رەسپۋبليكالىق ورتالىق مۇراعاتتا (الماتى قالاسى) جاريا بولىپ ۇلگەرمەگەن جاۋھار دۇنيەلەر ءجيى كەزدەسەدى. سونداي جاۋھار دۇنيەلەردىڭ ءبىر پاراسى جىر قۇلاگەرى جانسۇگىروۆ قازىناسى.  اعىمداعى جىلدىڭ 6-شى مامىرىندا 110 جاسقا تولعان عازيز اقىننىڭ اشىلماعان قازىناسى قويىن داپتەرلەردەگى جازبالار مەن كۇندەلىكتەرگە، كوپ تومدىقتارعا ەنبەگەن ولەڭ جىرلارعا تولى. وسى مول قۇندىلىقتاردىڭ ىشىندە ءالى جارىق كورمەگەن روماندار دا بار. ءار ساپاردا ءار الۋان تاقىرىپتا جازىلعان جولجازبالارى دا كوپ. سوزىمىزگە مىسالدى سولاردىڭ ەڭ شاعىنى - قويىن داپتەرلەردەن باستايىق.

«دالا»، «كۇيشى» پوەمالارى تۋرالى ايتىس. جيىندى ءسابيت اشتى.

- ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت ءبىزدىڭ كلاسسيك. «كۇيشى» ۇلكەن پوەما، كەڭەس پوەماسى. لەكەروۆتىڭ «كەڭەس كىتابىنا جاتپايدى» دەگەنى قاتە. ءىلياستار ماعجاننان ارتىق. «كۇيشىدە» جۇمباقتاۋ جوق. كۇيشىنىڭ، حاننىڭ، قىزدىڭ اڭگىمەسى اشىق. كۇيشى ەزىلگەن تاپ، جوعارعى تاپ كۇيشىنى قۇلدانعان. كۇيشىنى ەرىكسىز ويناتقان. كۇي قۇرال ەسەبىندە. ادامداردىڭ اراسىنداعى وقيعا.

1. كۇيشىنىڭ قويا بەرىلۋى دالەدەنبەگەن.

2. ادامداردا دەيستۆيا جوق.

3. قىران، ارىستان، جولبارىس - بۇلار پولوجيتەلنو. بۇلاردى جاۋعا بەرۋگە جارامايدى. ورىس دەگەن ءدال اشىپ الىنباعان.

رەسپۋبليكالىق ورتالىق مۇراعاتتا (الماتى قالاسى) جاريا بولىپ ۇلگەرمەگەن جاۋھار دۇنيەلەر ءجيى كەزدەسەدى. سونداي جاۋھار دۇنيەلەردىڭ ءبىر پاراسى جىر قۇلاگەرى جانسۇگىروۆ قازىناسى.  اعىمداعى جىلدىڭ 6-شى مامىرىندا 110 جاسقا تولعان عازيز اقىننىڭ اشىلماعان قازىناسى قويىن داپتەرلەردەگى جازبالار مەن كۇندەلىكتەرگە، كوپ تومدىقتارعا ەنبەگەن ولەڭ جىرلارعا تولى. وسى مول قۇندىلىقتاردىڭ ىشىندە ءالى جارىق كورمەگەن روماندار دا بار. ءار ساپاردا ءار الۋان تاقىرىپتا جازىلعان جولجازبالارى دا كوپ. سوزىمىزگە مىسالدى سولاردىڭ ەڭ شاعىنى - قويىن داپتەرلەردەن باستايىق.

«دالا»، «كۇيشى» پوەمالارى تۋرالى ايتىس. جيىندى ءسابيت اشتى.

- ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت ءبىزدىڭ كلاسسيك. «كۇيشى» ۇلكەن پوەما، كەڭەس پوەماسى. لەكەروۆتىڭ «كەڭەس كىتابىنا جاتپايدى» دەگەنى قاتە. ءىلياستار ماعجاننان ارتىق. «كۇيشىدە» جۇمباقتاۋ جوق. كۇيشىنىڭ، حاننىڭ، قىزدىڭ اڭگىمەسى اشىق. كۇيشى ەزىلگەن تاپ، جوعارعى تاپ كۇيشىنى قۇلدانعان. كۇيشىنى ەرىكسىز ويناتقان. كۇي قۇرال ەسەبىندە. ادامداردىڭ اراسىنداعى وقيعا.

1. كۇيشىنىڭ قويا بەرىلۋى دالەدەنبەگەن.

2. ادامداردا دەيستۆيا جوق.

3. قىران، ارىستان، جولبارىس - بۇلار پولوجيتەلنو. بۇلاردى جاۋعا بەرۋگە جارامايدى. ورىس دەگەن ءدال اشىپ الىنباعان.

ءابدىلدا: «جورىق تۋرالى باسى ليريكا، اياعى جايلاپ جاي حابارعا كەتەدى. «كۇيشى» كوركەم، بىراق ايىرىقشا باعالى بولمايدى».

ورمانوۆ: «كۇيشى» بولعان وقيعا. وتە كوركەم پوەما. بىراق بوساتىپ جىبەرگەن دۇرىس ەمەس...» (وسىنداي پىكىرتالاستار ارىقاراي جالعاسا بەرەدى.- اۆت)

وسى قويىن داپتەردە «يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ سوتى»، ىلەكەڭ قازاقشالاعان م. گوركيدىڭ «داۋىلپازى» جانە باسقا قۇندى دۇنيەلەر بار.

قويىن داپتەردىڭ سىرتقى بەتىندە (1928 جىل، مارت) دەپ جازىلىپتى. (1368-قور، 1-تىزىمدەمە، 4-ءىس).

جانسۇگىروۆكە ارنالعان باسقا ءبىر پاپكادا جوعارىدا ءسوز بولعان «كۇيشى» پوەماسىنىڭ 56 شۋماقتان تۇراتىن، ىلەكەڭنىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان قولجازباعا كەزدەستىك. قولجازبادا:

كۇن ءتۇسىپ سوناۋ اسقار شۇبارتاۋعا،

دەلىنسە، كىتاپتا:

كولەڭكە شىقتى اسقارعا شۇبار تاۋعا، -

دەپ باسىلعان. بايقايسىز با، قولجازبادا «كۇن ءتۇسىپ» دەسە، كىتاپتا «كولەڭكە شىقتى بولىپ» كەتكەن. نەگە؟ بۇل اۆتوردىڭ وزگەرتۋى مە، جوق الدە، كوشىرۋشىنىڭ قوسقانى نەمەسە رەداكتورلاردىڭ تۇزەتكەنى مە؟ بۇنى انىقتاۋ، ارينە، زەرتەۋشىلەردىڭ جۇمىسى.  قولجازبادا شوقتىعى بيىك بولىپ، باس ارىپپەن بىرىگىپ جازىلعان بەلگىلى تاۋ اتى شۇبارتاۋ، كىتاپتا نەگە كىشى ارىپپەن بولەك باسىلىپ جەرمەن-جەكسەن ەتىلگەن؟! بۇل دا ايقىندالۋعا ءتيىس اقيقات (1368-قور، 1-تىزىمدەمە، 51-ءىس).

وسى قولجازباداعى:

كوك جايلاۋ تولقىپ جاتقان شالعىن كىلەم،

تۇرلەنىپ كوركىن شاشىپ بەرگەن ىرەڭ،

كەڭ جازىق قارقارانىڭ قونىسىندا،

الباندار ءۇيىن تىكتى ىرگەسى كەڭ، -

دەپ باستالاتىن 13 شۋماق ولەڭدى دە كوپتومدىقتان كەزدەستىرە المادىق. ءبىر ويعا قالارلىق جايت، كوپ تومدىقتىڭ داستانداردان تۇراتىن 2-تومى «ماقپال» اتتى پوەمادان باستالادى. وندا قارقارا جايلاۋىنداعى البان رۋى، كورشى قىرعىزدار جايلى اڭگىمە قوزعالادى.  نەگىزگى كەيىپكەرى ماقپال اتتى قىز. جوعارىداعى ولەڭنىڭ قوزعايتىن ماسەلەسى دە وسىلار توڭىرەگىندە. كىتاپتاعى پوەما بەس تاراۋمەن بىتەدى. ال، اتالعان ولەڭنىڭ مەنشىكتى تاقىرىبى جوق بولعانىمەن IX دەگەن ريمشە سانمەن قويىلعان بەلگىسى بار... وسى ولەڭ سول پوەمانىڭ بولاشاق سوڭعى تاراۋلارىنىڭ ءبىرى ەمەس پە ەكەن دەگەن جورامال ويعا ورالادى.

باسقا ءبىر پاپكادا (1368-قور، 1-تىزىمدەمە، 30- ءىس) «ماقپال» پوەماسىنىڭ تاعى ءبىر قولجازباسىنا كەزىكتىك. بۇل دا جوعارىداعى 2-تومدا جاريالانعان پوەمانىڭ ءۇزىندىسى بولىپ شىقتى. بۇل جەردە تاقىرىپ استىندا I دەپ ءبولىنىپ بەلگىلەنگەنىمەن 2-تومادعى نۇسقادا 2-ءبولىم بولىپ ورنالاستىرىلىپتى. وسى جاريالانعان نۇسقاسىندا 11-بەتتە ارالىقتاعى ءبىر شۋماق، تاعى ەكىنشى ءبىر جولى تۇگەلدەي نۇكتەلەرمەن تاڭبالانىپ، كەزىندە ولار كوشىرىلگەن قولجازبادا جوق بولعانى اڭعارتىلعان.  ال، مىنا ءبىز كەزدەسىپ وتىرعان قولجازبادا ول شۋماق جولدار ءتۇپ-تۇگەل بار جانە تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلعان. كەزىندە وقي الماعان شىعار دەگەن كۇدىككە ورىن جوق. دەمەك، 2-ءشى تومعا الىنعان نۇسقاسى بۇل ەمەس دەگەن ءسوز.

ءىلياستىڭ سونىمەن بىرگە ەل اۋزىنان جازىپ العان تاپقىرلىق، شەشەندىك سوزدەرىمەن، قاعىتپا،  ازىل-قالجىڭدارى ءبىر توبە. حالىقتىق تولعاۋ، تەرمەلەر، قارا ولەڭدەر دە جەتەرلىك. قىسقاسى بىلگىسى كەلەتىن اقىن-جازۋشى، سىنشى-زەرتتەۋشى، تاريحشى عالىمداردى، باسپاگەرلەردى  سارعايا كۇتىپ جاتقان ءى.جانسۇگىروۆ مۇرالارى وسىنداي سان الۋان.

«جەتىسۋدى ورىس جاۋلاپ العانى»، «الماتى قالاسىنىڭ تاريحىنان» دەگەن سياقتى جەكە ەتجەڭدى پاپكالار دا بار. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى جانسۇگىروۆتىڭ بۇرىن جارىق كورمەگەن رومانى دەپ جاريالاي باستاعان «بادىراق» رومانىنىڭ قولجازباسىنا قوسا (ەسكەرتۋ: اتالعان رومان «قا»-دە ۇلىقبەك ەسداۋلەت باس رەداكتور بولىپ تۇرعان تۇستا 2003 جىلى گازەتتىڭ №41-44 ساندارىندا جارىق كورگەن بولاتىن. - «اباي-اقپارات») «وتان»، «ساتان»، «باقىتتى جامال» روماندارى دا جارىققا شىعار كۇنىن سارعايا كۇتىپ جاتىر.

ەندى ءبىز ىلەكەڭنىڭ ەل ىشىنەن جيناعان تاپقىرلىق قاعىتپالارىنان بىرەر مىسال كەلتىرەيىك.

«جالايىر قابان اقىننىڭ ۇرىلارمەن قاقتىعىسۋى»

«اقىننىڭ جاس بوزبالا كەزى بولسا كەرەك، ءبىر تويدا قىز-كەلىنشەكتەرمەن ايتىسىپ، توعىز الىپ، ولجالى قايتىپ ەلسىزدە جالعىز  كەلە جاتىپتى. الدىنان تۇستەرى سۇر، جۇرىستەرى سۋىق ەكى كىسى كەزدەسە كەتىپتى. ولاردىڭ كيىمدەرى جۇپىنى، اتتارى دا ناشار ەكەن. كەرىسىنشە، جالعىزدىڭ اتى كۇيلى، كيىمى دە ءساندى كورىنگەندىكتەن ەكى ۇرى جامان ويعا كەتىپ، ونى اينالدىرا باستاسا كەرەك. قابان اقىن دا الگىلەردىڭ ۇرى-قارى ەكەنىن سەزىپ، قاشقاقتاپ جۇرە جاۋاپ بەرىپ ساقتانعان كورىنەدى. الگىلەر سوزگە اينالدىرعىسى كەلىپ:

- كەل، كەزەكتەسىپ ولەڭ قۇراپ ايتىپ، جول قىسقارتايىق، - دەپتى.

قابان اقىن:

- مەن ولەڭ قۇراستىرا بىلمەۋشى ەدىم، - دەپ ات-تونىن الا قاشادى.

- ءبىز دە اقىن ەمەسپىز. قازاق اتىمىز بار عوي. بىرىكسەك بىرەر شۋماققا ءالىمىز كەلەر، - دەپ تاقاقتايدى، ىلە ۇرىلاردىڭ ءبىرى:

قارعانى قايىرساڭ دا بۇركىت بولماس،

ەكىنشىسى جالعاستىرا:

جالعىز ساۋلىق ساۋعانمەن ىركىت بولماس،

دەسە، قابان اقىن:

«بۇزىق ەكەن ويلارىڭ ەكەۋىڭنىڭ،

قاستارىڭدا ات باسىن ىركىپ بولماس، - دەپ جاراۋ جۇيرىگىمەن شابا جونەلىپ، ەكى ۇرىنىڭ ماستەكتەرىنە جەتكىزبەي كەتىپتى».

بۇنداي ەل اۋزىنان جازىپ الىنعان قىسقا دا نۇسقا تاعىلىم سوزدەر بۇل قولجازبالاردا جەتەرلىك. «تەزەك تورە مەن بۇيەمباي اقىن»، «تەزەك تورە مەن باقتىباي اقىن»، «قۇلمامبەت پەن تۇبەك اقىن» دەگەن سياقتى ايتىستار دا جازىلىپ الىنىپ ساقتالعان.

«تاۋ باسىنداعى وي» (پۋشكيننىڭ «پاتشا سەلوسىنداعى وي» دەگەنى سياقتى) قارانداشپەن وتە ۇساق، ۇقىپتى دا انىق جازىلعان 35 بەتتىك ءبىر قولجازبا نازارىمىزدى ەرەكشە اۋداردى.

شىققانىم شىڭىستاعى ءبىر بيىك تاۋ،

ءتۇن كەلدى، كۇن كەتكەن سوڭ قاراڭعىلاۋ.

«قايرلى ءتۇن بولسىن» دەپ ءۇنسىز ايتىپ،

جاقسى ەكەن تاۋعا شىعىپ تاعدىر سىناۋ، - دەپ باستالاتىن بۇل ۇزاق ليريكالىق تۋىندىنىڭ كىمدىكى ەكەندىگى جازىلماعان. ىلەكەڭنىڭ وزىنىكى مە دەيىن دەسەك ولەڭنىڭ كىرىسپەسىندەگى «64 جاسىمدا جازىلعان»، «تازا اراقتى اكەل، شىراق»،  «65 جاسىمدا جازىلعان»، «70 جاسىمدا جازىلعان» دەگەن ەسكەرتپەلەرى ول ويىمىزدى جوققا شىعارادى. «21 جاسىمدا بۇل ولەڭ جازىلعان، تابىلماي باسىندا وزىنە لايىق ءان» دەپ قالام تەربەيتىن شاكارىمگە ۇقساپ جىر باستايتىن بۇل مىقتى كىم؟ وسى ارادا شاكارىم اتامىزدىڭ ءوزى ەمەس پە ەكەن دەگەن وي باسىمىزعا ساپ ەتە قالدى. شاكەڭ 73 جاسىندا جاۋ  قولىنان قايتىس بولعان عوي. سول كىسىنىكى بولۋى ابدەن مۇمكىن دەپ، اقىن بابامىزدىڭ جارىق كورگەن جيناقتارىن قاراعانىمىزدا 1988 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان «شىعارمالار» جيناعىنىڭ 199-بەتىندە باسىلعان وسى تۋىندىعا كەزدەستىك. سارالاپ قاراعانىمىزدا 35 بەتتىك بۇل كولەمدى دۇنيەنىڭ 7 بەتى عانا كىتاپتا بار بولىپ شىقتى. قالعان 28  بەتى جاريالانباعان. دەمەك، باسپاعا وسى ارابشا جازىلعان قولجازبادان ەمەس، وزگە لاتىن، ورىس ارىپتەرىندەگى ءۇزىندى قولجازبالاردان العان بولۋ كەرەك. ارابشا وتە ۇقىپتى جازىلعان بۇل قولجازبا شاكارىمنىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان بولۋى دا مۇمكىن. ونى زەرتتەۋ كەرەك.

وسى پاپكانىڭ 209 بەتىندە «اسەتتى مەن جاقانباي اسىندا كوردىم. 1902 جىلى وستاپكەدە ەرىپ باردىم.  1922 جىلى قىزاي ىشىندە سىلامجان بولىستىڭ اۋىلىندا ءولدى. قىزى قالدى. شاما، قاراكوز، قايشا، مىڭباي، ءماجنۇن» دەگەن مالىمەت تە جازىلىپتى.

«شابداننىڭ قىلىشى»، «قۋات ءتىلماش پەن قىرعىزدىڭ شالى» دەگەن قىسقاشا اڭگىمەلەردىڭ باسىنا «ورازدان» دەگەن ەسكەرتپە جازىلىپتى. ال، اياق جاعىندا «مۇنى جاندوسۇلى ورازعا سول تاياق جەگەن قىرعىز شالدىڭ ءوزى ايتقان» دەگەن انىقتاما بار.

ەل ىشىنەن ادەبي مۇرالاردى جيناۋ جۇمىسى مەملەكەت تاراپىنان ەندى قولعا الىنىپ جاتسا، ىلەكەڭ سياقتى حالقىنا جان-جاقتى قىزمەت سىڭىرە بىلگەن الاش ازاماتتارى بۇل سالادا عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بۇرىن-اق ەلەۋلى ەڭبەك ەتە بىلگەن. وكىنىشتىسى سول، دەر كەزىندە قامتىلعان قۇندى دۇنيەلەردىڭ ءالى كۇنگە ەل-جۇرتقا جەتپەي، «شاڭ باسقان ارحيۆتەردەن تابىلماي»، ىزدەلمەي، زەرتتەلمەي، ءتىپتى، ەلەنبەي جاتقاندىعىندا. مادەني، ادەبي مۇرالاردى جيناۋعا ۇلەس قوسقىسى كەلەتىندەر ات ارىتىپ، تون توزدىرماي-اق، وسى مۇراعات سورەلەرىنەن كوپ ولجاعا كەنەلەرى انىق. تەك العاشقى ءىزدى كىم سالعانىن، كىمنەن العانىن ۇمىتپاسا بولعانى.

اجار باراتقىزى، قر ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ جوعارى ساناتتاعى مامانى.

(«قازاق ادەبيەتى» گازەتى،  №18, 7. 05. 2004 جىل).

ماتەريالدى كوشىرىپ دايىنداعان «اباي-اقپارات»