ابايدىڭ 1890 ج. جازعان وسى  ولەڭىنە بيىل 130 جىل تولعان ەكەن.  اقىننىڭ 1909 ج. تۇڭعىش جيناعىندا بۇل ولەڭ  ءوز الدىنا جەكە ءبىر بولىك رەتىندە باسىلعان. ابايدىڭ اسقان اقىندىق قۋاتىن، تەڭدەسى جوق سۋرەتشىلىك ونەرىن ايقىن كورسەتەتىن ەرەكشە كوركەم ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى – وسى «جازعىتۇرى». 

تابيعات تاقىرىبىنا  ارنالعان تۋىندىدا جىلدىڭ ءتورت ماۋسىمىنىڭ ءبىرى – كوكتەم كوركى سۋرەتتەلەدى. جازعىتۇرىممەن بىرگە كەلەتىن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىنىڭ سيپاتتارىن دا ءدال كورسەتەدى. 

قىرداعى ەل، ويداعى ەلمەن ارالاسىپ، 
كۇلىمدەسىپ، كورىسىپ، قۇشاقتاسىپ.
شارۋا قۋعان جاستاردىڭ مويىنى بوساپ، 
سىبىرلاسىپ، سىرلاسىپ، ماۋقىن باسىپ، - دەپ قۇشاقتاسۋ، كورىسۋ، امال كۇندەرىن بەينەلەيدى.
مال باققان قازاق حالقى ءۇشىن تابيعاتتىڭ جادىراعان، قۋانىشتى ءبىر مەرزىمى كوكتەم كوركىن قۋانىشتى ءبىر كوڭىل-كۇيمەن  تابيعاتتىڭ جازعىتۇرىم كورىكتى كورىنىسىن: «جەر ءجۇزىن بەزەندىرگەن شەبەر ءتاڭىرىنىڭ» دۇنيەگە توگىلگەن «مەيىرباندىق نۇرى» بەينەسىندە سۋرەتتەيدى. جازعىتۇرىم جادىراپ، جايناعان تابيعات اياسىنداعى قازاق دالاسىنىڭ تىرشىلىگى، اۋىل-ايماعى، مال-جانى، كارى-جاسىنىڭ كوڭىل-كۇيى، داۋلەتى ونگەن شارۋا، ەگىن ەككەن ديحانشى – ەڭبەك ەلىنىڭ بەينەسى، ءبارى-ءبارى كوز الدىڭا كەلەدى. 

 «جازعىتۇرى» ولەڭىندە: 

كۇن - كۇيەۋ، جەر - قالىندىق ساعىنىستى،
قۇمارى ەكەۋىنىڭ سونداي كۇشتى...
كۇن كۇيەۋىن جەر كوكسەپ الا قىستاي،
بىرەۋىنە بىرەۋى قوسىلىسپاي،
كوڭىلى كۇن لەبىنە تويعاننان سوڭ،
جەر تولىقسىپ تۇرلەنەر توتى قۇستاي...» - دەپ، كوركەيتە جەتىلدىرىپ، جەتكىزەتىنى كەرەمەت! 

ابايدىڭ ءار جىلدارى جارىق كورگەن باسىلىمدارىندا  تەكستولوگيالىق وزگەرىستەر كەزدەسەتىنى جونىندە ابايتانۋشى، عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆ تالداپ بەرگەن بولاتىن.  قايىم اعانىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، وقىرمانعا قاجەتتى تۇستارىن جاريالاۋدى ءجون سانادىق. 

«...«جازعىتۇرى» ولەڭنىڭ ءتورتىنشى شۋماعى 1909, 1922, 1933 جىلدارى باسىلعان جيناقتاردا ءسوز اراسىنداعا تۇزەتۋلەر بار. 

ولەڭنىڭ بەسىنشى شۋماعىنىڭ ءتورتىنشى جولى بارلىق جيناقتاردا:

...ۇشقىر اتپەن زىرلاتىپ تاستاعاندا،

جارق-جۇرق ەتىپ ىلىنەر كوك داۋىلپاز، - دەپ باسىلىپ كەلە جاتىر.  شىنىندا اباي بۇل ارادا ۇيرەك، قازعا سالاتىن ۇشقىر قىران قارشاعانى  كوك داۋىلعا تەڭەپ، قارشىعاعا «باز» دەيتىن قارسى ءسوزدى قولدانعان. سوندىقتان ولەڭنىڭ بۇل جولىن دۇرىستاپ:

ۇشقىر اتپەن زىرلاتىپ تاستاعاندا،
جارق-جۇرق ەتىپ ىلىنەر كوك داۋىل باز، - دەپ وقۋىمىز كەرەك. 

ون ەكىنشى شۋماقتىڭ باستاپقا جولى 1909 ج. جيناقتا:

...كۇن – كۇيەۋ، جەر قالىڭدىق ساعىنىشتى، - دەپ دۇرىس باسىلعان بولسا، 1977ج. جيناقتا:

...كۇن – كۇيەۋ، جەر قالىڭدىق ساعىنىستى، - دەپ قاتە باسىلعان.

سادۋاقاس مۇساۇلى شورمانوۆتىڭ جازباسىنداعى  نۇسقاسىن اباي جيناقتارىندا باسىلىپ كەلە جاتقان  نۇسقاسىمەن سالىستىرىپ قاراعانىمىزدا ۇلكەن ايىرماشىلىقتى كورەمىز. ولەڭنىڭ كولەمى جيناقتاردا دا، سادۋاقاس جازباسىندا دا ون التى شۋماق. شۋماقتاردىڭ كەيبىر جەكە سوزدەرى بولماسا، جالپى مازمۇن، ماعىنا جاعىنان ايىرماسى جوق. ايىرماشىلىق ولەڭ شۋماقتارىنىڭ باسىلۋ، جازىلۋ رەتىندە. جيناقتاردا ولەڭنىڭ باستاپقا ءبىر شۋماعى:

جازعىتۇرىم قالمايدى قىستىڭ سىزى، - دەپ باستالسا، سادۋاقاس جازباسىندا ولەڭنىڭ ءبىرىنشى شۋماعى:
كۇن جوقتا كىسىمسىنەر جۇلدىز بەن اي، - دەپ باستالادى. ولەڭنىڭ بۇل شۋماعى جيناقتاردا ون ءبىرىنشى شۋماق بولىپ باسىلىپ كەلەدى. جيناقتارداعى ءبىرىنشى شۋماق، سادۋاقاس جازباسىندا – سەگىزىنشى، ەكىنشى شۋماق – جەتىنشى... ءسويتىپ، ون التى شۋماق ولەڭنىڭ جيناقتاردا باسىلۋ رەتىمەن سادۋاقاستىڭ جازىلۋ رەتىندەگى ايىرماشىلىق ۇلكەن. 

وسى ۇلكەن ايىرماشىلىقتى كورىپ، سادۋاقاس جازباسىنداعى «جازعىتۇرى» ولەڭىنىڭ تولىق نۇسقاسىن كەلتىرۋىمىز كەرەك،»  دەيدى عالىم. ءارى قاراي «جازعىتۇرى» ولەڭىنىڭ سادۋاقاس جازباسىنداعى ەكىنشى نۇسقاسىن تولىق جاريالاي وتىرىپ، «ابايدىڭ بۇل ولەڭى ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى»  دەپ بولاشاققا سىلتەمە بەرىپ اياقتايدى. 

ءبىز دە سادۋاقاس جازباسىنداعى «جازعىتۇرى» ولەڭىنىڭ تولىق نۇسقاسىن جاريالاي وتىرىپ،  ابايتانۋ سالاسىندا تاقىرىپ تابا الماي جۇرگەن عالىمدارعا امانات جۇكتەيمىز.

كۇن جوقتا كىسىمسىنەر جۇلدىز بەن اي،
ول قايتسىن قارا تۇندە جارقىراماي.
تاڭ نۇرلانىپ، بولۋىن جازدىڭ ءبىلىپ،
ءوڭى قاشار، بولا الماس بۇرىنعىداي.

كۇن - كۇيەۋ، جەر - قالىڭدىق ساعىنىشتى،
قۇمارى ەكەۋىنىڭ سونداي كۇشتى.
كۇن قىرىنداپ جۇرگەندە كوپ قوجاڭداپ،
اي، جۇلدىز كۇيەۋلىكتەن  ك... قىستى.

جاز تايانىپ،  جىلى جەل حابار بەرىپ،
جان-جانۋار قۋانار تويعا ەلىرىپ.
ازالى اق كورپەسىن سىلكە تاستاپ،
جەر كۇلىمدەر، وزىنە شىراي بەرىپ.

كۇيەۋىن جەر ساعىنعان  الا قىستاي،
ەكەۋى ءبىر-بىرىنە قوسىلىسپاي،
جۇزدەرى راۋشان قاراپ نۇرلانعاندا
جەر تولقىپ، تۇرلەنەدى توتى قۇستاي.

كەمپىر-شال شۋاق  ىزدەپ، بالا شۋلار،
مال مازاتسىپ، قۋانىپ، اۋناپ-قۋنار.
اۋەدە جىرشى قۇستار ولەڭ ايتىپ،
كوكتەگى قيقۋ سالار  قاز بەن قۋلار.

جۇگىرەر قۇلان،  كيىك وي مەن قىرعا،
شاتتانىپ راحىمانىمەن كەلگەن جىلعا.
كوك شىعىپ، كول جارىلىپ، قويىن اشسا،
قونادى اسپانداعى قاز بەن تىرنا.

جازدىڭ كوركى كىرەدى جىل قۇسىمەن، 
جايراڭداسىپ جاس وينار قۇربىسىمەن.
كوردەن جاڭا شىققانداي كەمپىر مەن شال، 
جالباڭداسار ءوزىنىڭ تۇرعىسىمەن.

جازعىتۇرى قالمايدى قىستىڭ سىزى، 
ماساتىداي قۇلپىرار جەردىڭ ءجۇزى.
جان-جانۋار، ادامزات انتالاسىپ،
اتا-اناداي ەلجىرەر كۇننىڭ كوزى.

قىرداعى ەل ويداعى ەلمەن ارالاسىپ، 
كۇلىمدەسىپ، كورىسىپ، قۇشاقتاسىپ.
شارۋا قۋعان جاستاردىڭ مويىنى بوساپ، 
ازىلدەسىپ، سويلەسىپ، قارقىلداسىپ.

تۇيە بوزداپ، كوي ماڭىراپ،  قورا دا شۋ، 
كوبەلەك، قۇستار مەنەن  ساي دا دۋ-دۋ.
گۇل مەن اعاش مايىسىپ تارانعاندا،
ايداھارشا  بۇراڭداپ اعادى سۋ.

كول جاعالاپ مامىرلار قۋ مەنەن قاز، 
جۇمىرتقا ىزدەپ، جۇگىرىپ بالالار ءماز.
بوزبالا ۇشقىر اتپەن تاستاعاندا،
جارق-جۇرق ەتىپ ىلىنەر كوكداۋىل باز.

قۇس قاتارلاپ بايلاعان قانجىعاعا
قىز  جابىسىپ،  بۇراڭداپ قىلاتىن ناز.

جازعا جاقسى كيىنەر قىز-كەلىنشەك،
جەر جۇزىنە ءوڭ بەرەر گۇل-بايشەشەك.
قىردا تورعاي سايراسا، ويدا - بۇلبۇل، 
و  دا ءۇن قوسار تاستاعى  بايعىز، كوكەك.

جاڭا بۇلمەن جامىرار ساۋداگەرلەر، 
ديحانشىلار جەر جىرتىپ، ەگىن ەگەر. 
شارۋانىڭ بىرەۋى  ەكەۋ بولىپ،
جاڭا تولمەن كوبەيىپ، داۋلەت ونەر.

جەر ءجۇزىن بەزەندىرگەن ءتاڭىرىم شەبەر، 
مەيىرباندىق دۇنيەگە نۇرىن توگەر. 
انامىزداي جەر ءيىپ ەمىزگەندە،
بەينە اتاڭداي ۇستىڭە اسپان تونەر.

جاز جىبەرىپ، جان بەرگەن قارا جەرگە 
راحمەتىنە اللانىڭ كوڭىل سەنەر.
مال سەمىرىپ، اق پەنەن اس كوبەيىپ، 
جان-جانۋار كوڭىلى ءوسىپ ويناپ-كۇلەر.

قارا تاستان باسقانىڭ ءبارى جادىراپ،
ءبىر ساراڭنان باسقانىڭ كوڭىلى ەنەر. 
تاماشالاپ قاراساڭ ءتاڭىرى ىسىنە،
بويىڭ بالقىپ، بالقيدى ىشتە جىگەر.
 

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

Abai.kz