وتكەن جىلى "سارىارقا" باسپا ۇيiنەن (استانا) ءاليحان بوكەيحاننىڭ جەتi تومدىق شىعارمالار جيناعى جارىق كورگەن ەدi. تومەندەگi ماتەريال سول جەتiتومدىقتىڭ V تومىنان الىنىپ بەرiلدi. ("قىر بالاسى" - ءا.بوكەيحاننىڭ بiر بۇركەنشiك ەسiمi).
وتكەن جىلى "سارىارقا" باسپا ۇيiنەن (استانا) ءاليحان بوكەيحاننىڭ جەتi تومدىق شىعارمالار جيناعى جارىق كورگەن ەدi. تومەندەگi ماتەريال سول جەتiتومدىقتىڭ

وتكەن جىلى "سارىارقا" باسپا ۇيiنەن (استانا) ءاليحان بوكەيحاننىڭ جەتi تومدىق شىعارمالار جيناعى جارىق كورگەن ەدi. تومەندەگi ماتەريال سول جەتiتومدىقتىڭ V تومىنان الىنىپ بەرiلدi. ("قىر بالاسى" - ءا.بوكەيحاننىڭ بiر بۇركەنشiك ەسiمi).
وتكەن جىلى "سارىارقا" باسپا ۇيiنەن (استانا) ءاليحان بوكەيحاننىڭ جەتi تومدىق شىعارمالار جيناعى جارىق كورگەن ەدi. تومەندەگi ماتەريال سول جەتiتومدىقتىڭ

بiزدiڭ قازاق سياقتى جەتiم جۇرت ءسوزi وسى بيۋدجەتني پرەنيەدە جىلدا بiر-اق سويلەنiپ قالادى. وتكەن 11-iنشi يۋندە دۋمادا پەرەسەلەن ۋپراۆلەنيەسiنiڭ شىعىنىن قارادى. قازاقتىڭ جەر تۋرالى كورiپ وتىرعان كەمشiلiگiن ايتىپ زابايكال دەپۋتاتى ۆولكوۆ ءھام باكۋ دەپۋتاتى جاعافاروۆ سويلەدi.
ۆولكوۆ سويلەدi: "بiز سiبiر دەپۋتاتتارى ءۇشiنشi دۋمادان بەرi مiنە جەتi جىل پەرەسەلەن مۇجىققا جەر العاندا قازاقتىڭ ءھام سۇراتتىڭ ەڭ جاقسى جەرiن الىپ، بۇلارعا جەر قالدىرماي وتىرسىڭ دەپ زارلاپ كەلەمiز; جىلدا بiزدiڭ ايتقان ءسوزiمiزدi تىڭداعان كiسi جوق. قازاقتىڭ قازۋلى ارىعىن، سالۋلى باقشا، ەككەن جوڭىشقاسىن كەسiپ الىپ وتىر. قازاقتىڭ جەردەن قىسىلعان بەلگiسi مiنە: قازاق ءوزi بوتەن جاققا پەرەسەلەن بولىپ كوشە باستادى. اۋەلi تۇرعىن جۇرت بۇريات ءھام قازاقتى ورنىقتىرىپ، قالعان جەردi پەرەسەلەنگە بەرەتiن ءجون ەدi. تۇرعىن جۇرتتى ورنىقتىراتىن زاكون جوباسىن ءالi حۇكiمەت دۋماعا كiرگiزگەن جوق. (ۆولكوۆتىڭ بۇل ايتقانى كوكشەتاۋ ۇيەزi ايىرتاۋ بولىسىنان جيدەلiبايسىن بارامىن دەپ بىلتىر كوشكەن قىرىق ءۇيلi قاراۋىل). پەرەسەلەن مۇجىققا دەپ بۇگiنگە دەيiن قازاقتى قىسىپ، جەرiن الۋشى ەدi. ەندi بۇل پەرەسەلەن ۋپراۆلەنيە تاعى بۇرىنعىسى قازاققا از دەپ، باي شارۋا قىلاتىن ورىسقا بەرەم دەپ ىستەپنوي كرايدان (اقمولا ءھام سەمەي وبلىسى) ءجۇز ۇشاسكە كەسiپ وتىر، قايسىسى 5 مىڭ دەسياتينە، ويى بۇل جەردi باي ورىسقا كوپ جىلعا ارەندا (جالداۋعا) بەرمەك: اياعىندا سول جەرگە بايدى نە قىلماق. حۋكiمەتتiڭ بىلاي قىلعانى تۇرعىن جۇرت قازاققا شىلعي زالال، ەندi, ەندi قالسىن، جەر كەسiلگەندە قازاققا ءوز شارۋاسىن ازدىرمايتىن جەر قالدىرىپ كەسسiن!"
ۆولكوۆ وسى ءسوزiن دۋما ءسوزi قىلامىن دەپ دۋمادا تاس سالۋعا تارتتى. دۋمانىڭ كوبi حۇكiمەتكە نە دەسە، سول ماقۇل دەيدi. ۆولكوۆ تiلەگiن قولداۋشىلار از بولدى. ەندi قازاقتى توناعاندا دۋمادان باتا الدىم دەپ تونايدى.
باكۋ دەپۋتاتى جاعافاروۆ دۋماداعى مۇسىلمان دەپۋتاتتارى اتىنان سويلەيدi: "بiزگە قازاقتار ءھار جەردەن كورگەن كەمشiلiگiن ايتىپ حات جازادى. مۇجىققا جەر العاندا قازاقتىڭ بار جاقسى دەرiن الىپ، قازاققا ۇلكەن زورلىق قىلىپ وتىر. وسى زورلىقتى زاكوندى عادiلدiك جولىندا دەۋگە بولمايدى.
1908-iنشi جىلداعى گراف پالەن تۇركiستانداعى iستەردi تەكسەرگەندە جازعان ەدi: "قازاققا ارتىق جەر دەپ قالدىرعانى تاستاق، تاقىر، اششى، سورتان جەر، وسى زورلىققا كونiپ مiنەز شىعارماي تىنىش وتىرعانى قازاقتىڭ دۇنيەدە جوق مومىندىعى" - دەپ.
وسى ءسوز سەناتور گراف پالەن ءسوزi; وسى زورلىقتى كورiپ وتىرعان جۇرت حۇكiمەتتi نە دەپ بiلمەك؟ اۋەلi تۇرعىن جۇرتتى ورنىقتىرىپ قالعانىن دەرگە پەرەسەلەن مۇجىقتى ەنشiلەس قىلۋ كەرەك ەمەس پە ەدi? جاقسى ءسوزدi حۇكمەت بiلiپ جاتىر ما، بiزدiڭ مۇسىلمان دەپۋتاتتارى پەرەسەلەن ۋپراۆلەنيەسiنiڭ ۇلۇگ مەكەمەلەر نە اقشا بەرمەسكە تاس سالادى" - دەپ جاعافاروۆ ءسوزiن قاڭتاردى.
پەرەسەلەن باستىعى گلينكا سويلەدi: "بiز مۇجىققا جەر بەرگەندە قازاقتان ارتىق جەردi عانا بەرەمiز. قازاقتى كوشپەلi دەپ ەسەپ قىلىپ، جاڭا زاكون شىعارىپ، جەر بەرسەك، مۇجىققا ارتىق جەر قالمايدى. بiزدiڭ تۇرعىن جۇرتقا جەر بەلگiلەپ بەرەتiن زاكون جوباسىن شىعارا الماي كۇبەجەكتەپ تۇرعانىمىز وسى ەدi. كوشپەلi قازاققا ماڭگi عۇمىرلىق دەپ جەر بەرۋگە تiپتi كەرەك ەمەس، سول ءۇشiن قازاققا مۇجىقپەن بiردەي نادەل جەر الساڭ، بەرەمiز دەپ ەدiك، قازاق شىرعاعا تۇسكەن قۇستاي سۇرانىپ توپىلداپ ء"وز ەركiمەن" مۇجىق بولىپ جەر الىپ جاتىر".
مۇنان بىلاي ول قازاق العان نادەلدە حۇكiمەتتiڭ جۇمىسى جوق، - دەدi تۋراشىل گلينكا باي.
ءسويتiپ قازاق كوشپەلiمiن، ماعان مال شارۋاسىنا جەر بەكiتiپ بەر دەسە، بۇل سوزگە الىنبايدى ەكەن.
سەبەبi: ءبۇيتiپ قازاققا ەنشi بەرسە، قازاق ۇتىپ كەتەدi ەكەن. قازاق جەرiنە وزگە تەلمiرگەن اۋىزدارعا سىباعا - مۇشە از قالادى ەكەن. قازاق جەرiنەن بۇلارعا ولجا از تۇسەدi. قازاق ءوزi, وتقا تۇسكەن كوبەلەكشە، بارىپ تiلەپ، مۇجىقپەن قۇرداس بولىپ، كوشپەيمiن - مال باقپايمىن دەپ، بۇزاۋدى ارقانداپ باعامىن دەپ جەر السا، مۇجىققا ءھام وزگە قازاققا جەرiنە تەلمiرگەندەرگە كوپ ولجا قالادى ەكەن؟!
بىلاي بولعاندا، قازاقتىڭ تiلەگەنi مۇجىققا ءھام وزگە قازاق جەرiنە تەلمiرگەندەرگە كوپ جەر سىباعا، مۇشە، ولجا بەرۋ ەمەس پە؟
قاپتاپ جابىلا سۇرانىپ، مال باقپايمىن، كوشپەي اقال بولىپ وتىرامىن، بۇزاۋدى ارقانداپ باعامىن دەپ قازاققا مۇجىققا ەر باسىنا ون بەستەن نادەل الۋ كەرەك. وسىلاي ەتسەڭدەر، مۇجىققا ءھام مۇجىق ارتىنان كولەڭكەشە ەرiپ جۇرگەن ورىستىڭ بايلارىنا قازاق جەرiنەن ارتىق كوپ سىباعا جەر قالادى. مەن بۇرىن جازىپ ەدiم: ەر باسىنا ون بەستەن جەر الۋ كەرەك قوي جەپ; ەگەردە وسى ون بەس iشiندە وتىرىپ، قازاق مۇجىققا قىزمەت قىلىپ، ەگiن سالىپ كۇن كورەتiن بولسا.
مۇنداي جەر - جەتiسۋدا، تۇركiستاندا جوڭىشقا ەككەن، باقشا ورناتقان، ارىقپەن سۋاراتىن جەر عوي! وزگە قازاق جەرiندە ەر باسىنا قازاق ون بەستەن جەر الىپ كۇن كورەتiن جەر كوكشەتاۋ، قوستاناي، اقتوبە ۇيەزiندە قاراپ وندا دا قازاق جيھاتشىل مۇجىقتاي بولسا. وزگە قازاقتىڭ جەر الىپ ەل بولامىن دەگەنi سورلىلىق ارام تەر عوي!
ورال ۇيەزi جىمپيتى ءھام شiدەرتi بولىسى قالا بولامىن دەپ ون بەستەن جەر الىپ، بۇل كۇنگە شەيiن قالا سالۋعا بiر تاس قالاعان جوق، بۇرىنعى قالپىندا قازاقشا كوشiپ-قونىپ ءجۇر.
ءجۇز، نەشە ءجۇز مىڭ قازاق قالا بولامىن دەپ سۇرانىپ وتىر دەپ پەرەسەلەن ۋپراۆلەنيەسi 1913-iنشi جىلعى سمەتاسىنا جازىپ وتىر، بۇل ءبارi وتiرiك بوس ءسوز; قالا بولامىن دەپ جەر العان ورال قازاعى بiر تاس قالاعان جوق دەپ دەپۋتاتتار سويلەگەندە، بۇعان بايلار بىلاي دەپ جاۋاپ قايىردى: "بiز بەرگەن ون بەستە وتىرىپ، قازاق قالا بولاماسا، بۇل ون بەستiڭ قازاققا مول بولىپ كوپتiك قىلعانى-داعى" دەيدi.
وسىمەن بيۋدجەت پرەنيەسi تۇرا تۇرسىن. تاعى بiراز ءسوز جازالىق قازاق جۇرتى، قازاق دەرتi تۋرالى.
ءتورتiشi دۋمادا پەرەسەلەن ۋپراۆلەنيەسi كiرگiزگەن زاكون جوباسى بار. مۇندا نە جازىلعان؟ بۇل زاكون قازاق جەرiن كiمگە بەرمەك؟ بۇرىن قازاقتان ارتىق دەپ جەردi ۋشاسكە قىلىپ كەسiپ مۇجىققا بەرۋشi ەدi. مۇجىق ەگiن سالاتىن قارا، قوڭىر توپىراق جەر الىنىپ بولدى.
مۇجىققا كەسكەن جەردiڭ كوبiن مۇجىق تاستاق، تاقىر، ءشول دەپ مۇجىق الماي جاتىر.
ەندi وسى مۇجىق الماي قازاققا قالدىرعان جەردi مال باعاتىن، مال شارۋاسىن ۇستاعان باي ورىسقا جاڭا زاكون بويىنشا كوپ جىلعا ارەنداعا بەرمەك. بiراز جىل وتكەن سوڭ وسى ارەندا دەپ بەرگەن جەردi وسى باي ورىستارعا مۇلدە وزiنiكi قىلىپ بەرمەك. وسى كۇنi مۇجىق الماعان ۋچاسكەنi وبروشنايا ستاتيا دەپ قالا بولامىن دەگەن قازاقتىڭ جانىندا بولسا، ونى قازاق پايداسىنا بەرۋشi ەدi. ورال ويازىنداعى جىمپيتى ءھام شiدەرتi بولىسىنىڭ بۇرىنعىداي كوشiپ جۇرگەنi وسى ەدi.
ەندi وبروشنايا ستاتيا جەر قازاق قولىنان شىعىپ ورىس بايىنا جابىلادى. قالا بولامىن دەپ ون بەستەن جەر العان سورلى قازاق وبروشنايا ستاتيا جەردەن ايرىلعاندا، سورلى بولعانىن كورەر.
بۇل بولىپ جاتقان جاڭا زاكوننىڭ تاعى بiر قۇلاققا تاعاتىن ىستاتياسى بار. ورىس بايلارى وزiنiكi قىلىپ الاتىن جەردi قازاق ساتىپ الىپ وزiنiكi قىلۋعا بولمايدى. وسىنداي جەر الدە قالاي قازاق بالاسىنىڭ قولىنا تۇسە قالسا، بۇل جەردi قازاق بالاسى زاكوندە كورسەتiلگەن ۋاقىتتا ورىسقا ساتادى.
ستەپنوي پولوجەنيەنiڭ 136-ىنشى ستاتياسىندا: "قازاق جۇرگەن جەردەن بوتەن پاتشالىق ادامى ءھام حرەستيان قىزمەتiندە بولماعان ادام جەر ساتىپ الماسىن!" دەگەن.
وسىلاي ايتىپ قازاق ءوز جەرiنە ءوزi بوتەن پاتشالىقتىڭ كiسiسiمەن بiردەي بولماق. قازاق جۇرگەن جەردi كiم بولسا سول بولسىن، قازاقتان باسقا ساتىپ الىپ، سۇراپ الىپ، ميراستاپ الىپ وزiنiكi قىلماق، جالعىز-اق بۇل جول قازاققا جوق. بۇل جاسالىپ جاتقان جاڭا زاكون ارقىلى قازاق بايلارى: مەن دە وبروشنايا ستاتيانى ارەنداعا الامىن، سونان سوڭ ساتىپ الىپ، بالاما ميراس قىلامىن دەسە، بۇل زاكونگە قارسى بولادى.
زاكون جۇرتتىڭ بارiنە بiردەي بولماق، عادiل بولماق. 1905-iنشi جىلعى 17-iنشi وكتيابردە ورىس پاتشالىعىنىڭ پاناسىنداعى جۇرت قۇرداس بولماق ەدi. قازاققا قۇرداستىقتىڭ كەلگەنi وسى داعى!..

قىر بالاسى،
"قازاق" گاز.، №19, 1913 جىل.
سامار قالاسى

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=39&id=6663