تۇرسىن جۇرتباي. «بايبىشە-توقال» تراگەدياسىنىڭ قۇربانى (حالەل عابباسوۆ)
تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «ۇرانىم - الاش!..» زەرتتەۋ ەڭبەگىنىڭ جالعاسى
ءى.
جالپى وسى جىلدارداعى تاريحي وقيعالاردى، ساياسات سالاسىنداعى باعىتتاردى مەملەكەتتىك تۇرعىدان سارالاساق، وندا باسقارۋ جۇيەسىندە قىرعي قاباق سوعىستىڭ ءجۇرىپ جاتقانى انىق اڭعارىلادى. ۇگىت-ناسيحات قۇرالدارىنىڭ بەتتەرىندە، ۇرانداردا «كوزىن جويامىز»، "تامىرىنا بالتا شابامىز", «كونتر»، "ديۆەرسيا", «كوللەكتيۆيزاتسيانىڭ جاۋى»، "قۇيىرشىق", "قاسكۇنەم", "سابوتاج" سياقتى جالپىلاما كىجىنگەن سوزدەر ۇلكەن ارىپپەن جازىلىپ، ماجىلىستەردىڭ قۇلاق كۇيىنە اينالدى. ءتىپتى گولوششەكين قىزا كەلە:
«اۋىلداعى ەكونوميكالىق جاعدايدى وزگەرتۋ كەرەك. ءبىز، ءدال قازىر قالىپتاسقان، جەتىلىپ كەلە جاتقان، دامۋ ۇستىندەگى تاپتىق قارىم-قاتىناستى وشىرمەۋ تۋرالى كوزقاراستى، كەدەيلەردىڭ بايلارعا قارسى تاپتىق كۇرەسىن قولدايمىز، ەگەر مۇنى سوعىس دەپ تۇسىنسەڭىز، وندا ءبىز سوعىس جاعىندامىز»، - دەپ ءوز حالقىنا سوعىس تا جاريالاپ جىبەردى.
تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «ۇرانىم - الاش!..» زەرتتەۋ ەڭبەگىنىڭ جالعاسى
ءى.
جالپى وسى جىلدارداعى تاريحي وقيعالاردى، ساياسات سالاسىنداعى باعىتتاردى مەملەكەتتىك تۇرعىدان سارالاساق، وندا باسقارۋ جۇيەسىندە قىرعي قاباق سوعىستىڭ ءجۇرىپ جاتقانى انىق اڭعارىلادى. ۇگىت-ناسيحات قۇرالدارىنىڭ بەتتەرىندە، ۇرانداردا «كوزىن جويامىز»، "تامىرىنا بالتا شابامىز", «كونتر»، "ديۆەرسيا", «كوللەكتيۆيزاتسيانىڭ جاۋى»، "قۇيىرشىق", "قاسكۇنەم", "سابوتاج" سياقتى جالپىلاما كىجىنگەن سوزدەر ۇلكەن ارىپپەن جازىلىپ، ماجىلىستەردىڭ قۇلاق كۇيىنە اينالدى. ءتىپتى گولوششەكين قىزا كەلە:
«اۋىلداعى ەكونوميكالىق جاعدايدى وزگەرتۋ كەرەك. ءبىز، ءدال قازىر قالىپتاسقان، جەتىلىپ كەلە جاتقان، دامۋ ۇستىندەگى تاپتىق قارىم-قاتىناستى وشىرمەۋ تۋرالى كوزقاراستى، كەدەيلەردىڭ بايلارعا قارسى تاپتىق كۇرەسىن قولدايمىز، ەگەر مۇنى سوعىس دەپ تۇسىنسەڭىز، وندا ءبىز سوعىس جاعىندامىز»، - دەپ ءوز حالقىنا سوعىس تا جاريالاپ جىبەردى.
بۇل قىرعي قاباق «سوعىستىڭ» كەسىرىن حالىق كوردى. بىرەۋ «بۇل سوعىستىڭ تۇپكى كوممۋنيستىك-كولونيزاتورلىق» استارىن ءتۇسىنىپ ايتتى، بىرەۋ جاتتاپ الىپ، ويسىز ۇراندادى. ەندى بىرەۋلەر مۇنى تروتسكيدىڭ كومپانياسىمەن بايلانىستىرىپ، قوسا-قاباتتاپ سوعىپ، داۋرىعىسا جاۋ ىزدەپ، داڭعازانى كۇشەيتتى. قانشالىقتى قاجەتتىلىكتەن تۋعانىن بىلمەيمىن، ءومىرى كورىپ-بىلمەگەن الماتى قالاسىنا تروتسكيدىڭ كەلىپ مىرزاقاماققا ورنالاسۋىنىڭ ءمان-ماعىناسى تۇسىنىكسىز ەدى. ولە-ولگەنشە ءوزىن ماركسيسپىن دەپ ساناعان تروتسكيدىڭ 1931-1932 جىلعى اشتىقتى كوزىمەن كورىپ تۇرىپ، ءستاليننىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىن تاس-تالقان عىپ سىناعان كىتاپتارىنىڭ وزىندە قازاقستانداعى كوللەكتيۆيزاتسيا مەن اشارشىلىق تۋرالى ءبىر دە ءبىر دالەلدى دەرەكتى اۋزىنا الماۋى قالاي؟ زادى، كوللەكتيۆيزاتسيا، ونىڭ ىشىندە گولوششەكيننىڭ "كىشى وكتيابرى" تۋراسىنداعى، از ۇلتتاردىڭ ينتەلليگەنتسياسى قاقىنداعى ستالين مەن تروتسكيدىڭ كوزقاراستارىندا ونشا الشاقتىق بولماعان سياقتى.
ال بۇل كەزدە جازالاۋ ماشيناسى ىسكە قوسىلىپ كەتكەن بولاتىن. ونى توقتاتۋعا گولوششەكيننىڭ ءوزىنىڭ دە شاماسى كەلمەيتىن. ولاردى لەنيننىڭ ءوزى قول قويعان 1919 جىلعى 4 ساۋىردەگى ۆتسيك-ءتىڭ پرەزيديۋمىنىڭ:
«نا وسنوۆاني پوستانوۆلەنيا ۆسەروسسيسكوگو تسەنترالنوگو كوميتەتا وت 4 اپرەليا 1919 گ. پرەزيديۋم ۆتسيك پرەدلاگاەت: كيرگيزسكومۋ (كازاحسكومۋ) ي سيبيرسكومۋ رەۆوليۋتسيوننومۋ كوميتەتام ي چەليابينسكومۋ گۋبيسپولكومۋ شيروكو وپوۆەستيت ناسەلەنيە و ۆىشەۋپوميانۋتوم پوستانوۆلەني ۆتسيك ي رازياسنيت، چتو پرەزيديۋم ۆتسيك ناحوديت سۆوەۆرەمەننىم دوپۋستيت بىۆشيح چلەنوۆ پراۆيتەلستۆا «الاش-وردا» ك سوۆەتسكوي رابوتە ي كاتەگوريچەەكي زاپرەششاەت پرەسلەدوۆانيە زا پروشلۋيۋ يح دەياتەلنوست», - دەگەن (قازاق مەملەكەتتىك ءارحيۆى، 14- قور، 3-ءتىزىم، 4-ءىس، 11- بەت: ءبىز مازمۇنى مەن ءستيلىن تولىق ساقتاۋ ءۇشىن، تەكستى ادەيى تۇپنۇسقا ارقىلى ۇسىنىپ وتىرمىز - ت.ج.) قاۋلىسى دا توقتاتا المادى.
ويتكەنى ءستاليننىڭ:
«گولوششەكين جولداس! مەن مىنا مالiمەتiڭiزدە بەلگiلەنگەن ساياساتتى - نەگiزiنەن العاندا بiردەن-بiر دۇرىس دەپ ويلايمىن»، - دەگەن ماقۇلداۋى جازباشا تۇردە الىنىپ قويىلعان، ياعني، ۇلتتىق زيالىلاردى جاپپاي جازالاۋعا «ۇلتتار كوسەمىنىڭ» پارمەنى بەرىلىپ قويعان ەدى.
ءسويتىپ، "كىشى وكتيابردىڭ" شۇعىل تۇردە كۇشىنە ەنۋى - ۇلتتىق كادرلاردى تەز ارادا وكىمەت باسىنان قۋدالاپ، ىقپالدى ادامداردى رەسپۋبليكادان الاستاتۋدان باستالدى. ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى سەكرەتارى سۇلتانبەك قوجانوۆتى ورنىنان ءتۇسىرىپ قانا قويماي، "الاشوردانىڭ ىسىنە" قىلمىسكەر رەتىندە كىرگىزۋگە تىرىستى. ونىڭ ورنىنا ەلتاي ەرنازاروۆ سياقتى قولىن ازەر قوياتىن، قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مومىن، جىگەرسىز جانداردى قاسىنا تارتتى. سماعۇل سادۋاقاسوۆتى رەسەيگە جىبەردى.
ولاردى تەرىسىن وزگەرتىپ كەڭەس كەڭسەسىنە كىرىپ العان كونتررەۆوليۋتسيونەر دەپ جاريالادى. تەك سوت ارقىلى ۇكىم شىعارۋ عانا قالدى. زاڭدى جەتiك بiلەتiن «الاش» پارتياسىنىڭ ۇلتتىق باعدارلاماسىن دايىنداعان حالەل عابباسوۆ مۇنى بiردەن اڭعارىپ:
«الاشوردا» تۇسىنداعى مەنiڭ وتكەندەگi iس-ارەكەتiم تسيك-تiڭ ەكi بiردەي قاۋلىسى (1919 جىلعى جانە 1920 جىلعى) ارقىلى كەشiرiم جاسالعان بولاتىن. سوندىقتان دا، مەنiڭ ءدال قازiرگi كۇندەگi قىزمەتiمدi تەرiسكە شىعارىپ، سودان قىلمىس تاپساڭىزدار عانا ول تۋرالى (مەنiڭ وتكەندەگi iس-ارەكەتiم جونiندە) ءسوز قوزعاۋعا بولادى. ال كەڭەس وكiمەتiنiڭ جاۋاپتى ورىندارىندا iستەگەن 9 جىل بويعى قىزمەتiمدە مەنiڭ تاراپىمنان مەملەكەتكە قارسى قانداي دا بiر ارەكەتتiڭ بولماعاندىعى انىق، تiپتi الدە نەگە كۇدiكتەنە قاراۋعا ىرىق بەرمەگەنiمە دە سەنiمدiمiن. وعان تولىق كەپiلدiك ەتەمiن»، - دەپ تەرگەۋشiلەرگە قارسى زاڭدى دالەل دە ايتتى.
حالەل عابباسوۆ «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ اسكەري جوباسىن جاساعان باس اسكەري كەڭەسشىسى رەتىندە قارالىپ، كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىققاننان سوڭ دا قاتاڭ باقىلاۋعا الىندى. ءسويتىپ، كەز-كەلگەن ساتتە ونى ارانداتۋعا مۇمكىندىك تۋاتىنداي ايعاقتار الدىن-الا دايىندالىپ قويدى.
«الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قايراتكەرلەرىنە تولىقتاي كەشىرىم جاساۋ تۋرالى 1919 جىلعى 4 ساۋىردەگى قاۋلىدان كەيىن احمەت بايتۇرسىنوۆ سول جىلى جەلتوقسان ايىندا تاعى دا لەنيننىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاق ءومىر ءسۇرۋ قۇقى قاقىندا پىكىر الىسادى. الاش ازاماتتارىنىڭ باسىن قىزىلداردىڭ قىرعىنىنان اراشالاپ العان ۇلت كوسەمى ەندى ەلىنىڭ دە تالماۋىتتى تاعدىرىنا الاڭداپ، ونىڭ باسىنا ءتونۋى مۇمكىن زاۋالدان قۇتقارۋعا ۇمتىلادى.
«دەكابر، پوزدنەە 9, 1919 گ. لەنين پرينيماەت ۆ كرەملە پرەدسەداتەليا ۆوەننو-رەۆوليۋتسيوننوگو كوميتەتا پو ۋپراۆلەنيۋ كيرگيزسكيم كراەم س.س.پەستكوۆسكوگو ي چلەنا ۆرك ا. بايتۋرسۋنوۆا پو يح پروسبە: سلۋشاەت دوكلاد پەستكوۆسكوگو و حوزيايستۆەننوم ي پوليتيچەسكوم پولوجەني كرايا، و ترۋدنوستياح ۆ پوليتيكو-پروسۆەتيتەلنوي رابوتە; سوۆەتۋەت پودگوتوۆيت نەسكولكو حوروشيح دوكلادوۆ، پەرەۆەستي يح نا كازاحسكي يازىك ي زاپيسات نا گرامموفوننىە پلاستينكي، پريوبرەستي ۆوزموجنو بولشەە كوليچەستۆو گرامموفونوۆ ي رازوسلات يح ۆمەستە س پلاستينكامي پو كوچەۆيام ۆ ستەپي; پرەدلاگاەت نە توروپيتسيا س پوليتيكوي پەرەراسپرەدەلەنيا سكوتا ۋ كوچەۆنيكوۆ ۆ پولزۋ بەدنوتى» (ۆلاديمير يليچ لەنين. بيوگرافيچەسكايا حرونيكا. ت. 8, س. 108.).
احمەت بايتۇرسىنوۆتى الاڭداتقان بۇل كۇدىك تە كوپ كۇتتىرمەدى. حاتتامادا كورسەتىلگەنىندەي، سوناۋ 1919 جىلعى جەلتوقساننىڭ 9 كۇنى تۇندە ۆ.ي.لەنيننىڭ ءوزى قولداپ، «كوشپەلىلەردىڭ مالىن كەدەيلەردىڭ مۇددەسى ءۇشىن قايتا ءبولۋ ساياساتىنا اسىقپاي، بايىپپەن كەلۋ» تۋرالى ۇلى وكتياردىڭ كوسەمى لەنين ايتقان سىن-ەسكەرتپەنى «كىشى وكتيابردىڭ كوسەمى» اتانۋدان دامەلەنگەن گولوششەكين نازارىنا ىلگىسى كەلمەدى.
جاپپاي كونفيسكاتسيالاۋ - كوشپەلى ەلدىڭ اراسىندا ورىندى نارازىلىق تۋعىزدى. ءىشىنارا تولقۋلار دا بولدى. ءىس باسىنداعى وقىعاندار جۇمىستان شەتتەتىلىپ، كەيى كۇنكورىس قامىمەن تۋعان اۋىلدارىنا كەتتى. مۇنى وگپۋ-ءدىڭ تەرگەۋشىلەرى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرىپ، سوۆەت وكىمەتىنە قارسى ۇگىت جۇرگىزۋ ءۇشىن، ەل اراسىنا ءسىڭىپ كەتتى دەپ بايبالام سالىپ، جۇرتتى ساقتاندىرىپ جاتتى.
1928 جىلى كۇزدە بايلاردىڭ مال-مۇلكىن ورتاعا الىپ، ەت پەن استىقتىڭ ءبىر قاداعىن دا قالدىرماي سىپىرا جيناۋعا نۇسقاۋ بەردى. جەدەلدەتە قازاقتىڭ 500 بايىن تاركىلەنىپ، „ماڭگiلىككە جەر اۋدارىلدى", ولاردىڭ قاتارىنا „بەلدەۋدەگى بۇزاۋىنا دەيىن" تاركىلەنگەن ورتاشا اۋقاتتىلار قوسىلىپ، زارداپ شەككەندەردىڭ سانى ءتورت-بەس ەسەدەن اسىپ ءتۇستi. يسi قازاق قاۋىمى «كiشi وكتيابردiڭ» «قارا داۋىلىنا» تۇرشiگە قاراپ، شەكاراعا جاقىن ولكەدەگiلەر شىعىس تۇركiستانعا، اۋعانستانعا، يرانعا iشiنارا مونعولياعا قاراي بوستى. اتىراۋ ءوڭىرى - ۇستىرتكە، تورعاي، ىرعىز تۇسى - تورعاي ويپاتىنا، سارىسۋ، سوزاق ءوڭىرى - بەتپاقدالاعا ويىستى. نارازىلىق تا كۇشەيدى. قارا حالىق گولوششەكين مەن ەرنازاروۆتىڭ «اشا تۇياق قالدىرماي» كونفيسكەلەۋiن - اشتان ولۋمەن پارا-پار دەپ ءتۇسiندi.
كەيiن ءدال سولاي بولدى دا. از جىلدان سوڭ دالانى اشتىق جايلاپ، جولدىڭ ەكى جاق شەتىندە ادامداردىڭ سۇيەگى اق سوڭكە بوپ قۋراپ جاتتى. "كىشى وكتيابردىڭ" وسىنداي قاسىرەتپەن اياقتالاتىنىن بولجاپ-بىلگەن ازاماتتاردان قۇتىلۋ ءۇشىن «كونفيسكاتسياعا قارسى قاستاندىقتار مەن قارۋلى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرىپ، ناۋقاننىڭ ورىستەۋىنە كەسىرىن تيگىزىپ، بۇلدىرۋشىلىك ارەكەتتەر جاساۋى مۇمكىن» قازاق زيالىلارىن تۇرمەگە قاماۋ تۋرالى جارلىق شىعاردى.
حالەل عابباسوۆ «كىشى وكتيابردىڭ» حالىققا اكەلەتىن قاسىرەتىن، جەدەلدەتىلگەن كوللەكتيۆيزاتسيانىڭ ەكونوميكالىق توقىراۋعا، اشارشىلىققا ۇشىراتاتىنىن الدىن الا بولجاپ وتىرعان «سونداي قاۋىپتى» ادام بولاتىن. ول ءوزىنىڭ بۇل پىكىرىن ءالىمحان ەرمەكوۆكە دە ايتىپتى. وcىناۋ «الاش بەكزاتىنىڭ» (زامانداستارى سولاي اتاعان) تەرگەۋشىگە بەرگەن:
«قازىر رەۆوليۋتسيالىق كۇرەستە شىڭدالعان تاپتىق ۇستانىم تاريحي شىندىققا اينالعانىن كورگەندە، مەن ناقتى ساياساتتان كورى رومانتيكاعا بەرىلگەنىمدى ءتۇسىندىم. رەۆوليۋتسيا اق قولعاپپەن ورنامايدى، قۇرباندىقسىز كەلمەيدى. قازاقتار ءۇشىن دە بۇدان وزگە جول جوق. اسا شيەلەنىستى ماسەلەلەردى شەشۋدە باسقارۋشى ۇيىم مەن ۇكىمەت ورىندارىنىڭ دۇرىس باعىت ۇستانعاندارىن مىناداي دەرەك راستايدى. تارگىلەۋ تۋرالى شەشىمنىڭ شىعار الدىندا سەمەيدەن قىزىلورداعا كەلگەنىمدە عابباسوۆتىڭ تەڭسەلىپ جۇرگەنىن كوردىم (ونىڭ قىردا مەنشىك مالى بار بولاتىن). وسىعان بايلانىستى ول ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتتى. مەن وعان: ەگەردە سەن بۇل ناۋقاندا اسىرا سىلتەۋشىلىككە جول بەرىلەدى دەپ ەسەپتەسەڭ، وندا تەڭسەلە بەرمەي، سەن جوسپارلاۋ مەكەمەسىنىڭ جاۋاپتى ادامى رەتىندە ۇكىمەتكە مالىمدەمە تاپسىر، - دەپ ءوزىمنىڭ كوزقاراسىمدى ءبىلدىردىم. بۇل پىكىردى سونداي كۇيدە جۇرگەن قادىرباەۆ سەيدازىمعا دا ايتتىم. تارگىلەۋ جونىندەگى قاۋلى شىققاننان كەيىن مەن داۋلى جاعدايلارعا جاڭا تۇسىنىگىم تۇرعىسىنان پىكىر ءبىلدىردىم، از ۋاقىتقا اۋىلعا بارعانىمدا دا بۇل ماسەلەنى تۇسىنۋگە ىقىلاس بىلدىرگەندەرگە (تارگىلەۋگە ىلىككەن تۋعان اعايىندارىنا - ت.ج.) جوعارىداعىداي تۇسىنىك بەردىم»، - دەگەن جاۋابى راستايدى.
قۇپيا قىزمەتكەرلەر «الاشوردانىڭ» قايراتكەرلەرى قوسا جالپى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىنا جىمسىتىپ كىرگىزگەن كانىگى كاسىبي تىڭشىلار مەن سالپاڭقۇلاقتاردىڭ ماعلۇماتىنا سۇيەنىپ، جىلىنا ءتورت رەت جوعارىعا «ەسەپ» بەرىپ» وتىردى. قۇپيا مەكەمەنىڭ رەسمي اگەنتى ف.يۆانوۆتىڭ:
«گپۋ-ءدىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان كەزەك كۇتتىرمەيتىن توتەنشە ىستەرىنىڭ باستى جۇمىسى جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇستىنەن جالعان دەرەكتەر جيناۋ بولىپ تابىلادى. ءبىز بۇل تۇرعىدا ءار ءتۇرلى تاسىلدەردى قولدانامىز: كازاكتاردىڭ ىشىندەگى قىلمىسكەرلەردى جالدايمىز نەمەس جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇستىنەن جالعان كورسەتىندى جازدىرىپ الۋ ءۇشىن بارىمتاشىلاردى تۇتقىندايمىز. جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرىنە قارسى ارانداتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن بەدەلدى قازاق رۋباسىلارى مەن ورىس كۋلاكتارىنان ارنايى توپ جاساقتايمىز، ءسويتىپ وزىمىزگە كەرەكتى دەرەكتەردى الامىز»، - دەپ جازعانىنداعىداي، حالەل عابباسوۆقا دا ەجەلدەن «بايبىشە-توقال» دراماسىنىڭ باستى كەيىپكەرى، اتاقتى رۋباسىن ارانعا تارتىپ، اڭدىتىپ قويدى.
تىڭشىلىق ارەكەت قاشان تۇرمەگە قامالعانشا ءبىر ساتكە دە بولسا دامىل تاپقان ەمەس. سونداي قيىن كەزەڭنىڭ ءبىرى 1922 جىلعى اشارشىلىق تۇسىندا حالەل عابباسوۆ تۋرالى:
«بۇرىنعى زەمستۆو باسقارماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى. سەمەي ۋەزىنىڭ شاعان بولىسىنىڭ قازاعى، 36 (1922 ج.) جاستا. موسكۆا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. باسىندا ۇساق قارىز، نەسيە بانكىسىندە ينسپەكتور، 1917 جىلدان «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى، «سارىارقا» گازەتىنىڭ رەداكتورى، سودان كەيىن «الاشوردا» ۇكىمەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، كەيىنگى كەزدە سەمەي جەر باسقارماسىنىڭ مۇشەسى. وتە ىسىلعان، قۋناقى، اقىلدى جانە وتە قاۋىپتى قىزمەتكەر، ديپلومات-ساياساتكەر. عابباسوۆ شىڭعىستاۋدا ءومىر سۇرەتىن توبىقتى رۋىنان. توبىقتىلار ەكى جىككە بولىنگەن. 1917-1920 جىلداردىڭ اراسىندا توبىقتىلاردا اسا مىقتى ەكى جىك بولدى، عابباسوۆتاردىڭ دۇشپانى بولشەۆيكتەردى جاقتادى. ونىڭ باسىندا شاعان بولىسى، بەدەلدى، بىراق ساۋاتسىز قازاق مۇساتاي مولداباەۆ تۇردى. ول جالعىز ءوزى عابباسوۆپەن، بوكەيحانوۆپەن كۇرەستى. عابباسوۆتىڭ قيتۇرقى قۋلىعىنىڭ ناتيجەسىندە بۇلار قازىر قىسپاقتا... دۋلاتوۆ جىگەرلى، العىر. عابباسوۆقا قاراعاندا وتە باتىل قيمىلدايدى. عابباسوۆ، بوكەيحانوۆ ۇشەۋى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ باس كوتەرەرلەرى، جوعارىداعى كورسەتىلگەن باعىتتا ىستەلەتىن جۇمىستاردىڭ بارلىعى دا وسى ۇشەۋىنىڭ اقىلىمەن ىستەلەدى»، - دەپ مىنەزدەمە بەردى.
شىندىعىندا ح.عابباسوۆتىڭ تۇتقىندالۋى جوعارىدا اتى اتالعان، ءوزىنىڭ تۋىسى، توقالدان تارايتىن بۇرىنعى بولىس، «كەيىنگى بولشەۆيك مۇساتاي مولداباەۆتىڭ» ۇيىمداستىرعان ارىزىنا بايلانىستى ەدى. ح.عابباسوۆ دەمالىسقا كەلگەندە تۋعان جەزدەسى، مۇساتاي مولداباەۆتىڭ اكەسى ءبىر، شەشەسى باسقا «قاس جاۋى» يكە ادىلەۆتىڭ اۋىلىنا تۇسەدى. تارگىنىڭ قارساڭىنداعى جانتالاس تۇسىندا م.مولداباەۆ ءوزىنىڭ «شىن بولشەۆيك» ەكەنىن تانىتىپ، سول ارقىلى وزىندە تارگىدەن قۇتىلۋدىڭ امالىن قاراستىرىپ، قازاقى «بايبىشە - توقال» دراماسىنىڭ كەڭەستىك نۇسقاسىن «ساياسي ساقناعا»شىعاردى. ءسويتىپ، ءوزىنىڭ تۋعان قۇدا بالاسى - جەڭگەسىنىڭ باۋىرى حالەل عابباسوۆ: «الاشوردانىڭ» شىعىس ءبولىمىنىڭ ۇكىمەت مۇشەسى، وعان قارجىلاي كومەكتەسكەن، اسكەر جاساقتاپ بەرگەن د.ادىلەۆكە قارۋ جيناتىپ، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى استىرتىن قارۋلى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرىپ ءجۇر، سودان كەيىن شەكارا اسىپ كەتۋگە ۇگىتتەپ ءجۇر»، - دەپ ارىز جازىپ، ونى تاعى دا سول اۋىلدىڭ تۋماسى، گۋبەرنيالىق دارەجەدەگى بولشەۆيك ءارى قۇپيا اگەنت م.توقجىگىتوۆكە ارقىلى گپۋ-ءدىڭ ولكەدەگى وكىلىنىڭ قولىنا تاپسىرتتى. ءسويتىپ، ءبىر جاعىنان باۋىرى، ەكىنشى جاعىنان تۋعان قۇدا بالاسى ح.عابباسوۆتى تۇرمەگە قاماتتى. ال م.مولداباەۆتىڭ نەگىزگى دۇشپانى، تۋعان اعاسى، «الاش وردا» ۇكىمەتىنىڭ باس دەمەۋشىسى يكە ادىلەۆ بولاتىن. ال يكە ادىلەۆ حالەل عابباسوۆتىڭ تۋعان اپكەسىنە ۇيلەنگەن. ارينە، «جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرىنە قارسى ارانداتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن بەدەلدى قازاق رۋباسىلارىنان» ارنايى توپ جاساقتاپ، ءسويتىپ وزىدەرىنە كەرەكتى دەرەكتەردى العان» وگپۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ قانشاما زاڭسىزدىققا بارىپ، شىندىقتى بەلىنەن باسقانىن كورسەتەدى
بۇل قازاقى درامانىڭ ءتۇپ تامىرى تۋرالى ساكەن سەيفۋللين ءوزىنىڭ «تار جول، تايعاق» كەشۋ اتتى مەمۋارىندا:
«سەمەي ۋەزىندە، توبىقتى دەگەن ەلدە مۇساتاي دەگەن جانە يكە دەگەن كىسىلەر بار. ەكەۋى دە اۋقاتتى ادام بولسا كەرەك. ەكەۋى اعايىن ىشىندە باسەكە، اراز. ەكەۋى قازاقتىڭ بەلگىلى پارتياگەرشىلىگىمەن ءبىرىن-ءبىرى اياسپاي، ەلدى ەكى جارىپ جۇلقىسادى. ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى ارىز جاۋدىرادى. ءبىر-بىرىنە پالە جابادى. قالاعا شابىسادى. يكە جەڭەدى. ويتكەنى سەمەيدە «الاشوردا» باستىقتارىنىڭ ءبىرى - يكەنىڭ تۋىسقانى. ولاي بولعان سوڭ قازاقشا، «الاشوردا» يكەنىكى بولادى. سونان سوڭ مۇساتاي تۋراشىلىقتى سوۆدەپتەن ىزدەيدى. ارينە، تۋراشىلىقتى سوۆدەپتەن تابادى. سوۆدەپتى، بولشەۆيكتەردى قۋاتتاپ شىعادى. بۇل 1917 جىلدىڭ اقىرىندا. ال 1918 جىلدىڭ باسىندا سودان سوۆدەپ قۇلاپ، «الاشوردا» كۇشەيىڭكىرەپ شىعا كەلگەن سوڭ، مۇساتاي قۋعىنعا تۇسەدى. مۇساتايدى «قازاقتان بولشەۆيك بولعان»، «سوتسيالشىل» بولا قالعان، الداۋىش بۇزىق دەپ «الاشوردا» جازۋشىلارى گازەتتەرىنە جازادى. ارينە، مۇساتاي ءسوتسياليزمدى كايدان ءبىلسىن! ەسىتكەن دە جوق. مۇساتاي يكەدەن تاياق جەگەن سوڭ، يكەنى «الاشوردالار» سۇيەگەن سوڭ، تۋراشىلىقتى سوۆدەپتەن تاپقان سوڭ، بولشەۆيكتەردى، سوۆدەپتى قۋاتتاماي قايتسىن! «مۇساتاي جاۋىز، ۇستالسىن!» - دەپ «الاشوردانىڭ ۇكىمەتى» جارلىق شىعارادى. جارلىققا بوكەيحانۇلى قول قويادى. مۇساتايدى ۇستاتىپ، اباقتىعا جاپتىرادى. مىنە، سەمەيدەگى «الاشوردانىڭ ورتالىق ۇكىمەتىنىڭ» بىتىرگەن جۇمىستارى وسىنداي بولعان. وسىنداي كىلىقتارىنان سەمەيدەگى «الاشوردانىڭ ورتالىق ۇكىمەتىن» جانە زەمستۆوسىن جۇرت «توبىقتىنىڭ الاشورداسى»، «توبىقتىنىڭ زەمستۆوسى» دەگەن كەزدەرى دە بولعان. مۇساتاي مەن نۇرعالي قۇلجانۇلىن اباقتىعا جاتقىزۋعا «الاشوردانىڭ» ىشىنەن جالعىز-اق مۇقامەتجان تىنىشبايۇلى قارسى بولعان. بىراق وزگەلەرى وعان بولماعان.«الاشوردا» باستىقتارىنىڭ ىشىندە تاتۋلىقتى سۇيگىشى، سەزگىش جۇرەگى مۇقامەتجان تىنىشبايۇلى بولعان. سەمەيدە اسكەري-مايدان سوتى قۇرىلماق بولعاندا (ۆوەننو-پولەۆوي سۋد) تىنىشبايۇلى قارسى بولىپ ايتىسىپ، قارىسىپ وتىرىپ، مايدان سوتىن جاساتپاعان»، - دەپ جازدى.
مىنە، «قازاقى بولشەۆيكتىڭ تاپتىق نەگىزى» وسىنداي رۋلىق كۇندەستىكتەن تۋىپ ەدى.
استىرتىن جىبەرىلگەن تىڭشىلاردىڭ مالىمەتىنە سۇيەنگەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ توتەنشە وكىلدەرى ح.عابباسوۆتى سەمەي وبلىسى شىڭعىستاۋ اۋدانىنداعى شاعان اۋىلىنداعى تۋىستارىنا دەمالىسقا قىدىرىپ بارعان كەزىندە:
«قارۋلى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن قاساقانا سوندا باردى»، - دەگەن ايىپپەن ۇستاعان.
ول تۋرالى وگپۋ-ءدىڭ ورىنباسارى ولشانسكي 1928 جىلى 28 قازان كۇنى قاز سسر-ءنىڭ حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارىنا:
«سەمەي ۋەزىندەگى بايلاردى تارگىلەۋ ناۋقانىنا كەدەرگى كەلتىرىپ، بەلسەندى تۇردە قارسىلىق جاساۋعا قاتىسقانى ءجۇشىن مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ كوللەگيا مۇشەسى حالەل عابباسوۆتىڭ 1926 جىلعى قك 58 بابىنىڭ 13 تارماعىمەن ايىپتالىپ، تۇتقىندالعانىن حابارلايمىز»، - دەگەن قاتىناس جولدايدى.
مۇساتايدىڭ ءوزى دە 1928 جىلعى تارگىلەۋ كەزىندە يتجەككەنگە ايدالىپ كەتتى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
