مول استىقتان قازاق ۇكىمەتىنىڭ موينى قايىسىپ بارا جاتىر. الدىن الا قامدانباي، قۇر بوسقا كۇمپىلدەتىپ كەۋدە قاققان بيلىكتى بيىلعى كۇزدىڭ بىتىك استىعى تۇمسىعىن تاسقا سوققان بالىقتاي قىلىپ، ماڭگىرتىپ قويدى. مىنە، قوعام قازىر وسىلاي ويلايدى.

ال شىن مانىندە سول عانا ما؟ ۇكىمەت قامسىز بولدى ما، الدە ديقاندى قولداعىسى كەلمەي مە؟ استىق نارىعىن «قولدان قۇبىلتىپ» وتىرعان الپاۋىتتار كىمگە ارقا سۇيەيدى؟ قويما اتاۋلىنىڭ 80 پايىزىن يەلەنىپ العان ءىرى كومپانيالاردىڭ ارتىندا كىمدەر تۇر؟ مىنە، بۇل ساۋالدار بارىنەن دە ماڭىزدى بولسا كەرەك.

وراق پەن وبالدىڭ اراسى

الدىمەن مىناعان نازار اۋدارايىق: بيىل استىقتى كوپ جياتىن جالعىز قازاقستان عانا ما؟ جوق، ارينە. ءجيى-ءجيى قىرىقپىشاق بولىپ جاتاتىن قىرعىز ەلىنىڭ ءوزى 1 ملن 67 مىڭ توننا استىق ورىپ، قامباعا باستىرىپ تاستادى. بۇل 2010 جىلدىڭ تۇسىمىنەن 79,1 مىڭ تونناعا ارتىق. ال جىل سايىن قازاقستاننان اجەپتاۋىر بيداي ساتىپ الاتىن ءازىربايجان بيىل ەشكىمگە قول جايماۋعا بەل بۋىپ وتىر. رەسەي 89-92 ملن توننانىڭ ارالىعىندا ءتۇسىم جيناپ، 20-22 ملن توننا استىق ەكسپورتتاۋدى مەجەلەپ قويدى. بۇل كورسەتكىش 2009 جىلى 97,1 ملن توننا بيداي ورعان ورىس جۇرتىنىڭ رەكوردتىق كورسەتكىشىنەن كەيىنگى ەڭ ءىرى ءونىمى بولماق. دەمەك، بىتىك شىققان استىقتى تەز ارادا يگەرىپ الۋ شارۋاسى جالعىز قازاقستاننىڭ باسىنا ءتۇسىپ وتىرعان كەپ ەمەس.

مول استىقتان قازاق ۇكىمەتىنىڭ موينى قايىسىپ بارا جاتىر. الدىن الا قامدانباي، قۇر بوسقا كۇمپىلدەتىپ كەۋدە قاققان بيلىكتى بيىلعى كۇزدىڭ بىتىك استىعى تۇمسىعىن تاسقا سوققان بالىقتاي قىلىپ، ماڭگىرتىپ قويدى. مىنە، قوعام قازىر وسىلاي ويلايدى.

ال شىن مانىندە سول عانا ما؟ ۇكىمەت قامسىز بولدى ما، الدە ديقاندى قولداعىسى كەلمەي مە؟ استىق نارىعىن «قولدان قۇبىلتىپ» وتىرعان الپاۋىتتار كىمگە ارقا سۇيەيدى؟ قويما اتاۋلىنىڭ 80 پايىزىن يەلەنىپ العان ءىرى كومپانيالاردىڭ ارتىندا كىمدەر تۇر؟ مىنە، بۇل ساۋالدار بارىنەن دە ماڭىزدى بولسا كەرەك.

وراق پەن وبالدىڭ اراسى

الدىمەن مىناعان نازار اۋدارايىق: بيىل استىقتى كوپ جياتىن جالعىز قازاقستان عانا ما؟ جوق، ارينە. ءجيى-ءجيى قىرىقپىشاق بولىپ جاتاتىن قىرعىز ەلىنىڭ ءوزى 1 ملن 67 مىڭ توننا استىق ورىپ، قامباعا باستىرىپ تاستادى. بۇل 2010 جىلدىڭ تۇسىمىنەن 79,1 مىڭ تونناعا ارتىق. ال جىل سايىن قازاقستاننان اجەپتاۋىر بيداي ساتىپ الاتىن ءازىربايجان بيىل ەشكىمگە قول جايماۋعا بەل بۋىپ وتىر. رەسەي 89-92 ملن توننانىڭ ارالىعىندا ءتۇسىم جيناپ، 20-22 ملن توننا استىق ەكسپورتتاۋدى مەجەلەپ قويدى. بۇل كورسەتكىش 2009 جىلى 97,1 ملن توننا بيداي ورعان ورىس جۇرتىنىڭ رەكوردتىق كورسەتكىشىنەن كەيىنگى ەڭ ءىرى ءونىمى بولماق. دەمەك، بىتىك شىققان استىقتى تەز ارادا يگەرىپ الۋ شارۋاسى جالعىز قازاقستاننىڭ باسىنا ءتۇسىپ وتىرعان كەپ ەمەس.

شىنىن ايتۋ كەرەك، بيىل قازاق ديقاندارىنىڭ دەنى استىق ورۋدى ەكى اپتاعا جۋىق كەش باستاعان. ونىڭ ۇستىنە وتكەندەگى جاۋىن-شاشىن ەگىس القابىنداعى قاربالاستىڭ ەكپىنىن باسىپ، ءتىپتى كەي جەرلەردە مۇلدە توقتاتىپ تاستادى. ال ەندى قانشا استىق ورىلدى دەگەن ساۋال تۋا قالسا، ەلدىڭ ءبارى اشم باسشىسى اسىلجان مامىتبەكوۆتىڭ مالىمەتىن كولدەنەڭ تارتادى. مينيسترگە سەنسەك، ەگىستىڭ 80 پايىزى ورىلعان. الايدا بۇل اقپاراتتى رەداكتسيامىزعا وبلىس-وبلىستان تەلەفون قوڭىراۋلارى ارقىلى ءتۇسىپ جاتقان مالىمەتتەر مۇلدە تەرىسكە شىعارىپ وتىر. كوش سوڭىندا قالعان سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى جيىن-تەرىننىڭ قارقىنى ءالى 50 پايىز استىقتى ورىپ الۋعا جەتپەگەن. اياقاستى سۋىق تۇسە قالسا، استىعىن قاردىڭ استىندا قالدىراتىن ايماق، مىنە، وسى وبلىس بولۋى ابدەن مۇمكىن ەكەن. ەندەشە وراق ناۋقانى نەگە شاتقاياقتاپ تۇر دەگەن ساۋالدىڭ تۋى زاڭدى. ونىڭ سەبەبى ەكەۋ. ءبىرىنشىسى - استىقتى ورعانمەن، قوياتىن ورىن جوق. ەكىنشىسى - ديقان بىتكەننىڭ ەسىل-دەرتى قازىر وراقتى اۋىزعا ۇراتىن ماڭىزدى ماسەلەگە اۋىپ كەتكەن. ول - ازىق-تۇلىك كەلىسىمشارت كورپوراتسياسىنىڭ تىزىمىنە تەزدەتىپ ىلىگۋ. ءسويتىپ مەملەكەت ساتىپ الاتىن 5 ملن توننا استىققا ۇلەس قوسىپ، اقىسىن ءار تونناسىنا 25 مىڭ تەڭگەدەن ساناپ الۋ.

ايتسە دە، بۇل ايتار اۋىزعا وڭاي بولعانمەن، ءىس جۇزىندە قيامەتتىڭ ءوزى بولىپ تۇر. «ازىق-تۇلىك كورپوراتسياسىنىڭ اۋدان-اۋدانداعى فيليالدارىنىڭ الدى قازىر قۇجىناعان ادام. ءبارىنىڭ دە تىزىمگە ىلىنگىسى كەلەدى. باياعى قاعازباستىلىق ءالى جويىلماعان. ءتىپتى وسىنداي حالىق ءنوپىرىن بۇلار ادەيى ۇيىمداستىرىپ قوياتىن سياقتى. ايتپەسە استىق ساتىپ الۋ جونىندەگى ۇكىمەت قاۋلىسى 27 تامىزدا شىققان. مىنە، سودان بەرى ەشتەڭە ىستەلگەن جوق. ەندى كەلدى دە، ەگىس باسىنداعى جۇرتتى ەسىكتىڭ الدىنا ءيىرىپ قويدى»، - دەيدى اتىن اتاماۋدى وتىنگەن اقمولالىق استىق ءوسىرۋشى.

راسىندا، قىركۇيەكتىڭ سوڭىنداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، تەك قوستاناي وبلىسىندا عانا بۇل جۇمىس دۇرىس جۇرگەن دە، ديقاندارعا 290 مىڭ توننانىڭ استىق قولحاتى بەرىلگەن. وزگە ايماقتاردا ەندى-ەندى باستالىپ جاتىر. نەگە بۇلاي؟

بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋدى كەلەسى بولىمگە قالدىرىپ، شارۋالار بيىل قانداي شىعىنعا باتۋى مۇمكىن ەكەنىنە توقتالايىق. ەگەر كوكتەمدەگى تۇقىمنىڭ باعاسىن، ونى سەبۋگە كەتكەن قارجىنى، زيانكەستەرگە قارسى شاشىلعان ءدارى-دارمەكتى، شارۋانىڭ ەڭبەگىن، بيىلعى دۇركىن-دۇركىن كوتەرىلگەن جانارمايدىڭ باعاسىن قوسىپ ەسەپتەسەڭىز، 1 توننا بيدايدىڭ قۇنى 140-150 دوللارعا شىعادى ەكەن. دەمەك، شارۋالاردى شىعىنعا باتىپ، بانكروت بولۋدان امان الىپ قالۋ ءۇشىن بۇكىل استىقتى وسى باعادا ساتىپ الۋ كەرەك. بىراق ونى كىم ساتىپ الادى؟ ۇكىمەتتىڭ الاتىنى 5 ملن توننا عانا. ترەيدەرلەر استامسىپ، 100 دوللاردان دا الماي جاتىر. ولاي بولسا، تاعى دا شىعىن شىعارىپ، استىقتى ورىپ، ونى قورادا شىرىتكەن دۇرىس پا، الدە ورماي-اق دالادا قالدىرعان ءجون بە؟ مىنە، شارۋالار قازىر وسى ماسەلەمەن باسىن قاتىرىپ وتىر.

وبال ما؟ ارينە، وبال.

جەكەگە بەرىپ، جەتىستىك

قازاقستانداعى استىق نارىعىن قولدان قۇبىلتىپ وتىرعان الەۋەتتى توپتار بار، سولار استىقتان بيزنەس جاساپ وتىر دەپ ەسەپتەيدى بىرقاتار ساراپشىلار. ولار كىمدەر؟ مۇنى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن استىق ساقتايتىن قويمالاردىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىرعان «جارتى قۇدايلاردىڭ» كىمدەر ەكەنىنە نازار اۋدارۋ كەرەك. جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە مەملەكەت مەنشىگىندەگى ەلەۆاتورلاردىڭ ءبارى ساتىلىپ كەتكەن. قازىر قويما بىتكەننىڭ 80 پايىزى ءىرى-ءىرى كومپانيالاردىڭ قولىندا. جانە ولاردىڭ يەسى بولىپ قاعاز جۇزىندە الدەبىرەۋلەر تىركەلگەنىمەن، ناعىز يەلەرى ۇكىمەتتىڭ قۇرامىندا ءجۇر، پارلامەنتتىڭ تورىندە وتىر. مىنە، سولار ءوز بىلگەنىن ىستەپ، نارىقتى قۋىرشاقشا دوڭگەلەتۋدە. ايتپەسە الەمدىك نارىقتا استىق باعاسى قازىر 260-270 دوللاردىڭ شاماسىندا. ال قازاق ديقاندارى 100 دوللاردان استىعىن وتكىزە المايدى. جانە بۇل بيىل عانا ورىن العان جاعداي ەمەس. جىل سايىن ديقاندار قويما يەلەرىنە كىرىپتار بولىپ كەلەدى. ەندەشە ۇكىمەت بۇل ماسەلەمەن نەگە اينالىسپايدى، ەلەۆاتورلاردى ەلگە ورتاق ەتەتىندەي شارا نەگە قولدانبايدى، ءتىپتى قويمانىڭ ءبارىن مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىپ الاتىنداي قاۋلى نەگە قابىلدامايدى؟ بۇل دا سول استىق نارىعىن قامىرشا يلەپ وتىرعان دوكەيلەردىڭ مىقتىلىعىن كورسەتسە كەرەك. ولار شاراسىز شارۋالاردى قاناپ، استىعىن ارزانعا العانىمەن قويماي، الەمدىك نارىقتىڭ كوتەرىلگەنىن كۇتىپ وتىر. الپاۋىتتارعا 270 دوللاردىڭ ءوزى از. سوندىقتان باعا شەگىنە جەتە كوتەرىلگەندە، ەكسپورتتىڭ دا كولەمى ۇلعايا تۇسەدى. وعان دەيىن الپاۋىتتاردىڭ استىعى ساپالى قويمادا سارى التىنداي ساقتالا تۇرادى. ال حالىقتىكى - «پۇل بولماسا، كۇل بولسىن!»

شۇكەەۆتىڭ تاكتيكاسى

دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنان ءۇمىتتى، استىقتى دەرجاۆا اتانعىسى كەلەتىن قازاقستان ءالى كۇنگە دەيىن استىق نارىعىنىڭ ينفراسترۋكتۋراسىن قالىپتاستىرعان جوق دەيتىن دە پىكىر ايتىلادى. نەلىكتەن؟ قۇلاققا قونىمدى بولۋ ءۇشىن بۇعان ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. جۋىردا قتج مەن اشم اراسىنداعى مامىلەلەردىڭ بەرەكەسىزدىگىنەن استىق ەكسپورتى ەكى اپتاعا قاڭتارىلىپ قاپتى. ناعىز كەرەك كەزىندە. ديقاندار استىعىن قايدا اپارارىن بىلمەي، قينالىپ جاتقان تۇستا.

نەگە؟ مۇنى بىرەۋلەر «ۆاگوننىڭ ءبارى استىقتى وڭىرلەردەگى قويمالاردى بوساتۋعا جۇمسالعان» دەپ تۇسىندىرەدى. ال كەلەسىلەرى «ءوز قالتاسىن عانا ويلايتىن استىق الپاۋىتتارى مەملەكەتتىك ۆەدومستۆولاردى دا ءوز ىرقىمەن جۇرگىزىپ وتىر» دەپ بولجايدى. قالاي بولعاندا دا، قويماداعى وتكەن جىلدان قالعان استىقتى الا جازداي وزگە وڭىرلەرگە جىلجىتىپ قويماعانى - مينيسترلىكتىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەسى. بىراق مۇنى مويىندايتىن مينيستر، نە ونىڭ قاتەسىن بەتىنە باسىپ، سىلبىرلىعى ءۇشىن سىلكىپ-سىلكىپ الاتىن ۇكىمەت باسشىلارى جوق. كەرىسىنشە، «ارتىق استىق - زيان» دەگەن ءبىر اۋىز سوزىمەن-اق ەلگە كۇلكى بوپ، اگرارلىق سالادان قانشالىقتى حابارى بار ەكەنىن اڭداتىپ قويعان اسىلجان مامىتبەكوۆتى قولداپ-قورشاپ جۇرەتىندەر بار. سولاردىڭ ءبىرى - ۆيتسە-پرەمەر ومىرزاق شۇكەەۆ جۋىردا ءبۇي دەدى: «ەلاۆاتورلار بوسايدى، شارۋاشىلىقتار بيدايدى ەلەۆاتورلارعا جەتكىزەدى. تاكتيكا دۇرىس، ءبىز جاعدايدان شىعاتىن جولدى تاپتىق».

ەندەشە مامىتبەكوۆ باستاپ، ۇكىمەت قوستاعان بۇل تاكتيكا - قانداي تاكتيكا؟ جاسىراتىن نەسى بار، شەنەۋنىكتەر رەسەيدىڭ استىقتاسىعىش ۆاگوندارىنا سەنىم ارتىپ وتىر. وزىمىزدە بارى - 5200 ۆاگون. ونىڭ ءبىر ايداعى استىق تاسۋ مۇمكىندىگى 400-500 مىڭ توننا. ەندى رەسەيدەن دە وسىنشا ۆاگون كەلسە،          1 ملن استىق شىعارۋ دەگەنىڭ سول ەمەس پە؟!

«ءبىز اي سايىن 1 ملن استىق ەكسپورتتاپ وتىرامىز. ماسەلەنى وسىلاي شەشەمىز» دەپ كۇپىنۋ - سول كورشىنىڭ وتارباسىنا سەنگەندىكتەن ايتىلىپ جاتقان ءسوز. الايدا مۇنىڭ ءوزى مۇمكىن دۇنيە مە؟ ەڭ الدىمەن ساۋدا-ساتتىق شۇكەەۆ ايتقانداي زىرىلداپ ءجۇرىپ كەتكەننىڭ وزىندە، قازاقستان 10 ملن توننا استىقتى 10 ايدا عانا شىعارا الادى. بۇل - شامامەن كەلەسى جىلدىڭ شىلدەسى مەن تامىزى. ياعني، وراق باستالاتىن ۋاق. ال شەنەۋنىكتەردىڭ ءوز سوزدەرىنە قاراعاندا، قازاقستان بيىل 25 ملن توننا استىق ورادى. سوندا شەشىلگەن ماسەلە قايسى؟ قالعان 15 ملن توننا استىقتىڭ ۇستىنە كەلەسى جىلدىڭ ءتۇسىمى تاعى قوسىلماي ما؟

مۇنى ءبىر دەپ قويىڭىز، ەكىنشىدەن، قىسىلتاياڭ كەزدە سۇراعان بۇيىمتايدىڭ قۇنى قانداي بولادى؟ «رۋساگروترانس» جاق-تان 5200 ۆاگون الىپ، ماسەلەنى ءبىرجولاتا «شەشىپ» تاستاعىسى كەلىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ ۇكىمەت ونىڭ باعاسى تۋرالى اۋىز اشپايدى. رەسمي مالىمەتتەردەن قانشا ۇڭىلسەڭىز دە، ول تۋرالى سىنىق-سۇيەم اقپارات تاپپايسىز. ەسەسىنە ورىس ۆاگونىنىڭ قىزمەت كورسەتۋ قۇنى تۋرالى دەرەك «كازاح-زەرنو» سايتىندا ءجۇر. سوندا قانشا دەيسىز عوي، تاۋلىگىنە - 50 دوللار. استىق تيەپ، قازاقستاننان اتتانعان وتاربانىڭ ءبىر ايدان ەرتە كەيىن قايتاتىنى جوق. وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق ۇكىمەتى يران، وزبەكستان، تاجىكستان سياقتى استىق ەكسپورتتاۋشى ەلدەردىڭ باسشىلارىمەن زەرنوۆوزدى تەزدەتىپ قايتارۋ جونىندە ناقتى ءبىر كەلىسىمدەرگە دە كەلمەگەن. اسىرەسە يران شەكارا اسقان ۆاگونداردى ءارتۇرلى سىلتاۋمەن «دوڭگەلەكتى قويما» رەتىندە پايدالانىپ قالۋىن قويماي كەلەدى. وتاربانىڭ ءبىر اينالعانىنىڭ ءوزى ءبىر ايدان اسىپ كەتۋ سەبەبى وسىندا.

سوندا ارقايسىسى تاۋلىگىنە 50 دوللار الاتىن رەسەيدىڭ 5200 ۆاگونىنا ءبىر ايدا قانشا قارجى شىعىندايمىز؟ سالىستىرمالى تۇردە العاندا بۇل وتە قىمبات. «قىمبات بولسا دا، قايتەمىز ەندى...» دەيتىن شىعارسىز، بالكىم. بىراق وسىنىڭ وزىنە قولىمىز جەتپەي قالا ما دەگەن قاۋىپ تۋىپ وتىر. ويتكەنى رەسەيدىڭ اناۋ-مىناۋ ەمەس، 5200 ۆاگونى قازاقستانعا جۇمىس ىستەيتىنى تۋرالى دەرەك استىق نارىعىن باقىلاپ وتىرعان ورىس ساراپشىلارىنا ۇناپ وتىرعان جوق. ولاردىڭ سوزىنە سۇيەنگەن رەسەي ءباسپاسوزى قازىردىڭ وزىندە شۋلاپ جاتىر. سولاردىڭ ءبىرى -«ربك daily» گازەتى.

باسىلىم بىلاي دەيدى: «رەسەي استىعىنىڭ ەكسپورتى رەكوردتىق كورسەتكىشكە جەتكەننىڭ وزىندە 3 ايدا 9 ملن توننا عانا استىق ساتا الادى. سوندىقتان ەكسپورتتى جەدەلدەتۋ ءۇشىن رف ۇكىمەتى تەمىرجول تاريفتەرىن تومەندەتۋدى قولعا الماق. ايتسە دە الداعى ۋاقىتتا رەسەيلىك ترەيدەرلەرگە ۇلكەن باسەكەلەس پايدا بولۋى مۇمكىن. استىق ەكسپورتىنىڭ اۋقىمىن كەڭەيتۋدى كوزدەگەن قازاقتار رف تەرريتورياسى ارقىلى وتەتىن استىق تاسىمالىن سۋبسيديالاۋدى جوسپارلاپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە ولار رەسەيلىك 5 مىڭ ۆاگوندى ارەنداعا العان، ال بۇل ۆاگوندار جەرگىلىكتى ويىنشىلارعا اسا قاجەت ەدى».

بۇعان قوسا باسىلىم ماقالانىڭ تۇزدىعى رەتىندە «مىسالى قازىر ەگيپەت 120 مىڭ توننا رەسەي استىعىن ساتىپ السا، 120 مىڭ توننا قازاق استىعىن دا الدى» دەگەندى دە قوسا كەتىپتى. مۇنىڭ استارىندا «ەندى ءبىز قانشا استىق ەكسپورتتاساق، قازاقتار دا سونشا استىق ساتا الادى، بۇل بىزگە ءتيىمدى مە؟» دەگەن ماسەلە جاتقانى داۋسىز.

دەمەك، قازاقتىڭ مۇنداي قادامى ورىسقا ۇناي قويا ما؟ ارينە، ۇنامايدى. تىزەگە باسىپ ۇيرەنگەن رەسەي ءوز ۆاگوندارىن قايتارىپ الام دەسە دە، ءتۇرلى سىلتاۋ تاۋىپ، ءوز اۋماعىندا قازاق زەرنوۆوزدارىن قاڭتارىپ قويام دەسە دە ەركىندە. ەگەر ونداي جاعداي تۋا قالسا، شۇكەەۆ تاكتيكاسىنىڭ بىت-شىتى شىقتى دەگەن ءسوز. سوندا ەش بولعان ەڭبەك، ىسىراپ بولعان استىق، ونبەگەن تىرلىك ءۇشىن كىم جاۋاپ بەرەدى؟ ەشكىم دە. ويتكەنى ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ «تاكتيكاسى» سونداي.

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 33(116) 05 قازان 2011جىل