىن. بۇل ابايتانۋشىنىڭ ءتىپتى اباي حاكىم ايتپاعان، اباي اقىننىڭ ونى ايتۋعا اۋزى بارمايتىن دۇنيەنى كوڭىرسەكتەنى وزگەلەرگە سول ابايدى كەمسىتكەنى بولىپ شىقپاي ما؟

قازەكەڭ قاشاندا تاۋىپ ايتقان عوي. «اڭداماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدى» دەگەن ماتەلى دۇرىس بولىپ شىققان. الگى ابايتانۋشىنىڭ وزىنشە «تاۋىپ ايتقان ءسوزى» بۇكىل عالامتورعا تاراپ كەتىپ، تالايلاردى دۇرلىكتىردى. الدىمەن سول مەكتەپتىڭ وقۋشىسى اياۋلىم قاناتبەك دەگەن ءجاسوسپىرىم: «مەن نەگە وسى ءححى عاسىردا بىدەڭەگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ەمەس، بالا تابۋ ءۇشىن وقۋىم كەرەك؟» دەپ، ءوز پىكىرىن قىمسىلماستان ايتىپ تاستادى. ىلە-شالا وسى وقۋ ورىنىڭ باسشىلىعى دا بۇل ابايتانۋشىنىڭ ەمەس، ءوز وقۋشىسىن پىكىرىن قولدايتىندىعىن ءبىلدىردى. بۇدان سوڭ، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بۇل عالىمنىڭ تۇجىرىمىمەن مۇلدەم كەلىسپەيتىندىگى دە اشىق ايتتى. مينيسترلىكتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قانداي دا وقۋ ورنى كىمدى شاقىراتىندىعىن ءبىلۋى كەرەك ەكەن.

ءبىر قىزىعى، بۇل كىسى ايتارىن ايتىپ الىپ، ارتىنان ءارتۇرلى سىلتاۋ تاۋىپ، جالتارۋعا تىرىساتىن كورىنەدى. ماسەلەن، ورىس ءتىلدى Tengrinews.kz پورتالىنىڭ ءتىلشىسى مۇنىڭ جايىن سۇراعاندا، الگى اۆتورىمىز ايەلدەر تۋرالى ايتقاندا سوناۋ ءحVىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن اتاقتى باتىرىمىز سىرىم داتۇلىنىڭ سوزىنە سىلتەمە جاساعاندىعىن، ال جالپى ول بۇل سوزىمەن قىزدارعا ءتىل تيگىزۋدى ويلاماعاندىعىن ايتىپ، اقتالىپ باعىپتى. ەگەر «فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى» دەگەن اتاعى بار ادامنىڭ دايەكتەمەسى وسى بولسا، وندا ءبىزدىڭ دە ەش ايتارىمىز جوق.

تاعى ءبىر قىزىعى، جاس قىزداردى وقۋ-ىلىمگە مەس، تەك ۇيدە وتىرىپ بالا تابۋعا ۇندەپ، ونىسىمەن قويماي ولاردى سياسى تاۋسىلعان سوڭ لاقتىرىپ تاستايتىن دۇنيەگە ياعني قاجەتسىز تاۋارعا تەڭەگەن عالىمنىڭ ەش جازىعى جوق كورىنەدى. بارلىق كىنا قازاقشا ويلاي المايتىن، سوندىقتان اۆتوردىڭ سوزىنە تۇسىنبەگەن قازىرگى ارتتا قالعان ءبىزدىڭ قوعامىمىز كورىنەدى. جالەل مىرزا بۇل ويىن Skifnews.kz-گە اشىق ءبىلدىرىپتى.

«مەنىڭ بار ايىبىم - قازاقشا سويلەپ، قازاقشا ويلاعانىم. بىراق كوپشىلىك قازاقشا ويلاۋدان كەتىپ قالعان ەكەن، مەن سونى بىلمەپپىن، ءبارىن تۇسىنەدى دەپ ويلاپپىن. سول ءۇشىن دە سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا ايىپتىمىن»،  -دەيدى عالىم.

دەمەك، ءالى مەكتەپتى دە بىتىرمەگەن، كامەلەتكە تولماعان قىزدارىمىزدىڭ الدىنا بارىپ، ولاردىڭ بار ماقساتى - تەك قانا بالا تابۋ دەپ، ەسكىلىكتىڭ ەتەگىنە جارماسقان ادام ەمەس، دۇرىس قازاقشا ويلاي المايتىن مىنا ءسىز بەن ءبىز كىنالى ەكەنبىز. نە دەگەن كەرەمەت تۇجىرىم دەسەڭىزشى. وزگەنى بىلاي قويعاندا، قىز بالا ءوسىرىپ وتىرعان كەز-كەلگەن اتا-انانىڭ ىشىنەن: «وسى بالامىز ەشقانداي ءبىلىم الماسىن، ەشتەڭەگە قول جەتكىزبەسىن، تەك قانا بىرەۋدىڭ وتباسىندا قامالىپ، بالا تابا بەرسىن» دەپ اڭسايتىندارى تابىلا قويار ما ەكەن؟ قاي اتا-انا بالاسىنىڭ وزگەلەردەن ارتىق، جۇرتتى اۋزىنا قاراتىتىن اقىلدى دا، ومىردە جولى بالعان جان دارەجەسىنە كوتىرلگەندىگىن قالامايدى دەيسىڭ؟ قىز دا بولسا اكە-شەشەسىنىڭ ابىرويىن ارداقتاتسا، نەسى جامان، نەسى ايىپ؟ ايتپاقشى، تەك قانا قازاقشا ويلايتىن، سونىسىمەن دە كوشتەن قالعان بىزدەردىڭ وعان اقىلىمىز جەتە قويار ما ەكەن؟

ايتپاقشى، «ءوزىم بىلەم» دەپ وزەۋرەيتىندەردىڭ قاتارىندا جالەل مىرزا جالعىز ەمەس ەكەن. وقىرماندار اراسىندا ءبىراز داۋ تۋعىزعان «سالتتار الەمىنە ساياحات» كىتابىنىڭ اۆتورى بەردالى وسپان «ۆرەميا» گازەتىنە بەرگەن «توقال ايەل ەمەس، توي شاشىلۋ ەمەس» («توكال نە جەنا، توي نە رازورەنيە») دەگەن سۇحباتىندا قازاق قىزدارىنىڭ بوتەن ۇتتىڭ وكىلىنە تۇرمىسقا شىققاندىعى تاڭ قالارلىق ەمەس ەكەندىگىن، جالپى ينتەرنتسيونالدىق وتباسى قازاقتاردا بۇرىننان دا بولعاندىعىن، ولاردى «شالا قازاقتار» دەپ اتايتىندىعىن توقتالا كەلە، بۇعان مىسال رەتىندە اتاقتى ءانشى مايرا ۋاليقىزىن كەلتىرەدى. ال وزگە ۇلتتىڭ جىگىتىنىڭ ەتەگىن ۇستاعانداردى جازعىرعانداردى «ۋمنيكتەر» دەپ كەكەتىپ: «كوگدا يا چيتايۋ، چتو پيشۋت تاكيە ۋمنيكي، دايۋششيتە ۆوليۋ ەموتسيام، پروستو سوچۋستۆۋيۋ يم.» دەپ تۇيرەپ وتەدى. اۆتور، ءسىرا، مۇنداي نەكەلەر ورىس نەمەس قىتاي سەكىلدى ەلدەرگە ەش قاۋىپ جوقتىعىن، ويتكەنى ولاردى العاندار دا، ولارعا تيگەندەر دە نە ورىس، نە قىتاي بولىپ كەتەتىندىگى، ال قازاق سەكىلدى ازعانا ۇلتتىڭ وكىلى ورىس السا دا، ورىسقا تيسە دە ورىس بولىپ كەتەتىندىگىن نە بىلمەيدى، نە بىلگىسى كەلمەيدى، نە ورىس گازەتىنىڭ ىعىنا جىعىلادى.

قولاقپانداي ءبىر بەتتىك سۇحباتتىڭ اۆتورى ۇلان-اسىر توي جاساۋدى دا قازاقتىڭ ەڭ ءبىر مىقتى سالتى دەپ ەسەپتەيتىن سەكىلدى. ءوز سوزىنەن مىسال كەلتىرە كەتەلىك. «ي مەنيا وچەن ۆوزمۋششايۋت نىنەشنيە مودنوە زاياۆلەنيە: «وي، ۋ نەگو دەنەگ ي تاك نە حۆاتاەت، ا ون بەرەت كرەديت ي توي ۋسترايۆاەت!». ۆ تاكيح سلۋچاياح يا گوۆويۋ: «كاكيە تۆوي پروبلەمى؟ رازۆە يز تۆوەگو كارمانا ون كرەديت پوگاشات بۋدەت؟». مىناداي «مىقتى» ءۋاج كەلتىرىپ وتىرعان ادامعا بىردەڭە دەۋدىڭ ءوزى ارتىق سەكىلدى. تەك ءبىر ايتاتىنىمىز ىسىراپشىلدىق پەن داڭعازالىق ەشكىمگە دە ابىروي اپەرمەگەن. باي دا باقۋاتتى ەلدەر استا-توك بايلىعىمەن ەمەس، اسا ۇنەمشىلدىگىمەن، قاي نارسەگە دە بايىپتىلىق قاراعاندىقتان شالقىپ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعاندىعىن ەسكە سالا كەتەلىك. ونىڭ ۇستىنە قاسيەتتى ءدىنىمىز دە بوسقا شاشىلعاندى ونشا قۇپتاعاندىعى بەلگىلى.

ال قالعانىن وقىرمانداردىڭ تورەلىگىنە قالدىردىق. بىزدىكى تەك وتكەننىڭ ءبارىن تالعاماي، سۇرىپتاماي، اقىلعا سالماي وسى زامانعا كوشىرە سالۋ - وزگە جۇرتتارمەن قاتار العا ۇمتىلۋىشىلىقتان گورى كەرى كەتۋشىلىككە كوبىرەك ۇقسايتىندىعىن ءبىر مارتە ەسكە سالا كەتۋ ەدى.

جايبەرگەن بولاتوۆ

Abai.kz