وتەش جالماعامبەتوۆ: مەن كورگەن سوعىس
اقتوبە وبلىسىندا جەڭىستىڭ 75 جىلدىعىنا امان-ساۋ جەتكەن ەكى اقساقالدىڭ ءبىرى - وتەش جالماعامبەتوۆ. قارت مايدانگەردىڭ سول ءبىر سۇراپىل جىلداردى باستان كەشكەندەرىن ءوز اۋزىنان ەستىدىك.
مەن كورگەن سوعىس
ءبىر كۇنى، 1943 جىلدىڭ اقپان ايىندا ساكمارا وزەنىنىڭ بويىندا ساكمارا پوسەلكەسىنىڭ ماڭىندا جەرتولە كازارماعا اپارىپ، ءبىر پولكتىڭ بايلانىسشىلارى سىم جەلىسىمەن جۇمىسىمەن تانىستىردى. سول ارادا جاڭاجولدىڭ ازاماتى، جەرلەس جانوراز قۇرمانباەۆپەن تانىستىم. ساكمارادا ساۋىرگە دەيىن بولدىق. سولدات-وفيتسەرلەردىڭ شەندىك بەلگىلەرى وزگەردى. ورىستىڭ ۇلى قولباسشىلارى سۋۆوروۆ پەن كۋتۋزوۆتىڭ پوگونىن تاقتىق. بايلانىسشىلاردىڭ قارا پوگون ەمبلەماسى بار تارماق-تارماق.
ءساۋىردىڭ اياعىندا 6 كەك اربامەن، 12 اتىمەن، بايلانىس اپپاراتتارىمىزبەن پلاتفورماعا تيەپ، ماسكەۋگە قاراي جۇرگىزدى. كۇندىز تۇرامىز، تۇندە جۇرەمىز. ءۇش تاۋلىكتەي ءجۇرىپ، ماسكەۋدىڭ سوكولنيكي اۋدانىندا تاعى دا دايىندىقتا بولدىق. جانوراز دا مەنىمەن بىرگە. اربا ايدايتىن ەكى قازاق جىگىت بولدى. ەكەۋى دە بىزدەن ساقالاۋ، شىمكەنت وبلىسىنان، بىرەۋى قىزىلتۋ، ەكىنشىسى وپىتنىي ستانتسيالارىنان. ەسىمدەرى - سەيدۋللا، رىسبەك. بۇلاردىڭ جۇمىسى - اتتارىمىزدى جايلاۋ. ارقايسىمىزدا ەكى اتتان بار، ات باعۋشىلار بايلانىسپەن اينالىسپايدى.
سوكولنيكيدەن مامىر ايىنىڭ سوڭىندا ۆاگونعا تيەپ، 930-ىنشى ايىرىقشا بايلانىس باتالونىمەن پسكوۆ وبلىسى ستارىي وسكول دەگەن ستانسادان ماۋسىم ايىندا پويىزدان تۇستىك.
سوعىستىڭ بولىپ كەتكەن جەرى ەكەن. ءورتتىڭ، ءتۇتىننىڭ ءيىسى، قابات-قابات ۇيلەردىڭ اشىق-تەسىك تەرەزەلەرى ورتەنگەن، تەمىرجولداعى ۆاگونداردىڭ تەمىر قاڭقاسى عانا قالعان، ادام قارا اتاۋلى كورىنبەيدى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ۆاگونداردان اتتارىمىز بەن اربالارىمىزدى ءتۇسىرتتى. كەزەك-كەزەك ارباعا ءمىنىپ، اياق سۋىتىپ، وتىز شاقىرىمداي جەر ءجۇرىپ، ءبىر دەرەۆنياعا كەلدىك. شىلىم شەكپەيسىڭ، نەمىس سامولەتىنىڭ داۋسى ەستىلىپ، قاي جەردە جارىق بولسا، سول جەرگە مينا تاستالادى ەكەن. ءتورت-بەس ساعاتتاي دەم الدىق. سوعىستىڭ ءدۇمپۋى ەستىلىپ جاتتى. ونشا قاشىق ەمەس ەكەن. وسى دەرەۆنيادا جەتى كۇندەي بولدىق.
نەمىس سامولەتتەرى ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن ۇشىپ، تىلعا قاراي بومبى تاستاۋعا وتەدى. 15-20 يۋنكەرس، ءار سامولەتتە 3-4 بومبى بولادى. بۇلاردى ميسسەرشميد اتتى جەڭىل سامولەت 10-12-دەن اينالا ءجۇرىپ كەڭەستىك سامولەتتەردەن قورعايدى.
ءبىزدىڭ بارعان جەرىمىز دالالىق مايدان دەپ اتالادى ەكەن. بەلگورود-حاركوۆ باعىتى. ارتىنان ءى-ءشى ۋكراينا مايدانى دەپ اتالدى. كومانداشى - مارشال كونەۆ. گەنەرال ۆلاسوۆتىڭ ەكپىندى ارمياسى وسى باعىتتا قورشاۋدان شىعا الماي، جاۋعا سوعىسسىز بەرىلىپتى.
دەرەۆنيادا اينالا جازىق. ءتۇس مەزگىلىندە نەمىستىڭ ميسسەرشميدى جەڭىل سامولەتى ليستوۆكا قاعاز شاشىپ كەتتى. ەكى تىلدە جازىلىپتى. ءبىر ليستوۆكادا - گەنەرال ۆلاسوۆتىڭ نەمىس سولداتىنا كەلىپ كوماندا بەرىپ تۇرعان سۋرەتى. «سەندەر سوعىستى تەز ءبىتسىن دەسەڭدەر، بىزگە وسى ليستوۆكامەن الدىڭعى سوعىس لينياسىنان كوتەرىپ كورسەتىپ وتىڭدەر، ءبىزدىڭ سولداتتار اتپايدى، شەكارادان وتكىزەدى»، دەلىنگەن. ەكىنشى قاعازدا ليستوۆكانى ەكى جارىپ جازعان. ۇستىڭگى جاعىندا ءبىر قاپتالدا تاماقتىڭ نەشە تۇرلەرى، ەكىنشى قاپتالىندا - مينا، بومبى، گرانات، پاتروندار سالعان. «وزدەرىڭ تاڭداڭدار، قايسىسى سەندەرگە ءتيىمدى: ءولىم بە، الدە ءومىر مە؟»، دەپتى.
ء(ىنزىپيا، وتەش، مۋنيرا، انار جانە ۇلان)
ءبىز الىپ وقىپ، جىرتىپ تاستادىق. بىراق سول كۇنى تۇندە ءبىر-ەكى سولدات جوق بولىپ شىقتى.
بۇل باعىتتا ۇرىس قاتتى ءجۇرىپ جاتتى. كەشكى ۋاقىتتا سولداتتار جاياۋ، مويىندارىنا شينەل بۋىلعان، قارۋ-جاراعىمەن توپ-توپ، لەك-لەگىمەن كەتىپ بارا جاتادى. كەلەسى كۇنى تۇسكە جۋىق سولاردان جەتى-سەگىزى عانا جاراقاتتانىپ، باسىن، قولىن اق مارلىمەن بايلاپ شىققانىن كورەسىڭ.
سوعىستا وق ءتيىپ قالادى، كەيبىرەۋلەرى قورقىپ، نەمىستەرگە تۇتقىنعا بەرىلەدى. مىنە، سونىمەن نەمىس سامولەتتەرى كۇندىز تىنباي، ادام قاراسى كورىنسە بولدى، سونى قۋىپ ءجۇرىپ، اسپاننان اتقىلاپ، پۋلەمەتتەن ولتىرەدى، بولماسا جاراقاتتايدى. تەحنيكاسى كوپ، جاياۋ جۇرمەيدى، موتوتسيكلدەرىندە قوس پۋلەمەت بار. سونىمەن جەدەلدەتىپ جۇرەدى.
نەمىستەر ەۆرەي حالقىن جەك كورەدى. ولاردى تۇتقىنعا الماي، بىردەن اتىپ تاستايدى نەمەسە اسپاننان سامولەتتەن: «سەندەرگە بريگادير كەرەك بولار»، دەپ تاستاپ ءجۇردى.
1943 جىل. ورەل-كۋرسك شايقاسى
1942 جىلدىڭ قىسىندا نەمىستەر ستالينگراد شايقاسىندا ۆولگا بويىندا ەشنارسە شىعارا المادى. فەلدمارشال ءپاۋليۋستىڭ ارمياسى تۇتقىنعا بەرىلدى. وسىدان كەيىن گيتلەر ويلانا باستادى. ەندى وسى كۋرسك قالاسى ورتادا، ورەل، تۋلا، ۆورونەج، بەلگورود باعىتىنداعى توپتاسقان كەڭەس ارمياسىن قايتكەندە قورشاۋعا جوسپار جاسادى. ۋكراينانىڭ حاركوۆ قالاسىنا گەنەرال، فەلدمارشالدارى مانگيستەين، گۋدريان، فون-بوك، گيملەر، گەببەلس، تاعى باسقا اسكەري قولباسشىلارىمەن كەڭەس اشتى. سودان وسى جيىندا «رەۆانش» جوسپارىن جاسادى. بۇل جوسپار شەتكى باتىس جاعى ورەل قالاسىنىڭ باعىتىنا نەمىس ارمياسىن توپتاستىرۋ. ەندى ەكىنشى جاعى بەلگورود قالاسىنىڭ باعىتىنا توپتاستىرۋ. سودان كەيىن ورتادا كۋرسك، ۆورونەج، تۋلا - كەڭەس ارمياسىن قورشاۋعا الۋ. سوعىستى ورەل، بەلگورود باعىتىنداعى نەمىس ارمياسىن ءبىر مەزگىلدە بىردەي ارتيللەريالىق ازىرلىكپەن باستاۋ كەرەك بولدى. كەڭەس ارمياسى دا وسى باعىتتا توپتاسىپ جاتتى.
(وتەش اقساقال نەمەرەلەرىمەن)
سونىمەن، ەندى ەكى جاق ءبىر-بىرىنەن ءتىل حابار الىپ، اڭدىستى. سوعىستىڭ ارتيللەريالىق ازىرلىگىن كىم بۇرىن باستاسا، كەلىپ تۇرعان اتىس قارۋلارى ىستەن شىعىپ، كەمىتىلەدى عوي. بەلگورود قالاسىنىڭ باعىتى قالادان 30 شاقىرىم جەردە. سارى دالا، قارا بيداي ەگىنىن جيناپ، باۋلاپ قويعان. ەگىس اينالاسى ورمان بەلدەۋلەرىمەن قورشالعان. نەمىس ارمياسىن ارميا ۆەرماحت دەپ اتايدى. ارتيللدەريالىق ازىرلىكتى 5-6 شىلدەدە باستايدى ەكەن دەگەن حابار جەتتى.
ەندىگى ماقسات سول كۇنى ولاردان بۇرىن ءبىزدىڭ ارميا ساعات ون بىردە كەلىپ تۇرعان ارتيللەريا، مينومەت، كاتيۋشالاردان ەكى ساعات بويى ۇزبەي اتتى. سوندا ءبىزدىڭ جاق قارسىلاستاردان جارتى ساعات بۇرىن قيمىلداپتى. ەكى ساعاتتان كەيىن مايدان ەكى جارىم ساعات تىنىش تۇردى. ۆەرماحت ارمياسى قالعان جاراقتى قارۋلارىمەن قارسى شابۋىلعا شىقتى. بۇل باعىتتا 51 ارميا، 48 كورپۋس، 930 ايىرىقشا باتالون بايلانىس ءبولىمى ورنالاسقان ەدى. ءبىز بايلانىس جۇرگىزگەنىمىز جوق. جەردە قارا بيداي سالومى جانىپ جاتتى. ءبىزدىڭ بايلانىسشىلار قاتارى سەلدىرەپ، التى ادام شىعىن بولدى.
«تيگر» تانكىلەرى سوڭىنا كىشى تانكىلەر - «فەردينانتتار» مەن «پانتەرالاردى» ىلەستىرىپ الىپ، وڭ جاق قاپتالىمىزدان ساپ تۇزەپ شۇبىردى. اۋەدە سامولەتتەر بىرىمەن-ءبىرى اتىسىپ، ءبىرسىپىراسى جانىپ ءتۇسىپ جاتتى. ءبىزدىڭ ءبىر ات اربا بايلانىس قۇرالىمەن ميناعا ۇرىنىپ، ەكى ات ارباسىمەن الدىڭعى ەكى دوعالاعىن الىپ قاشىپ جونىنە كەتتى. ات ايداۋشىنىڭ ءبىرى جاراقات الدى. شتاب باستىعى مايور كراسيلنيكوۆ ونى بەس شاقىرىم جەردەگى دالالىق سانباتقا اپارۋدى ماعان تاپسىردى.
پروحوروۆكا دەرەۆنياسىندا ەكى جاقتان 1000-نان استام تانكىلەر شوعىرلانىپ، تەمى مەن تەمىردىڭ ناعىز شايقاسى باستالدى. ءبىزدىڭ تانكىلەردىڭ ساپاسى شامالى ەكەنى ءبىلىنىپ ءتۇردى. سونىمەن تاۋلىكتەن استام ۋاقىت بويى تىنىمسىز ۇرىس بولدى. وسى جەردە نەمىستىڭ 600-دەن استام تانكىسى ىستەن شىقتى.
التىنشى شىلدەدە نەمىستىڭ كۇشى باسىم بولعانىمەن، ىلگەرى جىلجي المادى. ودان كەيىنگى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ارميا ون ەكى شاقىرىمعا كەيىن شەگىندى.
5 تامىزدا بەلگورود قالاسى جاۋدان ازات ەتىلدى. سوندا ءبىرىنشى ساليۋت بەرىلدى. وسى قادامعا بايلانىستى ستاليننەن «العىس حات» كەلدى.
كۋرسك تۇبىندەگى سوعىس 1943 جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ التىنشى جۇلدىزىندا باستالدى. ەلۋ كۇنگە سوزىلعان قاندى شايقاستا ەكى جاقتان: كەڭەس ارمياسىنان - 1103 ادام، 15502 زەڭبىرەك، 1350 سامولەت، 1403 تانك، نەمىس جاعىنان - 1011 ادام، 10200 زەڭبىرەك، 1216 سامولەت، 675 تانك قاتىستى. بۇل باعىتتا ەكى جاقتان دا جاياۋ اسكەر بولعان جوق.
التىنشى شىلدەدە ۇرىس باستالعاننان كەيىن تىنباي جاۋدى شەگىندىرىپ وتىردىق. شىلدەنىڭ اياعىندا ۋكراينانىڭ جەرىنە كەلىپ كىردىك. ەلۋ كۇندەي شايقاستا ەكى جاقتان 4 ميلليونداي ادام شىعىن بولدى. كۇن وتە ىستىق، ەكى ساعاتتا ادام دەنەسى بۇزىلىپ كەتىپ جاتتى. ونى ارنايى كوماندا جيناپ، جەرلەيدى.
ۋكراينا جەرى. 1943 جىلدىڭ قازان ايى. حاركوۆ، پولتاۆا قالالارىنان كەيىن دنەپر وزەنىنە جاقىندادىق. وزەننىڭ ەنسىز دەگەن جەرىنىڭ ءازى - 400-450 مەتر. ەنسىز جەرى كرەمەنچۋك قالاسىنىڭ ماڭىندا ەكەن. وزەننەن 350 مەتر جەردەي بەكىنىستە، وكوپتا جانوراز ەكەۋمىز بولدىق. سۋدىڭ جاعاسى 200 مەترگە تارتىلعان، جاعاسى قۇم. وكوپ سۋسىلداي قۇلايتىن بولدى. سودان قاپتالىن شىلىك توقىپ، تالدان ەكى جاق بەتىن قىمتاعان بولدىق. نەمىستەر وزەننىڭ ارعى بەتىندە، وڭ جاعلاۋدا، بيىكتە ورنالاسقان. ءبىز جانوراز ەكەۋمىز الدىڭعى بارلاۋشى-باقىلاۋشى پۋنكتىندە بايلانىستامىز. قاسىمىزعا سنارياد كەلىپ ءتۇسىپ جاتادى. كەيبىرەۋلەرى جارىلماي قۇمعا كىرىپ كەتەدى.
ءالى ەسىمدە، ءبىر كۇنى سنارياد جارىلىپ، قاسىمىزعا ءتۇستى. وتتاعى كاتالوگكە جارىقشاعى ءتيىپ، ىشىندەگى سۋى اعىپ كەتتى. ءسويتىپ كارتوپتى شيكىلەي جەدىك. ارت جاقتان كەلە جاتقان كولىكتى نەمىستەر زەڭبىرەكپەن اتقىلاپ جىبەرمەي قويادى. تاماق تاراتۋشى اربانى اتقىلاپ، ادامدارىن ءولتىرىپ قويعان كەزدەر دە بولدى. ەكى-ءۇش كۇن قۇرعاق تاماعىمىز دا تاۋسىلىپ، اش جاتقان كۇندەر كەزدەستى.
كۇز ايى. وكوپتىڭ ءىشى سالقىن. وكوپتىڭ ىشىنە، بۇرىشىنا ترۋبا، تەسىك شەلەك سەكىلدى نارسەلەردى ءبىر-بىرىنە جالعاپ، وت جاعامىز. نەمىستىڭ اتقان زەڭبىرەگىنىڭ وعى قۇمعا كىرىپ جارىلمايتىن بولعاندىقتان، ولار شراپنەل دەگەندى ويلاپ تاپتى. ول اسپاندا جارىلىپ، جەرگە شاشىراپ تۇسەدى.
وسى دنەپر وزەنىنىڭ جاعالاۋىندا ءبىر جارىم ايداي بولدىق.
1943 جىلدىڭ قاراشا ايى. مەنى بۇل ارادان الىپ، قاسىما سلوۆەۆ، سولينين دەگەن جىگىتتەر كەلدى. ولار بالىقشى بولعان، قايىق ەسۋدى جاقسى بىلەدى. سونى پايدالانىپ دنەپردەن قايىقپەن ءوتىپ، الدىڭعى شەپكە بايلانىس جەلىسىن جۇرگىزۋ كەرەك. ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە ەسەبىن تاۋىپ تۇنگى ساعات ەكى-ءۇش شاماسىندا دەگەن بۇيرىق بولدى. قاراشا ايىنىڭ جيىرما ەكىسى كۇنى تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، سۋدان وتۋگە تۋرا كەلدى. بۇيرىقتىڭ اتى بۇيرىق، ونى ورىنداۋ كەرەك. وزەننەن ءوتۋ قورقىنىشتى بولدى. نەمىستەر وزەننىڭ ۇستىنە پروجەكتور ءتۇسىرىپ، باقىلاپ وتىرادى.
ءبىر اللاعا سىيىنىپ، ىشىمنەن «ا، قۇداي، جار بولا گەر!»، ايتىپ، قايىققا ءمىندىم. انا ەكەۋى دە مىندە «داي، بوگ!»، دەپ. كوڭىلىمىزدى جۇباتاتاتىن - قالايىداعى ءتۇتىن شىعارعىش. سوعان سەنەمىز. ونى جارىپ وتىرۋ كەرەك. سۋدىڭ ۇسگىندەگى قارا-قۇراڭدى كورسەتپەي، تۇمانداتىپ تۇرادى. مەن سونى ءالسىن-ءالسىن جارىپ وتىرامىن.
سونىمەن، ساعاتقا جۋىق ۋاقىت قايىقپەن ءجۇزىپ، ارعى بەتتەگى باقىلاۋ پۋنكتىنە جەتتىك. امان-ەسەن بايلانىس ورناتتىق. جۇرەگىمىز سودان كەيىن ورنىنا ءتۇستى.
وسى مىندەتتەردى ابىرويمەن ورىنداعاننان كەيىن باتالون كومانديرى ۆ.ا. تكاچۋك ءبىز ۇشەۋمىزدى «زا وتۆاگۋ» مەدالىنە ۇسىندى.
قاراشا ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە نەمىستەردى شەگىندىرىپ، ۋكراينا جەرى - كيروۆوگراد وبلىسى اۋماعىنا كىردىك. مايداندى ودان ءارى ىلگەرىلەتۋگە ءبىزدىڭ ارميانىڭ قاتارى ازايدى، كۋرسك شايقاسىندا شىعىن كوپ بولدى. سوندىقتان كيروۆوگراد وبلىسىنىڭ ماڭىندا نەمىستىڭ ءبىر ارمياسىن قورشاۋعا دا قالدىرعان. «حەرسون-شەۆچەنكوۆسكوە» قورشاۋى. 1943-1944 جىلدىڭ قىسىندا ءبىزدىڭ ارميا زۆەنوگورودكا مەن شپولا دەگەن دەرەۆنيادا جاتتىق. قىس قاتتى بولدى. ۋكرايندار ءۇيدى حاتا دەپ اتايدى. جىلى بولۋ ءۇشىن حاتانىڭ سىرتىن قامىسپەن قورشادىق. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز - جاۋدى قورشاۋدان شىعارماي، تۇتقىنعا الۋ. ءتۇن مەزگىلىندە نەمىس سامولەتى ۇشىپ كەلىپ، قارۋ-جاراق، ازىق-تۇلىك تاسگايدى. اڭدىپ جاتىپ، نەمىستىڭ قولىنا تۇسىرمەۋگە تىرىسامىز. فەلدمارشال شتەيمان اسكەرىن قورشاۋدان شىعارا الماعاسىن ىزالانىپ ءوزىن-ءوزى اتىپ ەلتىردى. شايقاس 45 كۇندەي بولدى. نەمىستىڭ 100 مىڭعا جۋىق سولدات-وفيتسەرلەرى تۇتقىنعا الىندى.
وسى كەزەڭدە مەن «قىزىل جۇلدىز» وردەنىن الدىم. ەندى سونىڭ جايىنا كەلەيىن.
زۆەنيگورودكا دەرەۆنياسىندا شاري دەگەن ۋكراين جىگىتى ەكەۋمىز اپپاراتىمىز بار، ءبىر ۇيدە بايلانىستا بولدىق. باقىلاۋ پۋنكتى جاقىن. نەمىستىڭ «يۋنكەرس» سامولەتى ەكى-ءۇش رەت كەلىپ، شتابقا بومبى تاستادى. سودان بىزگە كومانديرلەر ايتتى: «وسى دەرەۆنيادا نەمىستىڭ ءراديسى بولۋ كەرەك، سونى قاداعالاپ، قالايدا قولعا ءتۇسىرۋ كەرەك»، دەپ.
ءبىزدىڭ بايلانىس قۇرعان ۇيىمىزدە ۋكراين ايەلى 8-9 جاسار قىزىمەن تۇرادى. ءبىز - ەكەۋمىز. ءبىزدىڭ تاماعىمىز ودان بولەك. ۇيگە جالعاستىرىپ سالىنعان مال قوراسى بار. قوراداعى سيىردى تۇندە سارايدى ءبىر بۇرىشىنا بايلايدى، ال كۇندىز ءبىر شەتىنە اپارىپ تۇرعىزادى، ياعني ورىن الماستىرىپ تۇرادى.
ايەل قايتا-قايتا سارايعا بارا بەرەدى. شاري سەزىكتەندى. «وسى تەگىن ەمەس، سارايدا پودۆال بولۋ كەرەك شاماسى، مەن مۇنى بىلمەگەن بولىپ اڭديىن، سەن مىنا اپپاراتقا يە بول»، دەدى.
سونىمەن اڭدۋعا كىرىستى. وزدەرى ەكەۋى بولسا دا، ايەلدىڭ اسىپ جاتقان تاماعىنىڭ كولەمى دە كوبىرەك.
ءبىز شاري ەكەۋمىز تۇسكى اسىمىزدى جەڭىل-جەلپى ءىشىپ الدىق. ول دارەتكە كەتىپ بارا جاتىپ سارايعا كوزىن سالىپتى. سيىردى باسقا ورىنعا اۋىستىرىپ بايلاعان. ونىڭ استىنا توسەلگەن سالومدى بۇرىشقا ىعىستىرىپ ءۇيىپتى. ەندى ايەل پىسىرگەن تاماعىن ىدىسقا قۇيىپ الىپ، سارايعا كىرەدى. سول كەزدە شاري مەنى شاقىردى. «سارايدا بىرەۋ بولۋ كەرەك پودۆالدا، اۆتوماتتى الىپ، بەرى كەل»، دەدى ول. ەكەۋمىز اۆتوماتپەن سارايعا كىرگەن كەزدە بىرەۋلەرگە ەڭكەيىپ تاماقتى ۇسىنىپ جاتقان ايەلدى كوردىك. ول ءبىزدى كورىپ ساسىپ قالدى. ەكەۋمىز دە اۆتوماتىمىزدى كەزەپ، پودۆالدىڭ اۋزىنا بارىپ، نەمىسشە: «قولدارىڭدى كوتەرىدەر، مىندا شىعىڭدار»، دەپ ايقايلادىق. ءسويتىپ نەمىستىڭ 2 ءراديسىن قولعا ءتۇسىرىپ، شتابقا الىپ باردىق. سودان كەيىن سامولەت تە بومبىلاۋىن قويدى. كەلەسى كۇنى العا، باسقا دەرەۆنياعا اۋىستىق. شتاب باستىعى مايور كراسيلنيكوۆ شاري ەكەۋمىزدى «قىزىل جۇلدىز» وردەنىنە ۇسىندى.
مەن اقتەبە قالاسىنداعى №6 مەكتەپتە وقىعاندا نەمىس ايەلى بىزگە نەمىس تىلىنەن ساباق بەرگەن. سودان بۇل تىلدەن كەپ بولماعانمەن، شامالى حابارىم بار ەدى. ال شاري نەمىس ءتىلىن جەتىك بىلەدى ەكەن.
نەمىستەر ەندى شەگىنۋمەن بولدى. شەگىنەر الدىندا دەرەۆنيانى وقپەن اتادى. پاتروننىڭ ۇشى قىزىل بولسا، وق تيگەن جەرىن جاندىرىپ جىبەرەدى. حاتالاردىڭ توبەسى قارا بيداي سالومىمەن جابىلعان، وق تيسە جانا بەرەدى.
1943-1944 جىلدىڭ قىسى ىشىندە دەرەۆنيادا جانباعان ءۇي قالمادى. تەك قانا كۇيگەن كىرپىشتەن سالعان پەشتەرى قاۋقيىپ قالادى. نەمىستەن ءتىرى قالعان بىرەن-ساران ۋكرايندار جەرتولە قازىپ، سوندا قىستايدى.
نەمىستەر ۋكراين حالقىن كوپ جابىرلەدى. «پارتيزانداردى جاسىراسىڭدار»، دەپ شال-كەمپىرلەردى دارعا استى. جاستارىن نەمىس جەرىندە جۇمىس ىستەتۋ ءۇشىن توپ-توپ قىلىپ، ۇرىپ-سوعىپ ايدادى. ەش اياۋشىلىق بولمادى. «سس-رەيح» دەگەن ارميا «مەرتۆايا گولوۆا» - «ءولى باستار» - ولاردىڭ جۇرگەن جەرىندە تىرشىلىك بولماۋى كەرەك. تەك ادام بالاسىنىڭ قاڭقاسى قالۋى كەرەك. سوسىن بەلبەۋلەرىندە دوعادا «بوگ س نامي» (قۇداي بىزبەن بىرگە) دەگەن جازۋى بار. ولاردىڭ ىستەگەن ءىسىن ايتىپ تاۋىسا المايسىڭ. مەن سولاردىڭ ءبارىن دە كوردىم.
1943 جىلدىڭ قازانى - 1944 جىلدىڭ كوكتەمىندە ۋكراينا رەسپۋبليكاسى نەمىس باسقىنشىلارىنان بوساتىلدى.
مولداۆيا جەرى
1944 جىل. كوكەك ايىنىڭ باسى. مولداۆيا جەرىنە پاسحا مەيرامى مەزگىلىندە كىردىك. جەرگىلىكتى حالىق شارۋاقور. جەرى - تاۋلى-تاستى، اعىن سۋ وزەندەرى بار. ءجۇزىم كوپ وسەدى، جاڭعاق، مەيىز مولىنان كەزدەسەدى. قاراكول قويى باعىلادى. ولاردىڭ موينىنا قوڭىراۋ تاعىپ قويادى. ءار ءۇي 15-20 قوي ۇستايدى. مولداۆاندار قولدارىنا تاياق الىپ، مالدى وزدەرى باعادى.
كيشينەۆ - استاناسى، كوتوۆسكي، بەندەرا دەگەن كىشى قالالارى بار. جەرى قازاقستاننىڭ ءبىر وبلىسىنىڭ اۋماعىنداي عانا.
نەمىستەر پرۋت وزەنىنىڭ ارعى بەتىندە، وزەننەن 3 شاقىرىم جەردە، رۋمىنيا جەرىندە بولدى.
ءبىزدىڭ 930-ىنشى ايىرىقشا باتالون بايلانىس ءبولىمى پرۋت وزەنىنە 1,5 شاقىرىم مەندەلين دەرەۆنياسىندا ورنالاسقان. رۋمىنيانىڭ ەكىنشى قالاسى ياسسى قالاسى پرۋت وزەنىنە 30 شاقىرىم قاشىقتىقتا.
كيشينەۆ پەن ياسسى اۋماعىندا نەمىستىڭ 17 ديۆيزياسى قورشاۋدا بولدى.
كوكەك-تامىز ايلارىندا وسى اسكەردى قورشاۋدان شىعارماي، تۇتقىنعا الۋ مىندەتى تۇردى، الدىمىزدا.
پرۋت وزەنى بويىنداعى مەندەلين دەرەۆنياسىندا تۇرعاندا، 1944 جىلدىڭ تامىز ايىندا وزبەكستاننان ءبىر توپ ادامدار كەلىپ، كونتسەرت قويدى. سولاردىڭ اراسىندا قازاقتىڭ تالانتتى قىزى روزا باعلانوۆا دا بار ەكەن.
مولداۆيا-گاگاۋزيا تۇگەلدەي نەمىس باسقىنشىلارىنان بوساتىلدى.
چەحوسلوۆاكيا مەملەكەتى
مۇنداعىلار وزدەرىن ورىستىڭ تۋىس حالقى - سلوۆاكپىز دەيدى. ءبىزدىڭ قىرعىز، وزبەك حالقى سياقتى ەكەن.
نەمىستەر قارسىلاسۋدى قويدى. بۇل -1944 جىلدىڭ قازان-قاراشا ايلارى ەدى. چەح حالقى الدىمىزدان ون بەس شاقىرىمداي جەردەن شىعىپ، تاعامدارىن، نان-تۇزىن، ىشىمدىكتەرىن ۇسىندى.
مەن ۆزۆود كومانديرى اركادي ۆاسيلەۆيچ تكاچۋكتىڭ كۇرەڭ قاسقا تور بايتالىنىڭ ۇستىندە كەلە جاتىر ەدىم، ولار مەنى اتتىڭ ۇستىنەن كوتەرىپ الىپ، قولپاشتاپ اسپانعا قاقپاقىلدادى.
ءبىزدىڭ باعىتىمىز - براتيسلاۆا قالاسى ەكەن. سونىڭ سول جاق باتىسىندا 15-20 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاستىق. شتابىمىز وسى قالادا بولدى.
مەن تور بايتالمەن شتابقا قۇپيا پاكەت تاسىپ تۇردىم. سىدىرتىپ، بۇلكىلدەپ، جەلدىرتىپ وتىرامىن.
چەحوسلوۆاكيا جەرىندە 3-4 ايداي بولدىق. تىنىعىپ قالدىق. ەندىگى الداعى باراتىن جەرىمىز - نەمىستىڭ جەرى. گەرمانيا شەكاراسى جاقىن.
رۋمىنيا
رۋمىنيانىڭ ياسسى قالاسىنىڭ ماڭىندا توپتاسقان قورشاۋداعى رۋمىن، ۆەنگەر، يتاليان ارميالارى تۇتقىنعا الىندى. نەمىستەر كوپ قارسىلىق ەتە العان جوق.
رۋمىنيا جەرىندە ءجۇز مىڭعا جۋىعى تۇتقىنعا بەرىلدى. حۋششي قالاسىندا ءبىزدىڭ باتالوننىڭ بايلانىس بەلىمىن پوەزعا مىنگىزىپ، پولشا مەملەكەتىنە كىردىك.
پولشا
1944 جىلدىڭ قىركۇيەك ايى. ۆيسلا وزەنى باراناۋ قالاسى ماڭىنان پلاتفورماعا تيەلىپ، وزەننەن وتتىك. كۇزدىڭ كۇنى مايداننيك دەگەن لاگەرگە كەلدىك. نەمىستەر كەڭەس ارمياسىنىڭ 22280 ادامىن كراماتوريا-پەشكە سالىپ ورتەگەن جەرى ەكەن. لاگەردىڭ جان-جاعى سىم تەمىرمەن قورشالعان. ءتورت جاعىندا ءتورت قاراۋىل يتىمەن تۇرادى. لاگەر اۋماعى 2-3 گەكتارداي جەر. جاقىندا عانا نەمىستەر وسى ارادان شەگىنىپ كەتكەن ەكەن.
الدىمىزدان ورىستىڭ ءبىر كەمپىرى شىعىپ، «كورەتىن كۇن بار ەكەن عوي»، دەپ جىلاپ جىبەردى. ءبىزدىڭ الدىمىزدا 3-12 جاس ارالىعىنداعى 97 بالانى اۋەلى مونشاعا شومىلدىرىپ، سوسىن گاز جىبەرىپ تۇنشىقتىرىپ التىرگەن. سودان كەيىن پەشكە اپارىپ تابىتقا سالادى. ەتىن سابىنعا، سۇيەگىن جەر وڭدەۋگە الادى.
كراكوۆ قالاسىندا دا ءبىر لاگەر بولدى. وسى وسۆەنتسيمدا جەرگىلىكتى كەڭەس حالقىن اياماي، پەشكە سالعان. پولشانىڭ كراكوۆ قالاسى شاعىن شاھار ەكەن. ادەمى، بۇزىلماعان. بۋحگ وزەنىنىڭ بويىندا. «كراكوۆسكيە زامكي» دەپ اتايدى.
پولشا جەرىندە ورمان اعاش كوپ، ليۋبلين قالاسىن بوساتقان سوڭ ار جاعىندا سان وزەنىنەن وتتىك. بۇل دا ەندى ەزەن ەكەن. ەندى قىس ءتۇستى. سانداميروۆ قالاسى پولشانىڭ ورتالىق قالاسى ۆارشاۆاعا جاقىن. سول ماڭدا نەمىستەردىڭ توپتالعان ارمياسى قورشاۋدا قالدى. وسى قورشاۋداعى ارميانى شاشاۋ شىعارماي قولعا تۇسىرۋگە ءبىزدىڭ ارميانى قالدىردى. بۇل قورشاۋدى جۇزەگە اسىرۋعا قاتىستىم. قاسىمدا جانوراز دا بار.
1944 جىلدىڭ قىسىندا نەمىس ارمياسى شەگىنۋمەن بولدى. پولشا جەرى تۇگەل تازارتىلدى. سانداميروۆكادان كەيىن نەمىستەردەن ەش قارسىلىق بولمادى.
گەرمانيا مەملەكەتى
1945 جىلدىڭ قاڭتارى. نەمىس شەكاراسىنىڭ قاي جەرى ەكەنى ەسىمدە جوق، دۇمپىلدەتىپ اسپانعا وق اتىپ كىردىك. شەكارادا ۇلكەن شايقاس بولعان ەكەن، ءبىزدىڭ اق حالات كيگەن بارلاۋشىلاردىڭ قازا تاپقانىنىڭ كۋاسى بولدىق، ولاردىڭ دەنەلەرىن ارناۋلى بريگادا جيناپ الدى. بىزدەر ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا، ياعني 2-3 ساعات شاماسىندا ءبىر ەكى قاباتتى ۇيگە ورنالاسىپ، دەمالۋعا كىرىستىك، تەمەندە ءتورت سولدات كۇزەتتە تۇردى.
بۇل كەلە جاتقان باعىتىمىز - ودەر مەن ەلبا دەگەن ەزەننىڭ تۇسى ەكەن. دەرەۆنيالار اراسىنىڭ قاشىقتىعى - 5-6 شاقىرىمنان، تىعىز ورنالاسقان. دەرەۆنيا قاڭىراپ قالعان، نەمىس تۇرعىندارى كورىنبەيدى.
العا جىلجۋمەن كەلە جاتىپ، بۋنتسۋلاۋ دەگەن قالانىڭ ماڭىندا رۋبەنتروف دەگەن جەردە ورىستىڭ قولباسشىسى كۋتۋزوۆ جەرلەنگەن ەكەن، سونى ءبىزدىڭ سولداتتار كۇزەتكە العان.
نەمىستەر قارسىلاسۋدى ازايتتى، تەك شەگىنۋمەن كەلەدى. ءبىزدىڭ ارميا ولاردى وكشەلەتىپ قۋمەن كەلەدى. وسىلايشا قارقىندى جۇرە وتىرىپ ءبىرسىپىرا دەرەۆنيالاردان ءوتىپ، ليگنەتس دەگەن دەرەۆنياعا ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ەندىك. وسى دەرەۆنيانىڭ شەت جاعىندا دەمالىپ شىققاننان كەيىن مەنى مەن نيكيتين دەگەن بايلانىسشىنى باقىلاۋشى ستانتسيا رەتىندە سوندا قالدىردى. قالعان بايلانىسشىلار باسقا جاققا اۋىستى.
دەرەۆنيا شاعىن، الدىڭعى سوعىس جەلىسى دە قاشىق بولمادى. شاماسى 2-2,5 شاقىرىم بولسا كەرەك. بىزگە بەلگىلەنگەن ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىنا بايلانىس قۇرالدارىمىزدى - تەلەفون-راتسيامىزدى قۇرىپ الدىق.
جايعاسقاننان كەيىن نيكيتين بايلانىستا قالدى، مەن دەرەۆنيا ارالاۋعا شىقتىم. كوشە بويىنان نەمىستىڭ قارا الا سيىرلارىن ايداپ، جيناقتاپ جۇرگەن ءوزىمىزدىڭ ءبىر جاۋىنگەردى كوردىم. ول دەرەۆنيانىڭ شەت جاعىندا پولياك ايەلدەرگە سيىردى ساۋعىزىپ، مايدان شەبىندەگى سولداتتارعا جەتكىزىپ تۇرادى ەكەن. مەن سولداتپەن كەلىسىپ، ءبىر سيىردى الىپ، سارايعا ۇستاپ، ءوزىمىز ساۋاتىن بولدىق. وسى جەردە اي جارىم تۇرىپ، سۇتكە قارىق بولدىق. جەمى قارا بيداي، سالومى مەن قىزىلشانى كەسىپ، ۇنتاپ بەرەمىز. ەتتى دە سولاردان بارىپ الىپ تۇراتىن بولدىق.
مايدان شەبى جاقىن بولعاندىقتان با، سناريادتار اۋلامىزعا ءتۇسىپ جاتاتىن بولدى.
دەرەۆنياداعى ۇيلەردى ارالادىق. ولار ەكى قاتارلى، استىڭعى جاعىندا پودۆال، ول دا ەكىگە بولىنگەن، ءبىر جاعىندا - ازىق-تۇلىك، ەكىنشى جاعىندا - كيىم-كەشەك. ۇيدە قانشا ادام بولسا، سونشاما ۆەلوسيپەد.
ۇيلەردىڭ اراسىنداعى جاياۋ جولدارعا تسەمەنت توسەلگەن، تاپ-تازا، قوقىس دەگەندەر مۇلدەم كورىنبەيدى. دەرەۆنيا سايىن ءبىر سپيرت زاۋىتى، ءبىر ۇن ءتارتاتىن ديىرمەن بار. سارايلارىنا سۋ كەلىپ تۇر. بايلارىن بارون دەپ اتايدى. ءار بەلمەنىڭ جارىندا ساعات، ءار ۇيدە كيىم تىگەتىن «زينگەر» ماشيناسى. 1945 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ىلگەرى جىلجىدىق.
ودەر دەگەن ۇلكەن ەزەننەن ەتتىك. ءبىزدىڭ باعىتىمىز - درەزدەن قالاسى ەلبا وزەنىنىڭ بويىندا. بۇل - نەمىستىڭ بەرليننەن كەيىنگى ءوندىرىستى قالاسى. ءبىزدىڭ ارميانىڭ جارتىسى وڭ قاپتالداعى بەرلينگە قاراي، ەكىنشى بولىگى درەزدەن باعىتىن ۇستاندى. ءبىزدىڭ ءى-ۋكراين مايدانىنىڭ كومانداشىسى — مارشال كونەۆ.
سونىمەن 1945 جىلدىڭ 9 مامىرىندا بەرلين باعىتىنداعىلار سوعىس اياقتالدى دەپ جاريالاپ جاتتى، ال ءبىزدىڭ باعىتتاعىلار ءالى سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. ءبۇل قالاي دەسەك، نەمىستەر ۆلاسوۆتىڭ قولعا تۇسكەن تۋتقىندارىن كەڭەس ارمياسىنا قارسى قويىپتى. «سەندەردى قولعا تۇسسەڭدەر وتانىن ساتقان دەپ جابىرلەيدى»، دەپ ۇپتتەپ، فەلدمارشال 20 مامىرعا دەيىن شايقاستى. بەرلين باعىتىنداعى 11-مەحانيكالاندىرىلعان ارميانى ءبىزدىڭ باعىتقا قوسىپ، سودان 20 مامىردا درەزدەن قالاسىنىڭ بويىندا، ەلبا وزەنىنە جاقىن تورگاۋ دەرەۆنياسىندا اعىلشىن-امەريكان ارمياسى كەزدەستىك. سوندا عانا جەڭىس ءدامىن سەزىنىپ، دەمىمىزدى ءبىر الدىق.
سول جەردە ون شاقتى كۇن تۇرىپ، سودان كەيىن كەلگەن ىزىمىزبەن ءجۇرىپ، پولشانىڭ چەنستاح دەگەن قالاسىنا كەلدىك. وسى جەردە جاراقاتى بارلاردى، مۇعالىمدەردى ەلگە قايتاردى. جانوراز ەكەۋمىزدە جاراقات جوق. باتالوننان قالعان وتىز شاقتى بايلانىسشىنى باتىس ۋكراينا قالاسى لۆوۆقا اكەلدى. ار جاق جاعالاۋى ۆەنگريامەن شەكتەس، كارپات تاۋى، بەر جاعى پولشا مەملەكەتىمەن جالعاسادى.
لۆوۆ قالاسى مراموردان سالىنعان، كوشەسى تار، كونە شاھار. 1939 جىلى باتىس ۋكراينانى پولشادان الدى. كەڭەس ۇكىمەتىن جاقسى كەرمەيدى. سەبەبى، وزدەرى جەكە مەنشىك بولىپ العان. كولحوز-سوۆحوزدى جاقتىرمايدى.
كەڭەس ۇكىمەتى كەلسە، جەرىمىزدەن ايىرىلىپ قالامىز دەگەن پيعىلدا. سونان كەلە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تارتىبىنە باعىنعىسى كەلمەيدى. ءوز الدىنا مەملەكەت قۇرامىز دەپ قارسى تۇردى. نەمىستەردەن الىپ قالعان قارۋ-جاراقتارىمەن توپ-توپ بولىپ، باندىلىق وتريادتار قۇردى.
كارپات تاۋى - ۇلكەن تاۋ، ءبىزدىڭ التايدان كەم ەمەس. لۆوۆ قالاسى، ونىڭ ار جاعى دروگوۆيچ قالاسى، وعان شەكتەس سامبۋرگ قالاسى، ۆەنگريانىڭ شەكاراسى ۋجگورود قالاسى. كىلەڭ تاۋلى-تاستى، ورماندى جەرلەردى باندىلار جاۋلاپ العان. كاسىپتەرى - وزدەرىنىڭ جەكە جەرلەرىن، ەگىستىك القاپتارىن اڭدۋ، كوپىرلەردى بۇزۋ. باعانالاردى قۇلاتىپ كەتەدى، زيانكەستىك جاساپ، سولداتگاردى ەلتىرۋمەن اينالىسادى.
ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر وسىلاردى تارتىپكە شاقىرىپ، جاۋلاسۋدى توقتاتىڭدار دەگەن ماقسات ۇستاندى. ءبىزدىڭ كەڭەس ارمياسىنىڭ سولداتتارى ورمان اراسىنا ورنالاستىرىلدى. ءبىز بايلانىس ماسەلەسىن رەتتەپ وتىردىق.
شتاب-باتالون لۆوۆ قالاسىندا. جانورازدى ءبولىپ الىپ كەتتى. مەنىڭ قاسىما بەلورۋس جىگىتى گوربيل نيكولايدى، ميحايلوۆ ۆاسيلي دەگەن كاۆكاز جىگىتىن قوستى. ۇشەۋمىزدى لۆوۆتان 50 شاقىرىمداي جەردە ورنالاسقان ديۆيزياعا بايلانىسقا جىبەردى. ءبىز سول ماڭدا جولتانتسى دەرەۆنياسىنا بارىپ، ۇلتى چەح دياديا ۆاسيا دەگەننىڭ ۇيىنە ءبىر بەلمەسىنە بايلانىس اپپاراتىمىزدى ونالاستىردىق. ءۇي دەرەۆنيانىڭ شەت جاعىندا، تەمىرجول ستناتسياسىنا ءبىر شاقىرىمداي جەر. دەرەۆنيا ۇلكەن، 1200-دەي ءۇي بار. بىزدەن باسقا سولداتتار جوق. جاۋىنگەرلەر نەگىزىنەن ورمان اراسىندا جايعاسقان. بىزدەر ارقىلى بايلانىس جاسايدى.
ءبىزدىڭ ارجاعىمىزدا دا بايلانىس بولىمدەرى بار. اراقاشىقتىعى 40-45 شاقىرىمداي، ستانتسيادا ورنالاسقان.
1945-1946 جىلدىڭ قىسى. باتىس ۋكراينا. جولتانتسى دەرەۆنياسى.
دەرەۆنيانىڭ ورتاسىندا شىركەۋ بار. جەكسەنبى سايىن شوقىنىپ، حالقى اعىلىپ بارىپ جاتادى. ءبىز دە ەكى سولدات بولىپ ءبىر كۇنى باردىق. قىزىق كورەمىز. بىزگە بارلىعى دا اڭ-تاڭ بولىپ قارايدى. بۇلار قايدان ءجۇر دەيتىن شىعار.
1946 جىلدىڭ قىسىندا سايلاۋ بولدى. سايلاۋ ۋچاسكەسىن ءبىر ۆزۆود جاۋىنگەر قورعاپ تۇردى. تۇرعان ءۇيىمىزدىڭ تەرەزەسىن سىرتىنان قالقالاي جاۋىپ، تەرەزە ارقىلى سىم جۇگىرتىپ، اۋلا ىشىنە تۇنگە قاراي مينا قۇرىپ قوياتىن بولدىق.
ۆاسيلي ەلگە قايتاتىن بولىپ، جارلىق شىققان. لۆوۆ قالاسىنا بازارعا بارىپ، شەشەمە سىيلىق اكەلەيىن دەپ ەرتەڭگى پويىزبەن كەتكەن ەدى. كەشكىسىن پويىزدان كۇتىپ، تابا المادىق.
1946 جىلدىڭ ناۋرىز ايى بولاتىن. ءبىر كۇننەن كەيىن ستانتسيانىڭ ماڭىنداعى تەمىرجولجول بۋدكاسىنان جەتپىس مەتردەي جەردەن تاپتىق. قىلعىندىرىپ ەلتىرىپ كەتىپتى.
سونىمەن، گوربيل ەكەۋمىز قالدىق. كوپ كەشىكپەي، ءبىر جەتى وتكەننەن كەيىن ستانتسيادا جارىلىس بولدى. وسىنداي جاۋىزدىق لاڭكەستىكتەر ورىن الىپ تۇردى.
ءبىر كۇنى جەلىمىز ءۇزىلدى. مەن اتپەن بارىپ، باعانا باسىنا شىعىپ، سىمدى جالعاۋعا كىرىستىم. وسى كەزدە ورمان اراسىنان ءتورت ادام شىعا كەلدى. مەنەن تۇراتىن جەرىمدى سۇراپ، «دياديا ۆاسيانىڭ ۇيىندەگى سولداتتار ەكەنسىڭ عوي»، دەدى. سودان سوڭ مەنىڭ اتىمدى قارادى. ولار ەندىگى اڭگىمەسىن حوحول تىلىندە جالعاستىردى. مەن دە وزدەرىنىڭ تىلىندە جاۋاپ قايتاردىم. اقىرىندا «ۇيىڭە قايتا بەر»، دەدى. ءسويتىپ، امان-ەسەن قۇتىلىپ كەتتىم.
جولتانتسى دەرەۆنياسىنان وسى جىلى شىلدە ايىندا اۋىستىردى. ەندى بايلانىس جەلىسىمەن قوشتاستىق. مەن دە، گوربيل دە لۆوۆتان 50-60 شاقىرىم جەردەگى دروۆوۆيچ قالاسىنان 12 شاقىرىم قاشىقىتىقتاعى تروسكوۆەتستەگى كازارمادا اۆتوماتشى بولدىق.
كەيىنگى كەزدە تروسكوۆەتس كۋرورتتى ساناتورياعا اينالدىرىلعان. توبىمىز كوبەيىپ، ءبىر ۆزۆود بولدىق. ەندى ءبىزدىڭ ۆزۆودتىڭ مىندەتى باندىلارمەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ، ولاردى تۇتقىنعا الۋ.
ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا وياتادى دا، ساپقا تۇرعىزىپ، ىرىكتەپ-ىرىكتەپ 20 شاقتى سولداتتى 10 مينۋتتا قارۋ-جاراعىمىزبەن، جەر قازاتىن كۇرەگىمىزگە دەيىن جيناقتاتىپ، الىپ كەتتى. استىمىزدا امەريكالىق ماشينا. ۆزۆود كومانديرى كابينادا، قاسىندا ءبىر باندى قولى كىسەندەۋلى. ءبىر تاۋدىڭ ەتەگىندەگى ۋكرايننىڭ ۇيىنە كەلىپ، جولداسىم وسىندا دەگەنىمەن، ودان ەشكىم شىقپادى.
ەندى ءبىر كۇنى وسىنداي قارۋ-جاراعىمىزبەن كارپات تاۋىنىڭ ەتەگىندە ارامىز 10 مەتردەن جاتتىق، وكوپ قازىپ. وسى ارادان باندى سولوۆەيدىڭ 200-گە تارتا ادامدارى وتەدى ەكەن. سولاردى قالايدا قولعا ءتۇسىرۋىمىز كەرەك دەگەن بۇيرىق بولدى. ءبىزدىڭ باقىتىمىزعا وراي، باندىلار ول كۇنى وتپەدى، بوسقا جاتىپ، كازارمامىزعا قايتتىق.
مىنە، وسىنداي مىندەتتەردى ورىنداۋ جولىندا 1946 جىلدىڭ قازان ايىنا دەيىن اۆتوماتشى بولدىم.
1946 جىلدىڭ قازان ايىندا بۇل ارادان اۋىستىردى، 8-گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ قاراۋىنا، جيتومير قالاسىنداعى اسكەري قالاشىققا جىبەردى. مۇندا باندىدان، ولاردى اڭدۋدان اقي-تاقي قۇتىلدىق. بۇل جيتوميردە ەۆرەي حالقى ۋكارينامەن ارالاس.
ەندىگى جۇمىسىمىز - كولحوزدىڭ ەگىسىنە، كارتوپ قازۋعا كومەكتەسۋ. قارۋىمىز بار، قولىمىزدا كارابين.
قىس كەلدى. 1946-1947 جىلى مەنى 8-گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ شارۋا قوجالىعىنىڭ ءبىر دەرەۆنياداعى 40 تسەنتنەردەي ءشوبىن قاراۋىلداۋعا جىبەردى. وسى دەرەۆنيادا ءبىر جارىم اي بولدىق.
1947 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ەلگە قايتۋعا جوعارىدان بۇيرىق شىقتى. ەندى ورالۋعا تۋرا كەلدى. دەگەنمەن قايتا قويمادىق. جەتى جاۋىنگەر پولشانىڭ پرومىشەل قالاسىنىڭ شەكاراسىنداعى ءبىر دەرەۆنيادا ءىسساپاردا بولدىق. نەمىس جەرىنەن ءبىزدىڭ تۇتقىنداردى تەمىرجولمەن اكەلىپ، قازىپ قويعان جەرتولەگە ورنالاستىرىپ جاتىر. ءار ۇلتتىڭ ەكىلى بار. قاسىمدا سولداتتار بار، ەلدىڭ ازاماتتارى بار ما ەكەن، بىلەيىك دەپ سول جەرگە باردىق. ولاردى سولدات ميليتسياسى كۇزەتەدى. ايتەۋىر ءبىزدى جىبەردى. سۇراستىرساق، اقتەبە وبلىسىنان ورىستار بار ەكەن. قازاقتار دا كەزدەستى. ەندى اۋدان كولەمىنەن سۇراي كەلە بىرەۋ شىقتى، قازاق ەكەن. ۇزىن بويلى، مۇرتى بار، ەڭگەزەردەي، جۇرىن اۋدانى ترۋد-قارالاتساي كولحوزىنان ەكەن. اتى-ءجونى - باقىت قوجامۇراتوۆ، رۋى جاپاق جەكەي ەكەن. مەن دە ءجونىمدى ايتىپ، اقىرىندا قۇدا بولىپ شىقتىق. جاپاق-سىرىمبەت قىز الىساتىن، اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس ەلمىز عوي. مەنىڭ اكە-شەشەلەرىمدى تولىق بىلەتىن بولىپ شىقتى. وسى ارادا ولارعا جەكە-جەكە تولىق تەكسەرۋ جۇرگىزدى. مەن وعان ايعا جۋىق كۇنبە-كۇن بارىپ، ەل تۋرالى سۇراستىرىپ، كوپ ماسەلەگە قانىق بولىپ قالدىم.
پولشا مەملەكەتىنىڭ شەكاراسى اعاشى مول، ورماندى، كيىك كوپ. بىزدەر اتىپ الىپ تۇرامىز. مەن ولارعا ەت اپارىپ تۇردىم. ءبىر سوزىندە «تەكسەرۋ جاقىندادى، ستالين شاحتىسىنا جىبەرەتىن بولدى»، دەدى.
ءبىر جەتىدەن كەيىن بارسام، ستالين شاحىسىنا جىبەرىپ قويىپتى. مەن ەلگە 1947 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا كەلدىم. مەن كەلسەم، ول ەلدە ەكەن، اۋىرعاسىن قايتارىپتى.
مەن ماسكەۋدەن قازان ۆوكزالىنان ءمىنىپ، جۇرىن اۋدانىنداعى ىزىمبەت ستانتسياسىنان ءتۇستىم. سودان جاياۋلاپ اياق كيىمىمدى شەشىپ، جول قاپشىعىمدى ارقالاپ، قاراكەل-ورقاشتان ءبىر-اق شىقتىم. باراتىن جەرىم - كومينتەرن كولحوزى (شاعىراي-قوستام), قاراكولدەن 15 شاقىرىم. ەندى كولحوزدىڭ كوپشىلىك تۇسەتىن ۇيىنە باردىم، يەسى كۇلەنكەر اتتى كەمپىر ەكەن. اۋىلدان پوشتالونمەن بىرگە كومينتەرنگە باردىم.
حۇسەيىن اعاي وتباسىمەن وسىندا تۇرادى. كولحوزدىڭ بريگاديرى ەكەن. قۇرمانعالي ەرماعامبەتوۆ - باسقارما. حۇسەيىن اعامىز حاسەن اعامىزدىڭ وتباسىن قولىنا الىپتى. مەنىمەن التى جان بولدىق. سوعىستان كەيىنگى ۋاقىت، حالىق كۇيسىزدەۋ ەكەن.
كوكتەمگى مەزگىلدە ەل ەگىسكە كىرىستى. مەن ءبىر اي دەمالدىم. سودان سوڭ قاراكولگە متس ديرەكتورى تورەمۇراتوۆ تاجماعامبەت حاتشىلىققا الاتىن قىلىپ سويلەستى. مامىر ايىندا حاسەن اعامىزدىڭ وتباسى زەينەپ پەن قارىنداسىم مەرۋەت بەلەك ءۇي بولىپ قاراكولدە تۇراتىن بولدىق. مامىر ايىندا بولەك شىقتىق. مەن تاجباعامبەت اعايمەن 1949 جىلعا دەيىن حاتشىلىقتا جۇمىس ىستەدىم.
ماتەريالدى دايىنداعىن بالنياز ءاجنيازوۆ،
اقتوبە وبلىسى.
Abai.kz
