«مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن...». كەشەگى تالعام سولاي ەدى. بۇگىنگىنىڭ ەرمەگىنە اينالعان ادەبيەت اتتى كيەلى شاڭىراققا شاماسى كەلسىن-كەلمەسىن يمەنبەي باس سۇعاتىندار كوپ. جاي باس سۇقپايدى، وزىمەن بىرگە كۇلدى-كومەش قوقسىعىن الا كىرەدى. ياعني ادەبيەتتىڭ ۇلى ميسسياسىن ارزان ات شىعارۋدىڭ، «ەلىنە ەلەۋلى، حالقىنا قالاۋلى بولۋدىڭ توتە جولى» دەپ تۇسىنەدى. ۇلتتىق ەستەتيكانىڭ اقساۋىنىڭ ءبىر ۇشى وسىندا جاتىر. سوناۋ 1991-جىلدارى مارقۇم عافۋ قايىربەكوۆ: «بۇرىن تەك ماڭدايىنا جازۋشىلىق تۋا بىتكەن، جازىلعان تالانتتار عانا ادەبيەتتە جۇمىس ىستەۋشى ەدى؟ قازىرگىدەي ايتەۋىر، كىم كورىنگەن جازۋشى ەمەس ەدى، اركىم ءوزىنىڭ نەگە يكەمدىگىن، ورنىن بىلەتىن زامان ەدى»، - دەپ، سول كەزدىڭ وزىندە شىر-پىر بولىپ ەدى. قازىر عافۋ جارىقتىقتى الاڭداتقان جاعدايدان دا بەتەر كەزەڭگە اياق باستىق. بۇنىڭ زاردابى قانشالىقتى؟ باس اۋىرتىپ جۇرگەندەر شامالى. مۇمكىن اباي حاكىمنىڭ «ماسعۇت» پوەماسىنداعى «جىندى سۋعا» عارىق بولعان ادامدارداي، كوكىرەك كوزىمىز كولەگەيلەنگەن شىعار. ال ول دەرتكە دۋشار بولعانداردىڭ شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قارايتىن ءحالى نەشىك؟.. اڭگىمەنى وسى ارناعا بۇردىق...

ەرتاي اشىقباەۆ، اقىن:

«بۇل - ەشكىمنەن قورىقپايتىنداردىڭ ەنشىسى...»

«مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن...». كەشەگى تالعام سولاي ەدى. بۇگىنگىنىڭ ەرمەگىنە اينالعان ادەبيەت اتتى كيەلى شاڭىراققا شاماسى كەلسىن-كەلمەسىن يمەنبەي باس سۇعاتىندار كوپ. جاي باس سۇقپايدى، وزىمەن بىرگە كۇلدى-كومەش قوقسىعىن الا كىرەدى. ياعني ادەبيەتتىڭ ۇلى ميسسياسىن ارزان ات شىعارۋدىڭ، «ەلىنە ەلەۋلى، حالقىنا قالاۋلى بولۋدىڭ توتە جولى» دەپ تۇسىنەدى. ۇلتتىق ەستەتيكانىڭ اقساۋىنىڭ ءبىر ۇشى وسىندا جاتىر. سوناۋ 1991-جىلدارى مارقۇم عافۋ قايىربەكوۆ: «بۇرىن تەك ماڭدايىنا جازۋشىلىق تۋا بىتكەن، جازىلعان تالانتتار عانا ادەبيەتتە جۇمىس ىستەۋشى ەدى؟ قازىرگىدەي ايتەۋىر، كىم كورىنگەن جازۋشى ەمەس ەدى، اركىم ءوزىنىڭ نەگە يكەمدىگىن، ورنىن بىلەتىن زامان ەدى»، - دەپ، سول كەزدىڭ وزىندە شىر-پىر بولىپ ەدى. قازىر عافۋ جارىقتىقتى الاڭداتقان جاعدايدان دا بەتەر كەزەڭگە اياق باستىق. بۇنىڭ زاردابى قانشالىقتى؟ باس اۋىرتىپ جۇرگەندەر شامالى. مۇمكىن اباي حاكىمنىڭ «ماسعۇت» پوەماسىنداعى «جىندى سۋعا» عارىق بولعان ادامدارداي، كوكىرەك كوزىمىز كولەگەيلەنگەن شىعار. ال ول دەرتكە دۋشار بولعانداردىڭ شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قارايتىن ءحالى نەشىك؟.. اڭگىمەنى وسى ارناعا بۇردىق...

ەرتاي اشىقباەۆ، اقىن:

«بۇل - ەشكىمنەن قورىقپايتىنداردىڭ ەنشىسى...»

-يۋمور ما ەدى، ساركازم با ەدى، ايتەۋىر، كوپ رەتتە مەنىڭ ويىما ەسەنعاليدىڭ ولەڭىندەگى «ازات حالىق بولعان سوڭ قيىن بىلەم» دەگەن جول ءجيى قايتىپ كەلە بەرەدى. ءسوز بوستاندىعى قازاققا، ونىڭ ۇستىنە اقىنجاندى قازاققا، راسىندا دا، وڭاي ءتيىپ تۇرعان جوق. بۇعان كىتاپ شىعارۋ بوستاندىعى قوسىلعانىن ەسكەرسەڭىز، قازاقتىڭ قيىن جاعدايىنا ودان ءارمان جانىڭىز اشىماسقا امالىڭىز كەم.

«جازۋشى» مەن «جالىن» باسپالارىنىڭ قازىر زەينەت¬كەر¬لىكتە جۇرگەن باياعى رەداكتورلارى، ءار شۋماعىڭىزدى بىلاي قويعاندا، ءار جولعا، ءار سوزگە شۇقشيىپ وتىراتىن شاقتارىن كوزىمىز كورگەن. اقىلىمىز ازداۋ بىزگە، ستۋدەنتتەرگە لەكتسيا وقىعان، ءسويتىپ ءجۇرىپ 40 مىڭ جول ولەڭ جازۋعا ۋاقىت تاپقان اعايىمىزبەن قىرقىسىپ وتىراتىن سول رەداكتورلاردىڭ بارلى¬عىنا دا قازىر، ەڭ بولماعاندا، ءبىر-ءبىر مەدال بەرىپ قويساق تا كۇنالى بولماس ەدىك.

كەشە عانا «قازاق ادەبيەتىندە» جاريالانعان ماقالاسىندا عافۋ اعا بىلاي دەپتى: «...ءشامىل «جازۋشى» باسپاسىنىڭ پوەزيا رەداكتسياسىندا مەنىمەن كوپ جىل بىرگە ىستەدى. مەنىڭ قاراۋىم¬دا - ودان وزگە تۇمانباي، ساعي دا ىستەيتىن... باسپانىڭ جوسپارىن اۋەلى وزىمىزدە، ودان باسپا كوميتەتىندە، ودان جازۋشىلار وداعىندا، ەڭ سوڭىندا ورتالىق كوميتەتتە قارايتىن، بەكىتەتىن...».

وبالىنا نە كەرەك، سونشاما كوپ ساراپتان وتسە دە، ول كەزدە دە ورتاقول اۆتورلاردىڭ ولجاسىز قالعان كەزى جوق-تى. بىراق ماشىڭكەدەگى (كومپيۋتەر جوق كەزەڭ عوي) ارىق سوزدەر كىتاپ بەتىنە شىققاندا كادىمگىدەي قوزى قارىن سويلەمدەرگە اينالىپ، قوڭ جيناپ قالاتىن. مىسالى، مەن كەي جيناقتاردىڭ كەي شۋماقتارىنان سول كەزگى رەداكتورلار - ەسەنباي اعامنىڭ نەمەسە بايبوتا دوسىمنىڭ وزگەلەرگە ۇقسامايتىن ءوز قولتاڭبالا¬رىن انىق تانىپ قالىپ، ءماز بولىپ وتىرۋشى ەم. حوش. ول كۇندەر ءوتتى، كەتتى. ەندى نە ىستەمەك ءلازىم؟

ارقا سۇيەرىمىز بولعاندىقتان ۇلى ابايدان كومەك كۇتكەنى¬ءمىز ءجون بولاتىن سياقتى كورىندى. ال ول كىسى «جيىرما التىنشى سوزىندە» بىلاي دەپتى: «...نە جامانشىلىق بولسا دا ءبىر ادەت ەتسە، قازاق ول ادەتىنەن ەرىكسىز قورىققاندا يا ولگەندە توقتاي¬دى، بولماسا اقىلىنا جەڭگىزىپ، مۇنىم تەرىس ەكەن دەپ ءبىلىپ، ويلا¬نىپ، وزدىگىنەن توقتاعان ادامدى كورمەسسىڭ».

ويبۋي، ولگەننەن ساقتاسىن، ىسكە العىسىز كىتاپسىماق شىعار¬عاندار ولە بەرسە، ءوزىمىز وسپەي-ونبەي جاتقاندا، تاعى قانشا قىرۋار (!) قازاقتان ايىرىلىپ قالماقپىز؟!

ال قورقىتۋ جاعىنا كەلسەك... بىرىنشىدەن، بۇل - دەموكراتيا¬عا (سونىڭ ىشىندە ادەبي دەموكراتياعا دا) قاستاندىق جاساۋمەن تەڭ ارەكەت. ەكىنشىدەن، قازىرگى كىسىلەر باستىقتان دا، باسقادان دا ىقپايدى، جانە سونىسىن ۇنەمى ەسكە سالىپ، «مەن قۇدايدان باسقا ەشكىمنەن دە قورىق¬پاي¬مىن» دەپ سىزدانىپ ايتۋدى ۇناتادى.

مىنە، وسىلايشا بىزگە اباي اتامىز ايتقان ەكى جول¬دىڭ دا قول بولاتىن ءتۇرى جوق. راس، قازاقتىڭ وسىنشاما مول كىتاپ شىعاراتىن زامانعا جەتكەنىن كورمەگەن اباي ازداپ باقىتتى دا. بىراق بۇل - باسقا ماسەلە.

ال، نەگىزگى اڭگىمەمىزدى قايتا جالعاساق، ۇكىمەتتىڭ دە، قازاقس¬تان جازۋشىلار وداعىنىڭ دا، ءتىپتى وپپوزيتسيانىڭ دا الگى ءبىر جەكە قارجىسىنا (نەمەسە بيزنەسمەندەۋ تانىسىنان سۇراپ العان اقشاسىنا) قويىرتپاق كىتاپسىماق شىعارۋشى¬لارمەن كۇرەسەرلىكتەي ەش قۇرال-قۇجاتى جوق. اقساق قوي دا، قوتىر ەشكى دە، كوزىن سۇزەتىن تانا دا، قازىر - قالىڭ ۇجىمدىكى ەمەس، جەكەمەنشىك يەسىنىكى. بۇقانى قايتىپ بۇزاۋلاتۋ، ايعىردى قالاي ساۋ - اركىمنىڭ ءوز شارۋاسى.

مەيلى عوي. بىراق الگى شاتپاقتار (ولەڭ دەيىن دەسەڭ، ولەڭگە ۇقساتۋ مۇمكىن ەمەس، الايدا، كادىمگىشە شۋماقتارعا ءبولىنىپ جازىلعان بىردەڭەلەر، نەمەسە يەسىنىڭ اۋەلدە ماقالا قۇراس¬تىرۋ¬عا ىنتالانعانىن ەلەستەتەتىن توق ىشەكسىز توپتاما سويلەم¬دەر، ايتپەسە نەلىكتەن جازىلىپ وتىرعانى، نە جازىلىپ وتىرعانى اسا تۇسىنىكسىز پروزالىق بىتپىرىقتار، ت.ب.) اكەلەتىن زارداپتاردىڭ وبالى كىمگە؟

ءۇيىمنىڭ ءدال قاسىنداعى كىتاپحاناعا ءجيى باس سۇعامىن. جاس بۋىننىڭ كىتاپتار اقتارىپ وتىرعانىن كورىپ ريزا بولامىن. تەك سول بالالاردىڭ تۋ سىرتىنداعى سورەلەرگە جاقىنداۋعا قورقىڭقىراپ تۇراتىنىم بار. ويتكەنى جەرگىلىكتى باسپاحانالار شىعارعان «ءوزىمىزدىڭ جەرگىلىكتى ونىمدەر» ءھام الماتى مەن استانادان «وپتوم» كەلەتىن جىلتىر بەت مۇقابالار ىرسيىپ قارايتىن سياقتى بولىپ كورىنىپ تۇرادى.

ازىرگە ءبىر شۇكىرى، كىتاپحانالار - مەملەكەتتىك مەكەمەلەر عوي. ەڭ بولماسا، وسىنداي مەكەمەلەردى (سونىڭ ىشىندە، ەڭ الدىمەن، مەكتەپتەردى، كوللەدجدەردى، ينستيتۋتتاردى) الگىدەي «ارسىزداۋ ءجۇن-جۇرقالارمەن» تولتىرماۋدىڭ رەتىن ويلاس¬تىرۋعا بولماس پا ەكەن؟

ەرتەرەكتە قازىرگى شاكيزادا ولەڭمەن قوشتاسقىسى كەلىپ:

ءشىرىدى سولاي شابىتتىڭ شاعىن ءاۋىتى،

پەندەمىن باسىن قايتتاعان.

جوسپارىڭ ەندى كۇيمەيدى، قاعاز زاۋىتى،

راحمەتىڭدى ايت ماعان، -

دەپ جازعانى بار ەدى. اينالايىنعا لايىق شاكيزادانىڭ قاعاز زاۋىتىنا جانى اشىعاندا، تاسقا باسىلعان سوزگە قۇلدىق ۇرىپ تۇراتىن سابيدەي سەنگىش ادال قازاقتىڭ، ولاردىڭ بالالارىنىڭ ساناسىنا جانى اشيتىن ەشكىم قالماعانى ما؟..

ومار جالەلۇلى،

ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى:

رۋح قالىپتاستىراتىن ءىلىم

-كەڭەس وداعى كەزىندە كىتاپ شىعارۋ ماسەلەسى قاتاڭ جولعا قويىلعان بولاتىن. ول كەزدە كىتاپ باسپاعا قابىلدانۋ ءۇشىن، ەڭ ءبىرىنشى، ول مەملەكەتتىك جوسپاردىڭ تىزىمىنە ءىلىنۋ كەرەك بولاتىن. باسپانىڭ كەلەر جىلعى ءتىزىمىن ىلىككەن كىتاپتى كوركەمدىك كەڭەستىڭ قاتاڭ سۇزگىسى رەتتەيتىن. بىرقانشا تاۋەلسىز رەتسەن¬زەنتتەردىڭ قولىنان ءوتىپ بارىپ باسپادان شىعاتىن. قازىرگى كەزدە بۇنىڭ ءبىرى دە جاسالمايدى. كىمدە اقشا بار، كىمنىڭ جاعدايى كەلەدى، كىتاپ شىعارۋ سولاردىڭ ەرمەگى مەن ات شىعارۋدىڭ جولىنا اينالدى. تالعام تومەندەپ كەتتى. جۇرتتىڭ كىتاپ وقىعىسى كەلمەيتىندەرى دە سوندىقتان عوي. شىعىپ جاتقان كىتاپتاردىڭ ءتۇرى اناۋ. رۋلىق شەجىرە، ەستەلىكتەر، ت.ب تاپسىرىسپەن جازىلعان دۇنيەلەر. تۇككە تۇرمايتىن نارسەلەر ءۇشىن قانشاما قارجى جەلگە ۇشىپ جاتىر. بىزدە باسپا ءىسى دۇرىس جولعا قويىلماي وتىر. جاقىندا ءبىر كىسىمەن سويلەستىم. ول كىسى: «بىزدە بۇرىن باسپالار كىتاپ نارىعىن قالىپتاستىرۋعا مۇددەلى بولاتىن. ولار وزدەرى اۆتورلار ىزدەپ، سويلەسىپ، اقشالارىن تولەپ، تاپسىرىس بەرەتىن. كىتاپتىڭ تارالۋىن دا مەملەكەت موينىنا الاتىن. قازىر باسپالاردىڭ بارلىعى گوس زاكازعا ءوتىپ الدى. مەملەكەتتەن اقشا الاتىن بولعان سوڭ تۇياعىن قيمىلداتپايدى. قانداي كىتاپ ەكەندىگىنە باس اۋىرتىپ جاتقان جوق. كىم نە جازادى، ولاردى قىزىقتىرمايدى. باسپالار اراسىندا باسەكە جوق»، - دەيدى. شىنىمەن دە سولاي. اقشاسىن تولەمەگەن شىعارماسى ءۇشىن اۆتوردىڭ كۇرەسكىسى كەلمەيدى. سوندىقتان ۇكىمەت وزدەرى قاراجات بەرگەن، تەندەردەن وتكەن باسپالاردىڭ ءونىمىنىڭ ساپالى بولۋىنا باسا نازار اۋدارعاندارى ءجون. سايىپ كەلگەندە كىتاپتاردىڭ ساپاسى سەنىڭ بولاشاقتاعى قوماقتى قارجىڭنىڭ العى شارتى بولۋ كەرەك. وكىنىشتىسى - بۇگىن شىعىپ جاتقان كىتاپتاردىڭ ساتىلىمى دا ولاردىڭ ساپاسىنا بايلانىستى بولماي تۇر. ماسەلە سوندا. زاڭدىلىق بويىنشا جازۋشى، اقىن بولسىن ءوزىنىڭ جازعان ەڭبەگىن، اقىل-ويىن، ەستەتيكالىق تالعامىن ساتىپ، كۇن كورۋى كەرەك. شەتەلدە سولاي. ءبىزدىڭ دە سوعان يكەمدەلگەنىمىز دۇرىس. جازۋشىلىق كاسىپكە اينال¬ماعاندىقتان دا ول توي-تومالاقتىڭ، اتاق شىعارۋدىڭ، باسقا دا كەلەڭسىز قۇبىلىستاردىڭ قۇرالىنا اينالىپ كەتتى. جازۋ¬شىلاردىڭ سوڭىنان باسپالار جۇگىرىپ جۇرەتىندەي جاعدايعا جەتسەك، ءبارى رەتتەلەدى.

ال بۇنىڭ ءبارى رەتتەلمەسە، قوعامدى رۋحاني داعدارىستان قۇتقارا المايمىز. رۋحاني اشتىقتىڭ ءتۇبى يمانسىزدىققا، ادامداردىڭ جانۋارلىق سيپاتى - ءىشىپ-جەۋمەن عانا شەك¬تەلۋىنە، ءتىپتى مەملەكەتتىڭ ىرگە تاسىن شايقالتۋعا دەيىن اپاراتىن جاعدايلارعا تاپ بولۋىمىز ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى، ادام شىن مانىندەگى ادامگەرشىلىك ۇعىمىن كىتاپتان الادى. قازىر ءبىز تەك اقشا تابۋعا عانا اۋەس، رۋحاني قۇندىلىققا پىسقىر¬مايتىن، ماقتانسۇيگىش ۇرپاق ءوسىرىپ جاتىرمىز. ولار¬دىڭ بويىنان رومانتي¬كالىق يدەالدار - ەل، جەر، وتان دەگەن ۇعىم¬دار بوشالاعان تۇيەدەي بەزە باس¬تادى. ويتكەنى، ولار كىتاپ وقىمايدى. وقىعان قاي¬سى¬ءبىر كىتاپتارى ولاردى قانا¬عات¬تاندىرمايدى. زامان اعى¬مىن زەردەلەگەن تۇشىمدى دۇنيە¬لەر جوقتىڭ قاسى. سول ءۇشىن شەتەلدىك شىعارمالاردى وقۋعا ءماجبۇر. ونىڭ دا زاردابى بار. ءتۇپ تامىرىنان ءنار الماعان جاس وركەن قالاي قاۋاشاق جايادى؟ سول ءۇشىن ۇلت جازۋشىلارى ۇلت سۇرانىسىنا لايىقتى كىتاپتار جازىپ، مەملەكەت رۋحاني ينتەللەكتۋالدى ەڭبەكتەردى ءوز دارەجەسىندە باعالاۋى شارت.

ەگەر ءبىز باسپا ماسەلەسىن (كىتاپ شىعارۋ ءىسىن) رەتتەسەك، جازۋشىلار مەن «جازعىشتاردىڭ» ارا-جىگى انىقتالار ەدى. البەتتە، جازۋشىلار مەن «جازعىشتاردىڭ» تەكەتىرەسى ءالمي¬ساقتان كەلە جاتىر. ونى جويا المايمىز. بىراق «بۇل بۇرىننان بار قۇبىلىس» دەپ بويدى كەڭگە سالۋعا بولمايدى، رەتتەۋشى مەحانيزمدەر ىسكە قوسىلعانى دۇرىس. مەملەكەت ادەبيەتتىڭ دامۋىنا مۇددەلى بولۋى كەرەك. ادەبيەت دەگەن نە؟ ول - اقىل-وي. بولاشاق تەحنولوگيانىڭ العى شارتتارى. ولجاس سۇلەي¬مە¬نوۆ: «ەگەر شەكسپيردىڭ قۇبىلىسى بولماسا، اعىلشىننىڭ توقىما ستانوگى دۇنيەگە كەلمەس ەدى»، - دەيدى. قاراساڭىز شەكسپير قۇبىلىسى اعىلشىننىڭ ەستەتيكالىق كوركەمدىك ويىن دامىتىپ قانا قويماي، تەحنولوگيالىق وسۋىنە دە سەبەپكەر بولعان. ءبىز قازىر: «جوعارى تەحنولوگيالاردى دامىتامىز»، - دەپ الاشاپقىن بوپ ءجۇرمىز. اۋەلى ءبىرىنشى شارتتى ەستەن شىعارماعان ءلازىم. ۇكىمەت ءوزى باس بولىپ، قورلار قۇرىپ، جاعداي جاساسا، ۇتىلماسىمىز انىق. ساناسى، قيالى شارىقتاماعان ادام تەحنولوگيا دا ويلاپ تاپپايدى. وسىنى سەزىنۋىمىز كەرەك. «ءبىرىنشى ەكونوميكا» دەپ قاتەلەسىپ ءجۇرمىز. ءبىر جاقسى ءسوز بار، قاپەرگە سالا كەتەيىك. «جان - رۋحتى تۋدىرادى، رۋح - ەكونوميكانى جاسايدى». بۇل - ادامزات اكسيوماسى. ەشكىمنىڭ دە وزگەرتۋگە قۇدىرەتى جەتپەيدى. بۇكىل نارسەنى جەڭەتىن ادامنىڭ رۋحى. رۋحتى قالىپتاستىراتىن - كىتاپ. رۋحى بوس ادام ەشتەڭە ىستەي المايدى. رۋحى بوس ادام ىشىندەگى وزەگىن سۋىرىپ العان جەمىس سەكىلدى. ەندەشە جازۋشى مەن «جازعىشتىڭ» قوعام ءۇشىن قانشالىقتى پايدا-زيانى وسى تۇستان مەنمۇندالايتىن شىعار.

دايىنداعان ىرىسبەك دابەي

«اباي-اقپارات»