ءابىش كەكىلباەۆ. حانشا داريا حيكاياسى
وتكەندە ايگىلى جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» دەرەكتى حيكاياسىن «جۇلدىز» جۋرنالىنان الىپ، بەرە باستاعانىمىزدان وقىرمان حاباردار. الايدا، حيكايا پورتالىمىزدا جاريالانىسىمەن پراعا قالاسىندا تۇرىپ جاتقان مۇحتار اعامىزدان شىعارمانى بەرۋدى توقتاتسىن دەگەن حابار الدىق. ءمان-جايدى بىلمەك بولىپ، تەلەفون شالعانىمىزدا «شىڭعىس حان» حيكاياسىنىڭ «اباي.كز» پورتالىندا جالعاستى جارىق كورۋىنە ىقىلاستى ەمەس ەكەنىن ايتتى.
ءبىزدىڭ ماقسات - قازاق ادەبيەتىنىڭ قابىرعالى قالامگەرلەرىنىڭ شىعارماسى ەلگە جەتسە دەگەن اق ادال نيەت ەدى.
دەگەنمەن، ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ جاۋھار شىعارمالارىن بەرۋدى جالعاستىرا بەرەتىن بولامىز. بۇعان دەيىن جازۋشى تولەن ابدىكۇلىنىڭ اڭگىمەلەرى مەن پوۆەستەرى وقىرمانعا جول العان بولاتىن. ەندى مىنە، اتاقتى قالامگەر ءابىش كەكىلباەۆتىڭ «حانشا داريا حيكاياسىن» نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
«اباي-اقپارات»
بۇل ءوزى الدە شىندىق، الدە وتىرىك، اقيقاتىن بىلەتىن ادامداردى جىبەرگەن ۋاقىت ءوزى كورگە تىعىپ.
ەركىن ءىبىتانوۆ.
... شىعىس ازياداعى ءبىر وزەندى قىتايلار حۋانحە -سارى وزەن، تيبەتتىكتەر ماچۋ - قىزىل وزەن، ماڭعۇلدار حارا-مۇرەن - قارا وزەن دەپ اتايدى. ال ەندى ونى حاتىن-گول - حانشا-داريا دەسەڭىز ءبارى دە تۇسىنە قويادى.
نەگە ولاي؟
وتكەندە ايگىلى جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» دەرەكتى حيكاياسىن «جۇلدىز» جۋرنالىنان الىپ، بەرە باستاعانىمىزدان وقىرمان حاباردار. الايدا، حيكايا پورتالىمىزدا جاريالانىسىمەن پراعا قالاسىندا تۇرىپ جاتقان مۇحتار اعامىزدان شىعارمانى بەرۋدى توقتاتسىن دەگەن حابار الدىق. ءمان-جايدى بىلمەك بولىپ، تەلەفون شالعانىمىزدا «شىڭعىس حان» حيكاياسىنىڭ «اباي.كز» پورتالىندا جالعاستى جارىق كورۋىنە ىقىلاستى ەمەس ەكەنىن ايتتى.
ءبىزدىڭ ماقسات - قازاق ادەبيەتىنىڭ قابىرعالى قالامگەرلەرىنىڭ شىعارماسى ەلگە جەتسە دەگەن اق ادال نيەت ەدى.
دەگەنمەن، ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ جاۋھار شىعارمالارىن بەرۋدى جالعاستىرا بەرەتىن بولامىز. بۇعان دەيىن جازۋشى تولەن ابدىكۇلىنىڭ اڭگىمەلەرى مەن پوۆەستەرى وقىرمانعا جول العان بولاتىن. ەندى مىنە، اتاقتى قالامگەر ءابىش كەكىلباەۆتىڭ «حانشا داريا حيكاياسىن» نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
«اباي-اقپارات»
بۇل ءوزى الدە شىندىق، الدە وتىرىك، اقيقاتىن بىلەتىن ادامداردى جىبەرگەن ۋاقىت ءوزى كورگە تىعىپ.
ەركىن ءىبىتانوۆ.
... شىعىس ازياداعى ءبىر وزەندى قىتايلار حۋانحە -سارى وزەن، تيبەتتىكتەر ماچۋ - قىزىل وزەن، ماڭعۇلدار حارا-مۇرەن - قارا وزەن دەپ اتايدى. ال ەندى ونى حاتىن-گول - حانشا-داريا دەسەڭىز ءبارى دە تۇسىنە قويادى.
نەگە ولاي؟
I
كۇز تاڭىنىڭ سۇيقىلت سۋىق نۇرى شاتىردىڭ ىشىنە ەندى-ەندى جايىلا باستاعاندا ول ۇيقىدان وياندى. بۇگىندە تاڭەرتەڭ توسەكتەن تۇرعاندا تاڭدايىنان ءدامى كەتپەي تامسانىپ وتىراتىن باياعى بالقايماق ۇيقى جوعالعان. جان-جاعىنداعى ساتىر-ءسۇتىر ات ءدۇسىرىن دە ەستىمەي، ەردىڭ باسىنا قامشىڭدى تىرەپ، ماڭدايىڭدى سوعان قويىپ، ءسال مىزعىساڭ، قىز قوينىنان ورگەندەي كوڭىلىڭ بۇرلەپ سالا بەرەتىن قۋناقىلىق تا ۇمىت بولىپتى.
كۇندە جاتاردا جەتى كىسىگە قاراتىپ، جەتى ايەلگە قايتا سالدىراتىن قۇس مامىق توسەككە العاش جاتقاندا، الگى اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ، ايتا بەرەتىن پەيىشتەرىنىڭ دە تاپ وسىدان ارتىقتىعى شامالى شىعار دەپ ويلايتىن. قازىر سۋىق تيەدى. سول قوماعاي جىبەكتىڭ مۇز بوپ قارىعانىنان قۇددى ءبىر سۋىق جەردىڭ قوينىنا كىرىپ جاتقانداي تۇلا بويى تۇرشىگىپ، بىرازعا دەيىن كوز ىلىندىرە المايدى. ونسىز دا ەرعاشتى كوڭىلى بەتىمەن لاعىپ، ءار نارسەنى ءبىر ويلاپ، زورعا ۇيىقتايدى.
كارى جۇرەك كوپ قۋانا بەرمەيدى. بىراق ءار كۇن سايىن تاڭەرتەڭ توسەگىنەن تاعى دا ءتىرى ورگەنىن كورگەندە قالاي دا كوڭىلدەنەدى. قىزمەتشىلەرىن شاقىرماي تۇرىپ، ەشكىم جوقتا تامىر-تامىرىنىڭ ءبارى انداپ-انداپ تۇرعان تارامىس قولىن بۇگىن كورىپ وتىرعانداي تەسىلە قاراپ شىعادى; اسىل جۇزىك سالىنعان ون ساۋساعىن تۇندە ۇيىقتاپ جاتقاندا بىرەۋ قىرقىپ اكەتكەن جوق پا دەگەن كىسىشە، ورقايسىسىن جەكە-جەكە سالالاپ كورەدى.
بۇل اسىل جۇزىكتىڭ اربىرەۋىنىڭ ءوز تاريحى بار. مىناۋ اق مارالدىڭ قارعا تامعان قانىنداي نارت لاعىل بۇقارانى شاپقاندا ءتۇستى. ول كەزدە قازىرگىسىنەن الدەقايدا جاس ەدى. سارديعان سار دالانىڭ توسىندە كوڭ قوتىرداي قوڭىرايىپ كورىنەتىن قارا قۇرىم شاھارلار كوزىنە شالىنسا بولدى، قالىڭ تۇمەندەر سۋعا شاپقان كيىكتەي جوڭكىلىپ، لاپ قوياتىن.
اپپاق شاڭ اسپاندى لايلاپ، جەردى ويىپ جىبەرەتىندەي قالىڭ ءدۇسىر قۇلاعىنا شالىنعاندا، دەلەبەسى قوزىپ، تىپىرشىپ، اۋىزدىعىمەن الىسىپ كەتەتىن شاعىر اتىنىڭ دىكەكتەگەن باسىن ەركىنە جىبەرە جازداپ، زورعا شىداپ وتىراتىن. ءبىر جاعى - جەيحۋننىڭ جويقىن لايى، ءبىر جاعى - بىلەم-بىلەم قۇم شاعىلدىڭ ورتاسىندا الاپەس تيگەندەي وقشاۋ كوزگە ۇرىپ تۇرعان الەمىش شاھاردىڭ قامالىن بۇزىپ، ىشىنە كىرگەن سوڭ، كوك كۇمبەز مەشىتتىڭ تابالدىرىعىنا قارعىپ شىعىپ، سوڭىنداعى قولىنا ايقاي سالعان-دى.
- شالعىندى شاۋىپ الدىق، ەندى اتتاردى ەركىنە جىبەرىڭدەر!
سول-اق ەكەن مانادان بەرى جاۋ جاعالاسپەن جۇرگەن كوك نايزالار ءۇي-ءۇيدىڭ سىعىرايعان شايتان كوز اينەكتەرىن ءتۇرتىپ، گۇرزىلەر ەسىك بۇزدى; قايقى قىلىشتار بالا-شاعانىڭ، قاتىن-قالاشتىڭ، كارى-قۇرتاڭنىڭ جەلكەسىنە ءتوندى. قىناپتان سۋىرعانىندا وق جىلانداي ىسقىرىناتىن جىلماڭ قىلىشتىڭ ءزارلى ىسىلىن سىبىزعىنىڭ سازىنان بەتەر قۇنىعا تىڭدايتىن سارقاپتال، قاندى بالاق، قۇزعىن كوز، قىرعي جۇرەك ساربازعا جاۋتاڭداعان جانارلار مەن كەمسەڭدەگەن يەكتەردى، دىرىلدەگەن قولدار مەن دىردەكتەگەن سيراقتاردى كورگەننەن ارتىق ءلاززات بولۋشى ما ەدى؟ قان جۇقپاعان قانجاردان نە ءپاتۋا، قان جۇتپاعان ەركەكتەن نە ءپاتۋا، قايمىقتىرماعان قاھاردان نە ءپاتۋا!
الگى، انشەيىن، جەردىڭ بەتىن كول-جوسا قىپ كومىپ كەتكەن قارا قان - جەڭىستىڭ ايعاعى ەمەس; جەڭىستىڭ ايعاعى - جىلتى قاشقان كوزدەر مەن سۇرقى قاشقان سوزدەر. دۇشپاننىڭ ھارام قانىنا بەلشەدەن جۇزسەڭ دە ول ءمۇساپىر بولعان جاۋىڭنىڭ جاۋتاڭداعان كوزىنەن ىتقىپ شىققان ءبىر تامشى ىستىق جاستى ءوز كوزىڭمەن كورگەنىڭدەي بولمايدى.
بۇنىڭ قاي سوعىستىڭ سوڭىنان دا، قولعا تۇسكەن تۇتقىنداردى ءوزى ءجۇرىپ، ءتىنتىپ شىعاتىنى دا سوندىقتان. قاشان جوسا-جوسا بوپ اققان كوز جاسىن كورگەنشە، ەكى قولى ارتىنا بايلانعان تۇتقىنداردى اكەلدىرە بەرەدى، اكەلدىرە بەرەدى. كوز جاسىن كورگەندە بارىپ، مىناۋ ءۇنسىز تەرگەۋىن وقىس تىيادى. الدا-جالدا ەشكىمنىڭ كوزىنەن جاس كورمەسە، شاھاردان دا ساۋ تامدىق جۇرناق قالمايدى. شابىلعان ەلگە شابىنعان ەر ەمەس، مولتەڭدەگەن كوز جاسى عانا اراشا بولماق.
بۇقارانى شاپقان كۇنى كەشكە قاراي، قول باسىلار بۇنىڭ شاتىرىنا تالاۋعا تۇسكەن شاھاردىڭ تالاي قىزىن ساۋداگەردىڭ كەرۋەنىندەي كوزىنەن ءتىزىپ الىپ كەلدى. شاھار اكىمىنىڭ قاتىنى بۇل وتىرعان سارى الا شاتىردىڭ بوساعاسىنان باسىن يمەي اتتادى. ەكى بوساعادا تۇرعان ەكى جاساۋىل توكاپپار قاتىننىڭ اسپانداي قاراعان اسقاق باسىنا قىلىش اپارا بەرگەندە، بۇل ىمدادى. ەكى جاساۋىل ايەلدى قاق الدىنا اكەلىپ، جەر تىزەرلەتتى. زيالى قاۋىمنىڭ ورتاسىندا جارىق جۇلدىزداي جارقىراپ قالعان اسقاق ايەل بۇنى قوراشسىندى ما، الدە ەرىنىڭ نامىسى مەن ەلىنىڭ ارۋاعىن سىيلاعانى ما، - ايتەۋىر باسىن يمەي مەلشيىپ وتىرىپ الدى. ەكى جاساۋىلدىڭ كۇشتەپ جەر تىزەرلەتكەنىن، بۇل ونىڭ باس يگەنى ەمەس ەكەنىن كورسەتكىسى كەلگەن بولۋ كەرەك، كوككە قاراپ، قولىن جايىپ، ەرنىن جىبىرلاتىپ دۇعا وقيدى; سوندا الگى تىزە بۇككەنى اللاعا اقىرعى ءمىناجات قىلعانى بولىپ شىقتى. قايسار ايەلدىڭ امالسىز جەردە ايلا تاۋىپ كەتكەنىنە بۇل ىشتەي ءسۇيسىنىپ وتىر، ايەل اپپاق قولىن جۇزىنە اپارا بەرگەندە، سۇيرىكتەي ساۋساعىنان قىزىل شوقتاي لاعىل جۇزىك جارق ەتتى; ول ءبىراز ۋاقىت كوزىن جۇمىپ، ەرنىن كۇبىرلەتىپ، ەكى قولىن بەتىنەن ەندى الا بەرگەندە، جاساۋىلدارعا يشارا قىلدى.
كوك جەلكەدەن تونگەن قايقى قىلىش سۇيرىكتەي-سۇيرىكتەي ون ساۋساقتى قۋ جۇزگەننىڭ شىرپىسىنداي قىرشىپ ءتۇستى. تاكاپپار ايەلدىڭ قايقى ەرىندەرى وقىس جىمقىرىلىپ، ءمارمارداي اپپاق ءجۇزى دۋ ەتە قالدى. توستاعانداي-توستاعانداي ەكى كوزىنەن سەكىرىپ شىققان ەكى تامشى ەتەگىنە دومالادى. ايەل قايتادان قۋ شۇبەرەكتەي بوپ ءوڭى قۋارىپ، سازارىپ الدى.
جارتى الەمدى قاۋ شوپتەي جاپىرعان بۇنىڭ الدىندا دا ايىلىن جيماعان قايسار قاتىننىڭ لاعىل جۇزىگى سودان بەرى بۇنىڭ قولىندا. جەڭىس بەرمەگەن ايەل ورلىگىنىڭ ەسكەرتكىشىندەي ەسكى كوز.
ال ەندى مىنا بىرەۋ - وتىراردى العاندا، ويدا جوق جەردە كوك جەلكەسىنەن تاپ بەرىپ، باسىن بالتامەن شاۋىپ تۇسىرە جازداعان كارى ۇستانىڭ ءوڭىن وت الىپ كۇڭگىرت تارتقان سىركەلى كۇمىس ساقيناسى. اناۋ - سامارقاننىڭ اسپانمەن ارباسقان سايقال مەشىتىن شاپقاندا، ميحرابتا ءمىناجات قىلعان قالپىن بۇزباي وتىرا بەرگەن ءدىندار مۇسىلماننىڭ مەرۋەرت ساقيناسى. سۇق قولىنداعى قاپ تاۋىندا بۇنىڭ كوزى تۇسكەنىن بايقاپ قاپ، سۇر مويناق ارعىماق اتىنىڭ كەڭىردەگىن ءبىر-اق ورعان ەرەگىسپە ەر جىگىتتىڭ شىناشاعىنان الىنعان ءۇر تاس. بۇل ءوز الدىنا كەلگەندە قايمىقپاعان ادامنىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا جۇزىك-ساقيناسىن كەسىپ الىپ تاعىپ ءجۇر. ادامدار نەتكەن كوزسىز، نەتكەن وجەت. تاپ بۇدان ايبىنبايتىن ادام شاندا-شاندا ءبىر جولىعار دەپ ويلاپ ەدى، وندايلاردىڭ تەك ساقينا-جۇزىكتەرىنىڭ ءوزى بىرنەشە كەرۋەنگە جۇك بولدى. بۇل ورلىك پەن ەرلىك تۇگىلى مەشكەيلىكتى دە، دۇنيە قوڭىزدىقتى دا جەڭە المادى. تەرمەزدىڭ بازارىندا ءبىر ساۋداگەردىڭ بۇنى كورگەندە جالما-جان ساۋساعىنان جۇزىگىن شەشىپ الىپ، جۇتىپ جىبەرگەنى بار. بۇل قاسىنداعى ساربازعا تاپ سول بويدا ءمۇنشا دۇنيەقوڭىز ساۋداگەردىڭ ءىشىن جارعىزىپ، جۇزىكتى تاپتىرتىپ الدى. مىنا بىرەۋ كۇلگىن جاقۇت سول.
بۇنىڭ اسكەرى وتكەن جەردە نەشە مىڭ ادامنىڭ ساۋساعى قىرقىلدى! سول ءبىر توپار قولداردىڭ ۇزىن-ىرعاسى قانشا بولعانىن جۇزىك ارتقان تۇيەلەردىڭ سانىنا قاراپ سانايدى. وسىنشا جانىقاس توپار قولداردىڭ ءدال قازىر بۇعان جەڭگىزبەگەنى راس. بىراق بۇل ارتىنان اسكەرىنە قولى توپار كىسى كورسەڭدەر، ايەل بولسا - قارىنىن جارىپ، جاتىرىن الىپ تاستاڭدار، ەركەك بولسا - ۇستاپ الىپ، اقتا قىلىپ جىبەرىڭدەر دەپ جارلىق شاشتى. باس يمەگەن توپار قولداردىڭ تۇقىمى وزدەرىمەن قۇريدى.
بۇل سالعان ويران-بۇلىكتەردىڭ تۇسىندا تەك باسىن باققانداردىڭ عانا قول-اياعى ساۋ قالادى. باسىن باققاندار تەك باسىن باعاتىنداردى تۋادى. ءسويتىپ، بۇدان بىلاي دۇنيەدە تەك باسىن باعاتىندار عانا ءومىر سۇرەدى. باسىن باعاتىنداردىڭ مويىن-ومىرتقا سۇيەگى وسال بولادى. سوسىن بۇل، بۇنىڭ اناۋ شاعاتاي، ۇگەدەي، جوشىلارى، ولاردىڭ جەر بەتىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ءوسىپ-ءوربيتىن شاشىراندى تۇقىمدارى وڭشەڭ قۇرتتاعان شىبىشتىڭ قۇيرىعىنداي شىبىنداعان باستاردى عانا كورەدى. شىبىنداعان باستار ماڭايىندا نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن ءجوندى كورە المايدى. ولار ءسويتىپ تەك باستان عانا ەمەس، كوزدەن دە ايرىلادى. بۇنىڭ تۇقىمىنا باس پەن كوزدىڭ قاجەتى شامالى، جابىرلايتىن اياق پەن قيمىلدايتىن قول تابىلسا بولعانى.
ول ون ساۋساعىنداعى ساقينالاردىڭ امان-ەسەن ورىندارىندا تۇرعانىن كورگەن سايىن كوڭىلدەنىپ سالا بەرەدى.
بۇگىن ءبىر ءتۇس كوردى. تۇسىندە ەنەدەن تۋعانداي تىر جالاڭاش، قارداي اپپاق ەتى بار، اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار ءبىر سۇلۋ موينىنا وراتىلىپ، قۇشىپ ءجۇر. تۇسىندە كوڭىلدەنگەندىكتەن بە ۇيقىدان دا جادىراپ وياندى. مىناۋ شارشى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنىڭ سۇلۋلارى تۇگەل باس قوسقان گارەمىنىڭ ەسىگىنە باس سۇقپاعانىنا دا ءبىراز بولىپ بارادى. قارتايايىن دەگەنى مە، سولاردىڭ كوبىنىڭ اتى-ءجونىن ۇمىتىپ تا قالىپتى. سوڭعى كەزدە الىس جورىقتان ءجۇرىس ءوتىپ كەتىپ، سىر الدىرىپ المايىن دەپ، ەشقايسىسىن قاسىنا شاقىر-تپاعان-دى; تۇسىندە جالاڭاش سۇلۋ كورىپ جۇرگەنىنە قاراعاندا، شاماسى، ءالى دە ءبىر تۇندىك قاۋقارى بولعانى عوي.
ول كاسار مەرگەندى شاقىرتىپ ءتۇسىن جورىتىپ الايىن دەپ ءبىر وڭتايلاندى دا، سوسىن ءومىر شىركىننىڭ ءوزى دە كورگەن تۇستەي ەمەس پە، قاي تۇسىڭە نانارسىڭ دەپ تاعى ويلادى. باياعىدا قۋعىن كورىپ، ەل اسىپ، جەر اسىپ جۇرگەندە ءبىر قۋىستا ۇيىقتاپ جاتىپ، تۇسىندە ايدالادا قۋراپ قالعان ءوز قاڭقاسىنا قۇزعىن قونىپ وتىرعانىن كورىپ، شوشىپ ويانعانى بار. بىراق ارادا اي وتپەي جاتىپ، اق كيىزگە كوتەرىپ، حان سايلاندى.
قوڭىراۋىن شىلدىراتىپ، ەسىك الدىنداعى جاسا-ۋىلدى شاقىردى. ونىڭ اكەلگەن كيىمى مۇپ-مۇزداي ەكەن.
- بۇنىسى قالاي؟ - دەپ سۇرادى.
- بۇگىن تۇندە قار جاۋدى، - دەدى جاساۋىل.
ويىنا جىل سايىن قان سوناردا قاسىنا كاسار مەرگەندى ەرتىپ، اڭعا شىعاتىن ادەتى ءتۇستى.
II
اڭعا شىققاندا قاشان دا كاسار مەرگەندى ءبىر ەلى جىراق جىبەرمەي، قاسىندا ۇستايدى. مەرگەندەردىڭ جاقىن جۇرگەنىنەن الىس جۇرگەنى قاۋىپتى، مەرگەن ەمەستەردىڭ الىس جۇرگەنىنەن جاقىن جۇرگەنى قاۋىپتى.
جاتاعان بولسا دا، جاۋىرىنى قالاقتاي شاعىر اتىنىڭ وسى كولداريا كوشەلىلىگىن ءۇناتادى، كوشەلى اتتىڭ ءۇستى ءوز ءۇيىڭنىڭ تورىندەي; تۇرقى كەلتە ات مىنسەڭ، قۇردىم قۇزدىڭ ەرنەگىندە تۇرعاندايسىڭ.
بۇگىن كۇن ءتىپتى تاماشا ەكەن. الىس قىراندار الا بالاقتاۋ، ويعا قار تەگىس ءتۇسىپتى. كوزىڭدى كولەگەي-لەگەنىمەن دۇنيەنىڭ ءبارىن جۇمسارتىپ، بالبىراتىپ جىبەرەتىن ىركىلدەك ءسۇت تۇمان توڭىرەكتى تۇگەل پەردەلەپ، كىلكىپ ءتۇر. قوس ات سول ەندى ۇيىپ كەلە جاتقان ءسۇت كىلەگەيدى كەۋدەلەپ جىرتىپ، جىمىسقى جىقپىلى كوپ جەرمەشەل تاۋدىڭ قويناۋىنا ەندى. قاسىنداعى نوكەرىن اڭدى ۇركىتپەسكە، تىنىشىن بۇزباسقا، تەك الىستان باس-كوز بوپ جۇرۋگە، كەيىنىرەككە تاستاپ كەتكەن.
قاسار مەرگەن بۇنىڭ ەل-جۇرتتان بەزىپ، تاۋ مەن تاستى پانالاپ جۇرگەندە قاسىنا ەرتكەن جولداسى ەدى. وندا مەرگەن بۇدان قايمىقپايتىن. ەلسىز تاۋدا ەكەۋىنەن باسقا جان جوق بولعان سوڭ، ءبىر-بىرىمەن ەمىن-ەركىن سويلەسە بەرەتىن. اككى اڭشى ۇلى بيلەۋشىگە تالاي-تالاي اتىپ العان كيىگىن تاسىتىپ، تەزەگىن قالاتىپ، تاماعىن پىسىرتكەن-ءدى. ارتىنان ءوزى حان بولىپ سايلانعان سوڭ، ول الىس تاۋدا جاپادان-جالعىز جۇرەتىن اڭشى دوسىن قاسىنا الدىردى.
كاسار مەرگەن سارى الا شاتىردىڭ ىشىنە كىرىپ كەلگەندە، قاق توردە شالجيىپ وتىرعان بۇنى كورىپ، ەكى قولىن بىردەي سوزىپ، ەنتەلەي ۇمتىلدى; كىرگەن بەتتەن سامپىلداپ سويلەپ، ساڭقىلداپ كۇلدى. شاتىر ىشىندەگىلەر: «اپىراۋ، مىنا نەمەنىڭ ەسى دۇرىس پا؟» - دەگەندەي، كوزدەرىنىڭ الاسىمەن قاراپ، ايران-اسىر بولدى.
ارادا ەكى-ءۇش كۇن وتپەي جاتىپ، اڭشى دوسى شاتىرعا تاعى كەلدى.
- سىي-سىياپاتىڭا ءتاڭىرى رازى بولسىن، تاۋىما
قايتام، - دەدى.
- تاۋىڭدا نەڭ قالىپ ەدى؟ - دەپ سۇرادى بۇل.
- ءاي، بيلەۋشىم-اي، سەن نەنى بىلەيىن دەپ ەدىڭ. جاقپار تاستىڭ اراسىنان شالقي سوققان جەلدە قۋ تەزەكتىڭ ءتۇتىنىن يىسكەپ وتىرىپ، تەرلەپ-تەپشىپ ىشەتىن ارقاردىڭ كۇيىك ءدام سورپاسىن ساعىندىم، جامباسىمدى قىز-قىز قايناتىپ، قىدىقتاپ جاتاتىن ايۋ تەرىسى بوستەگىمدى ساعىندىم، ەكى اياقتى وتقا قالاپ، ەمىن-ەركىن قاقىرىنىپ-تۇكىرىنىپ وتىراتىن قارا لاشىعىمدى ساعىندىم، - دەدى.
سوندا بۇل قارقىلداپ كۇلگەن-ءدى. كاسار مەرگەن بۇرتيىپ، ءلام-ميم دەمەستەن سىرت اينالىپ شىعىپ كەتتى. بۇل سارى الا شاتىردىڭ ەسىگىن جۇلقىپ اشىپ شىعىپ بارا جاتقان دوسىنىڭ ارتىنان كوزىنەن جاس اققانشا، ءىشىن باسىپ كۇلە بەردى، كۇلە بەردى. سوندا شاتىرىندا وتىرعان وڭشەڭ يگى جاقسىلاردىڭ بۇلاردىڭ قايسىسىنىڭ ەسى اۋىسقان دەگەندەي، ەكەۋىنە الما-كەزەك جالتاڭ-جالتاڭ قاراسقانى ءالى ەسىندە.
ءبىر كۇندەرى سۋسىلداعان سارى جىبەك شاتىردىڭ ىشىندە قاراپتان-قاراپ وتىرىپ ءوزى پۇشايمان بولدى. قانشاما ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانسا دا، ومىراۋىنا توسكەيدىڭ قوڭىر سالقىنى تيمەگەن سوڭ، ءۇستى-باسى دۋ-دۋ قىشيتىندى شىعاردى. وندايدا جالما-جان ساۋساقتارىن كوكىرەگىنە كوسىپ-كوسىپ جىبەرگەلى قولىن كوتەرىپ العان بويى، كوزدەرى ءبىر وزىنە قادالعان شونجارلار ەسىنە ءتۇسىپ، كوسە يەگىنە ۇركە بىتكەن ەكى-ءۇش جيرەن تۇكتى قىشىر-قىشىر ۇيكەلەپ، قولىن كەرى تارتىپ اكەتەتىن-ءدى. كۇنى بويى بۇل شاتىر تولى شونجارلاردى اڭديدى، ولار ءبارى جابىلىپ بۇنى اڭديدى. تاقتىڭ تاۋقىمەتىن سوندا اڭعاردى. كاسار مەرگەننىڭ تاۋعا نەگە قايتقىسى كەلگەنىن دە سوندا ءتۇسىندى. قاسىنداعى مىزىلىپ-سىزىلعاندار ابدەن مەزى قىپ ءبىتتى. قاجەت دەسە قالجىڭداسىپ ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلە دە المايدى. بۇل انشەيىن ەزۋ جيىرسا، ولار شەتىنەن كۇلىمدەپ قويا بەرەدى، ال ەندى جازاتايىم قارقىلداپ كۇلە قالسا، كوزدەرى تاس توبەلەرىنە شىعىپ كەتەدى. و جازعاندار ەزۋلەرى جەلىمدەلىپ قالعانداي تەك جىميعاندى عانا بىلەدى.
ونداي ەرىگىپ كەتكەن ساتتەرىندە بۇل اتىن الدىرىپ، تۇمەندەردى ارالاۋعا شىعادى. اسكەرىن ارالاپ جۇرگەندە، تۇمەن باسىلارىنىڭ شاتىرىنا تۇسپەي، شولعىنشىلار قوسى تۇراتىن قاراۋىل توبەنىڭ باسىنا بارىپ ۇيىقتايدى.
قاراۋىل توبەنى شىرق اينالا تۇنگى اسپاننىڭ جۇلدىزدارىنداي اسكەر قوستارىنىڭ وتتارى قۇجى-نايدى; توبەدە - جەر قايىسقان قالىڭ قولدىڭ ىعى-جىعى قوستارىنىڭ وتىنداي جۇلدىزدار سامسايدى; بىرەۋلەرى ءالى مازداپ تۇرسا، ەندى بىرەۋلەرى جەر وشاقتا قالعان قوزاداي سولعىن بوزارادى. باۋرايدا اتتار پىسقىرادى. قوستاردىڭ باسىنداعى سان قيلى سوزدەر، سان ءتۇرلى داۋىستار ارالاسقان الاشابىر جابىر-جۇبىر اڭگىمەنى قىردىڭ تۇنگى سامالى بىرەسە قاعىپ اكەلىپ قۇلاعىڭنىڭ تۇبىنەن سامبىرلاتسا، بىرەسە تالىقسىتىپ، ءتۇۋ-ءتۇۋ الىسقا، شالعايعا الىپ قاشادى. ارا-تۇرا جەل جاقتا جايىلىپ جۇرگەن جىلقىلاردىڭ مۇرىن جارار كۇلىمسى ءيىسى مۇڭك ەتە قالادى. اششى تەر، قاجىماس قايرات، الىس جورىقتارداعى سان قيلى جولداردىڭ شاڭى، سان قيلى ءشوپتىڭ ءنارى يۋ-قيۋ ارالاسقان سول ءبىر ءيىس - مىناۋ ماۋجىراعان بەيقام ءتۇندى سەرپىلتىپ كەتەتىندەي سەرگەكتىكتىڭ، ساقتىقتىڭ، بۇل ماڭاي قانشا جايلى، قانشا راقات بولسا دا، ەرتەڭ تاعى جورىق بارىن، الدا تالاي ازاپتى كەشۋ، ارپالىس تۇرعانىن سەزدىرىپ، ءبىر ءتۇرلى ايبىندىرىپ تاستايتىن قاتىگەز رۋحتىڭ قاھارلى سەسىندەي.
اسپان مەن جەردىڭ ارا-شەگى جويىلىپ، توڭىرەكتەگى تۇتاسقان قالىڭ مۇنار مەن جىمىڭداسقان وتتاردى كورگەندە ول جەر باسىپ تۇرعانىن ۇمىتىپ، سوناۋ كوز ۇشىندا ەمىس-ەمىس جىمىڭداسقان جۇلدىزداردىڭ ورتاسىنداعى حاق ءتاڭىردىڭ وزىنە اينالىپ كەتكەندەي سەزىنەدى. سوناۋ توبەسىندەگى، مىناۋ ىرگەسىندەگى جىبىر-جىبىر كوپ وت بۇعان تاۋاپ ەتىپ جاتقان كوپ عارىپتىڭ جالبارىنىش شىراعىنداي; ولاردى وسىلاي مونشاقتاي ءتىزىپ مازداتاتىن دا، ءبىر ءۇپىرىپ ءوشىرىپ تاستايتىن دا قۇدىرەت تەك ءوزى سياقتى.
وسىلاي اسپان مەن جەردىڭ اراسىنا سىيماي، كەۋدەسىن كەرنەپ، الىپ-ۇشىپ بارا جاتقان جەلكىلدەك كوڭىلىن سۋ سەپكەندەي باسا قوياتىن دا الگى ءبىر كەلتە سامالعا ىلەسىپ مۇڭك ەتە قالاتىن كۇلىمسى ءسىلتى ءيىس. ول ءيىس بۇنىڭ تاناۋىنا مىناۋ كوكىرەگىڭدى، كەۋدەڭدى شايىپ جاتقان ساۋمال اۋادان بەتەر جاعادى. ات قوسشىلارىن شاقىرىپ، توبەنىڭ باسىنا اق شاڭقان كيىز جايعىزىپ، توسەك سالدىرادى، جەل جاعىنا ءوزىنىڭ ەر-تۇرمانىن قويعىزادى. توسەگىن شىر اينالدىرا جىلقىنىڭ قىلىنان جاڭا ەسىلگەن قىل ارقان تاستايدى. جىلقىنىڭ تەر ءيىسى مەن قىلتاناق قىلىنان قاشپايتىن ماقۇلىق جوق كورىنەدى. قاراڭعى تۇندە ۇرەي تۋدىراتىن ءىبىلىس-پالەكەتتەر دە ايعىر جىلقىنىڭ اششى تەر يىسىنە جۋي المايدى دەسەدى. بۇل وسىنداي قارا تۇندە قاپىسىن تاۋىپ كەتە مە دەپ قاۋىپتەنەتىن وقىس پالەكەتتەرىنەن جىلقىنىڭ كۇلىمسى يىسىمەن قورعانادى دا، جۇمىر باستىلار تاراپىنان كەلەتىن قاتەردەن شىر اينالا قورشاپ الىپ، تاڭ اتقانشا كىرپىكتەرىن ءبىر ىلمەيتىن قىرىق جاساۋىلى قورعايدى، ال الدا-جالدا ولاردان كەلەر پالە بولسا، ونى ءارى قۇرالايدى كوزىنەن اتاتىن مەرگەن، ءارى قاراڭعى تۇندە قۇمىرسقانىڭ جورعالاعانىنا دەيىن سەزە قوياتىن ساققۇلاق اڭشى كاسار دوسى ءبىر ءوزى كورىپ الادى.
بۇل قانشا قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتسا دا، تاڭ سىبىرلەسە بولدى، بىرەۋ ءتۇرتىپ وياتقانداي توسەگىنەن اتىپ تۇرادى. قالىڭ قوس تەگىس ويانىپ بولعاندا، ول ات ۇستىندە جۇرەدى. قاپەلىمدە ونىڭ قايدا تۇنەپ شىققانىن دا ءوز نوكەرىنەن باسقا ەشكىم بىلمەي قالادى.
اسكەردى ارالاي بەرسە، ءتىپتى دە شارشامايتىن ءتۇرى بار. بىراق قايتا-قايتا قوستارىنا سوعىپ، قايتا-قايتا تاباقتاس بولا بەرسەم، قاۋقىلداسقان قالىڭ قولدى بويىما ۇيرەتىپ الام با دەپ قورقادى. ءتىپتى تۇمەن باسىلاردىڭ دا شاتىرىنا وتىرىپ جارىمايدى; قونا قاسى ازىرلەپ قالباڭداسىپ قالعان تالاي قوسقا توقتامادى دا. اسكەر باسىلارىن ءوز شاتىرىنا از جينايدى. كوبىنە بىرىندەپ شاقىرىپ، جەكە ءماسليحاتتاسادى. تۇمەن باسىلارىن ايدا-جىلدا بولماسا، كوبىنە-كوپ ءبىر-بىرىمەن كەزىكتىرە بەرمەيدى.
ءوز شاتىرىندا بولاتىن ۇلىقتارعا دا بارىنشا ءىش الدىرتپاۋعا تىرىسادى. بۇنىڭ مىنەز-قۇلقىنا بوي ۇيرەتىپ، سىرالعى بولىپ العانىن بايقاسا، دەرەۋ شاتىردان الاستاۋدىڭ قامىن ويلايدى. شاتىردان الاستالعاندار سودان قايتىپ بۇنىڭ كوزىنە تۇسپەيدى. سوندىقتان دا شىعار، بۇنىڭ شاتىرىندا قىزمەت اتقارۋعا جۇرتتىڭ تاپ ونشا قۇلقىنى قۇري قويمايتىن ءتارىزدى.
دۇنيەدە بيلەۋشى اتاۋلى بەت-اجارى كەلىسكەنمەن، دەنەسىندە تىرتىعى بار سۇلۋ ايەلمەن بىردەي عوي. الگىندەي ايەل سىرتىنان الدىنا كەلگەن ەركەكتىڭ قۇلقىنىن قۇرتىپ، قۇمارتقىزىپ وتىرعانمەن، ىشىنەن الەم-جالەم بوپ، قورىنۋمەن بولادى. سۇلۋلىعىما تابىنعان ەركەك دەنەمدەگى ءمىنىمدى ءبىلىپ قويماسا ەكەن دەپ قۋىستانادى. ويتكەنى، الگى ءمىنى ايگىلى بولعان كۇنى سۇلۋ اتى دا قۇريدى. بيلەۋشىلەر دە سىرتىمەن ىقتىرىپ وتىرعانمەن، ىشىنەن سەسكەنەدى، باعىنىشتىسىن بويىنا دارىتقىسى كەلمەيدى. ال ساراي ماڭىنىڭ سابىلما-لارىنىڭ دا ناپسىقور ەركەكتەردەي قاشان بارلىق گاپتى ءبىلىپ بولعانشا ءولىپ-وشەتىن ەجەلگى ادەتى بار. سوندىقتان دا بۇل باعىنىشتىسىنىڭ قاسى مەن قاباعىن الدىمەن ءوزى اڭديدى; ەگەر ول الدا-جالدا مۇنىڭ ءبىر سىرىنا ءتۇسىنىپ قالسا، دەرەۋ كوزىن قۇرتادى. ايتپەسە، وزىنە قاۋىپ. ويتكەنى بيلەۋشىنىڭ تاعدىرى دا سۇلۋ ايەلدىڭ تاعدى-رىنداي. قاي كۇنى جۇرت ونىڭ ءىسى مەن قىلىعىنا تاڭدانۋدان قالسا، سول كۇنى ونىڭ دا داۋرەنىنىڭ وتكەنى.
ول تالايلاردى تامسانتۋمەن كەلەدى. اۋەلى وزىمەن قىرعي قاباق بولعان اعايىندارىن الداپ تاڭىرقاتتى; ولاردىڭ اۋىزدارىن الىپ العان سوڭ، دەرەۋ باستارىن جالماپ تاڭىرقاتتى. سوسىن بىرەۋدى ورىنسىز ماداقتاپ، بىرەۋدى جازىقسىز جازالاپ تاڭىرقاتتى. ول ءۇشىن ىستەگەنىن جۇرتتىڭ ماقۇلداعان-ماقۇلداماعانى ءبارىبىر، ايتەۋىر تاڭىرقاسا، تاڭدانسا بولدى. قايتا وعان سول جۇرتتىڭ قۇپتاعانىنان گورى ۇقپاعانى كەرەگىرەك. ول شاتىرىنا ويىنداعىسىن ايتپاي تانىپ وتىراتىن سۇڭعىلالاردى جۋىتپايدى، نە ىستەسە دە تاڭ-تاماشا قالىپ وتىراتىن جۇمىر تۇيسىك، ماۋباستاۋ ادامدارعا كوبىرەك ءۇيىر. قاسىنان كاسار مەرگەندى تاستامايتىنىنىڭ دا ءبىر سەبەبى سول. كاسار مەرگەن قۇم ۇستىندە قۇمىرسقا جورعالاپ كەلە جاتقانىن سىبىسىنان بىلە قوياتىن اڭشىل، بىراق جۇرتتىڭ نە ويلاپ، نە قوياتىنىندا اتىمەن جۇمىسى جوق. ونىڭ ۇستىنە حان وتىرعان سارى الا شاتىردان گورى قاسقىر مەن سىلەۋسىن قاپتاعان قۇز-قيا شاتقالدارعا قۇمار. ول وزگەلەردى ءسال نارسە ءۇشىن جەر قاپتىرىپ جاتاتىن قاتىگەز حاننىڭ وزىنە ەلدەن الا بوتەن نەگە قانى قاتا قالعانىنا قاشان دا قايران. كاسار مەرگەننىڭ وسى كۇنگە دەيىن جىلاندى تىرىلەي جۇتىپ، شوق شاينايتىن تيبەت كوز باۋشىسى ەرەن مەن ءوز ءامىرشىسىنىڭ وسى مىنەزىنە تۇسىنە الماي تاڭىرقاۋمەن ءومىرى ءوتىپ بارادى. الگى ءبىر ۇلى ءامىرشىنىڭ باسقان ءىزىن جىرگا قوسىپ، داستان قىلىپ وتىراتىن اقىنداردىڭ ولەڭدەرى وعان اۋەلى انشەيىن جەل بۋاز ءسوز سياقتى كورىنەتىن ەدى، قازىر ولارعا دا ىنت-شىنتىمەن ءۇيتىن بولدى.
مىنەكەي، كاسار مەرگەن قاسىندا، توڭىرەگىنە قۇلاق ءتۇرىپ، تىڭ تىڭداپ كەلەدى. تۇندە قار جاۋعان سوڭ، بۇيىعىپ قالعان اڭدار ءازىر بوي سەرگىتە قويماعان. انداۋ-انداۋ ارانى كوپ قارا شاتقالعا ەندى جەتتى. جاقپار تاسقا ورمەلەي وسكەن قاراعاي مەن سامىرسىندى قار كەمىپ الىپتى. ءسال لىپ ەتكەن لەپتەن سۇمەلەك قار سۋسىپ توگىلەدى. قان سوناردىڭ مامىق مۇنارى دا سەيىلمەپتى. كۇن جىلى. ەكى ات شاتقالدىڭ شاتقاياق جولىنان اياقتارىن ساناپ باسادى. بارعان سايىن بۇلتارىس كوبەيىپ، جول قيىنداي ءتۇستى.
قاپتالدان تاۋ وزەنى جولىقتى. سايدىڭ سوناۋ تۇڭعيىق تابانىندا ۇلپا قاردى جيدىتە ءتىلىپ اعىپ جاتقان قاپ-قارا سۋدان بۋ بۇرقىرايدى. ساي بويىنداعى الدەبىر تاسقىن جەلكەلەپ ايداپ اكەلىپ تاستاعان شومبال-شومبال قوي تاستار كەلتە تونىنان بوكسەسى كورىنگەن الىپتارداي ءۇستى اعارىپ، استى قاراۋىتىپ، دوڭكيىپ-دوڭكيىپ جاتىر. انانداي لەپىرە، لەكىلدەپ اققان تەنتەك اعىننىڭ قاسىندا، جول بويىندا مەرتىككەن اتتاي تەڭكيىپ جاتقان نەتكەن ەرسى. ءومىر دە وسى ءبىر ەسكى ارنانىڭ الدامشى اعىنىنداي. سوناۋ قىرىق ءۇيىرىلىپ، بۇرقىراپ-سارقىراپ جاتقان اق تۇتەك سۋ وسىدان قاي جەرلەرگە دەيىن بارادى. جاۋدى جاپىرىپ، جوڭكىگەن قولداي وڭمەڭدەپ اعا بەرەدى. قاي قۇزدان باس الىپ، قانشا جارتاسقا ايبات شەگىپ، قانشا قوي تاستىڭ باسىنان قارعىپ وتكەنىمەن جۇمىسى جوق. وسى بەتىمەن لاعىپ بارىپ، شالقىپ جاتقان شالقار ايدىننىڭ قۇشاعىنا ەنىپ، ءىز-ءتۇزسىز جوعالا ما، جوق جول-جونەكەي قۇمعا ءسىڭىپ قۇري ما - ونى دا ويلامايدى. سىڭايى، وسى ءبار-ءبارىمىزدى وڭمەندەتىپ قويعان ءومىر شىركىننىڭ ءوزى دە، تۇپتەپ كەلگەندە، تاپ وسى اعىن سۋداي بايانسىزدىق، سىلدىر-سۇيىق پاتۋاسىزدىق شىعار.
اعىن سۋعا، ايتەۋىر، اققان مۇرات بولسا، ءومىر شىركىنگە دە، ايتەۋىر، وتكەن مۇرات. ادام پاقىر دا اعىن سۋدا جان جاعىنان ىقتىرمالاپ، تىقسىرا قۋعان تولقىننىڭ جويقىن پارمەنىنەن جانى كىرىپ، دەلەبەسى قوزىپ، دەلبەڭدەي بەرەتىن قۋ جاڭقا ءتارىزدى عوي: و دا باسىن تاسقا ۇرىپ، سۋعا ۇرىپ جوڭكي بەرەتىن كوپ ءنوپىردىڭ ىشىنە ءبىر تۇسكەن سوڭ، الدى-ارتىنا قاراپ جارىمايدى. ول پاقىر دا مىناۋ جەلكەلەپ قۋعان ءنوپىر تىرلىكتىڭ بايانسىزدىعىن، ءوز قارەكەتىنىڭ پاتۋاسىزدىعىن اناۋ جاعاعا شىعىپ قالعان قوي تاستاي سازعا وتىرعان كۇنى ءبىر-اق بىلەدى. بىراق ەندى كەرى اعاتىن سۋ، قايتا باستايتىن داۋرەن جوق. سول جەتكەن جەرىندە زورىققان نارداي ماڭگى-باقي شوككەنىڭ; سول ارادا سۋ شايادى، جەل قاعادى، توزاسىڭ، توزاڭعا اينالاسىڭ. باعزىدا اسقار تاۋدىڭ ءبىر شىڭىنان ءۇزىلىپ تۇسكەن جۇمىر تاس كۇيىڭە قايتا ورالا المايسىن: جولاعاندى كەسىپ كەتەر وتكىر پىشاقتاي قىرىڭ بولسا، سۋ شايىپ، جەل جالاپ تەگىستەيدى، ءزىل باتپان سالماعىڭ بولسا، ءبىر كۇنى كۇزدى كۇنگى قاڭباقتاي قاڭعالاقتاپ قالعانىڭدى ءوزىڭ دە بايقامايسىڭ.
پەندە بىتكەننىڭ ءبارى دە الگىندەي پەندە ەكەنىن قاشان بەتىنەن ءار، بويىنان ءال كەتكەنشە بىلە بەرمەيدى. باياعىدا ءوزىن اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلاعان پەندەلەر تالاي امىرشىدەن اۋىزدارى كۇيسە دە، مۇنىڭ ەرتەڭ نە ىستەيتىنىمەن شارۋاسى بولدى ما؟ جوق. تەك ءبىر-ەكى رۋ باسى، ولار دا انشەيىن پەندەلىككە باسىپ، بۇدان سىرت اينالىپ بەزىپ كەتتى. بۇل سوندا: «پەندە ەكەنىڭ راس بولسا، ەمىڭنىڭ نە ەكەنىن مەن دە بىلەمىن»، - دەپ قالعان. ارتىنان باسقا پەندەلەردى اۋزىنا قاراتقان كۇنى، ولاردى سوڭىنان قۋىپ بارىپ، اۋىلدارىن شاۋىپ تالاپايعا سالىپ، قارا قان جۇتقىزىپ قايتتى.
سودان بەرى مىناۋ اسپان استىنىڭ ءبىراز جەرىن كوزىمەن كوردى. تالاي ءامىرشىنىڭ اق ورداسىنا اتىن سارىتتى. سونىڭ ءبارى بۇنىڭ قاھارىن اسىرا ءتۇستى. بۇگىندە ونىڭ اتىن ەستىگەندە ازىرەيىلدىڭ اتىن ەستىگەندەي شوشىنبايتىن پەندە كەم دە كەم. سۇلۋ ءوزىنىڭ اجارىن، باتىر ءوزىنىڭ قايراتىن، شەشەن ءوزىنىڭ ءتىلى مەن جاعىن قانداي قىزىقتاسا، بۇل دا ايبارىن، قولىنداعى وكتەم بيلىكتى سونداي قىزىقتايدى. سۇلۋ ءوزىنىڭ ۇناعانىنان، باتىر ءوزىنىڭ جەڭگەنىنەن، شەشەن ءوزىنىڭ سوزىنەن قانداي ءلاززات السا، بۇل دا ەل بىتكەندى باعىندىرىپ، جۇرت بىتكەندى قالتىراتاتىن قاھارىنان سونداي ءلاززات الادى.
ول وسىلاي ءوزىنىڭ ايبىنىن قىزىقتاپ، اسپان استىن تۇگەل جاۋلاپ الام دەپ، ەل اسىپ-جەر اسىپ جۇرە بەرەر دە ەدى; سوناۋ ءۇندى مەملەكەتىنىڭ تەرىستىگىندە ءبىر شاھاردى شاپقان كۇنى ءتۇس كوردى. كوك كۇمبەزدى كوپ شاھاردى شاڭىن قاعىپ، شاعىپ بىتىرگەن سوڭ، قىران جاپقانداي توي قىلدى. تويدان كەيىن شاتىرىندا جاتىپ، باستىعىرىلدى.
اينالاسىنا الاق-جۇلاق قارايدى، تۇلا بويى قورعا-سىنمەن قاپتاپ قويعانداي، قوزعالتپايدى. شاتىردىڭ الدىنداعى جاساۋىلداردى شاقىرايىن دەسە، داۋسى شىقپايدى. توسەگىنە، تۋ سىرتىنان جەلىم قۇيىپ تاستاعانداي تىرپ ەتە المادى. ءبىر ۋاقىتتا سارى الا اتلاس شاتىردىڭ اۋىزعى شىمىلدىعى اقىرىن سۋسىپ كوتەرىلدى دە، استىنان الدەكىم سىپ ەتىپ ىشكە كىردى. تۇلا بويى ءتۇپ-تۇگەل قارا. بەتىن دە قارا پەردەمەن كولەگەيلەپ الىپتى. مىسىق تابانداپ بۇنىڭ توسەگىنە قاراي جاقىنداپ كەلەدى. مىنە، ەكى-اق ادىم جەر قالدى. بەيۋاقتاعى بەيساۋبات قوناقتىڭ وڭ يىعى قيمىل-داعانداي بولدى. اياعىنىڭ باسىنا دەيىن مالىنىپ ءتۇسىپ تۇرعان قاپ-قارا كيىمىنىڭ وڭىرىنەن الماس قانجار جارق ەتتى. بۇنىڭ سول باياعى قىبىرسىز قالپى. بەيساۋبات ادام قايتا قوزعالدى; مىنە تۇپ-تۋرا مۇنىڭ قاسىنا كەپ توقتادى. ءۇڭىلىپ بەتىنە قارادى. قولىنداعى الماس قانجارىن باپپەن سوزىپ، كوكىرەك تۇسىنا تاقاي بەردى. قاعىپ جىبەرەيىن دەسە، قولى قيمىلدامايدى. اق الماس جالاڭ-جالاڭ ەتەدى. مانادان بەرى نە بولسا دا ارتىن كۇتەيىن، ءامىرشى باسىما ار بولاتىنداي اسىعىس قىلىق جاسامايىن دەپ سابىر جيىپ جاتقان ساناسى وقىس شايقالىپ، جان داۋسىن شىعارىپ، ايقايلايىن دەسە، ءۇن ورالماي، تەك يەگى عانا كەمسەڭ-كەمسەڭ ەتتى. ءدال كەڭىردەگىنە تىرەلىپ تۇرعان سۋىق قانجار مۇپ-مۇزداي بوپ ومىراۋىنا سىلق قۇلادى. بەيساۋبات ادام ەندى مىسىق تابانداپ ەسىككە بەتتەدى. اتلاس شىمىلدىقتىڭ ءبىر شەتىنەن ۇستاپ تۇردى دا، ارتىنا بۇرىلدى. بەتىندەگى پەردەنى ءتۇردى. ءوڭى تانىس ءتارىزدى.
وسى ءبىر وندىرشەگى سورايعان، سىعىر كوز، ءسىڭىر سارىنى قاشان كوردى، قايدا كوردى؟ اناۋ جەز قياق مۇرتى مەن شوشاق ساقالىن دا كۇندە كورىپ جۇرگەن جوق پا ەدى؟ قوي كوزى ساداق اتىپ، نىسانا كوزدەپ تۇرعانداي ىندەتە قارايدى. قۇددى ءبىر جولبارىسپەن ارباسقانداي، جانارىن جارتىلاي جاسىرىپ، سىعىرايىپ ءتۇر. دۇنيەدەگى ەڭ ايبارلى قاراس وسى. الدىڭا كەلگەن ادامعا وسىلاي قاراساڭ زارە-قۇتى ۇشىپ قورىقپاعانمەن، وزىنەن-ءوزى قۋىستانىپ، قارالاي دىڭكەسى قۇريدى. وىلاي قاراساڭ، ەشكىم ساعان بوي ۇيرەتە المايدى. الدىڭا كەلگەندە اماندىق-ساۋلىق سۇراسپاي، اۋەلى تاپ وسىلاي ءبىر ءتىنتىپ شىقساڭ، نەبىر جۇرەگىندە ءجۇنى بار دەپ جۇرگەن ەرلەردىڭ ءوزى اربالعان تورعايداي ابدىراپ سالا بەرەدى. سوسىن ابدىراعان كىسىگە شىنىن ايتقىزۋ، ءامىرىڭدى ورىنداتۋ بارىنەن وڭاي. سوزدەن بۇرىن كوزبەن تەرگەپ الۋ مۇنىڭ قاشاننان بەرگى ادەتى.
بەيساۋبات ادام ەندى، مىنە، بۇنىڭ ءوزىن ءتىنتىپ، تەرگەپ-تەكسەرىپ ءتۇر. ارعى-بەرگىڭدى تۇگەل كورىپ قويعان-داي. انە كوكىرەك تۇسى تاعى قيمىلدادى. مۇنىڭ جون ارقاسى قايتا مۇزداپ قويا بەردى. تاعى دا قانجار شىعارادى ەكەن دەپ قورقىپ ەدى، ول يىعىنداعى مالىنعان قارا كيىمىن شەشىپ تاستاپ، شىمىلدىققا بەتتەدى. ۇستىندە ايۋ تەرىسىنەن جاسالعان كەۋدەشەسى بار. تاني كەتتى. مىناۋ، اپىراۋ، ءوزى عوي. باياعىدا سوڭىنا شىراق الىپ تۇسكەن دۇشپاندارىنان جاسىرىنىپ، تاۋ ىشىندە كاسار مەرگەنگە ەرىپ قاشىپ-پىسىپ جۇرگەندە تاپ وسىنداي ەدى عوي.
كەۋدەشەسى بار ادام اتلاس شىمىلدىقتىڭ شەتىن ەپپەن ءتۇردى دە، سىپ بەرىپ شىعىپ كەتتى. شىمىلدىقتىڭ الدىندا ۇيىقتاپ جاتقان قارا ايۋداي دوڭكيىپ كيىمى قالدى.
بۇل نە - ءوڭى مە، ءتۇسى مە؟ توسىندە مۇپ-مۇزداي بولىپ الگى ءبىر سۋىق قانجار ءالى جاتىر. سيپالاپ كورىپ ەدى، قانجاردىڭ ءوزى جىم-جىلاس جوق، ورنى مۇپ-مۇزداي. شوشىپ وياندى.
ۇيىقتاپ جاتىپ اعىل-تەگىل جىلاپتى. مۇپ-مۇزداي كوز جاسى سەلدىر شوقشا ساقالىن تۇگەل جۋىپ، ومىراۋىن مالشىپ تاستاپتى. باسىن كوتەرىپ، ەسىك جاققا قارادى. جىبەك پەردەنىڭ ار جاعىنان ەمىس-ەمىس تۇسكەن شىراعداننىڭ سۇيقىلت نۇرىنان باسقا ەشتەڭە جوق. ەندى قايتىپ كوزىن جۇما المادى. تاڭ اتقانشا باقىرايىپ جاتتى دا قويدى. تاڭ اتقاسىن ءتۇسىن جورىتقىسى كەلدى. بىراق ارتىنان بۇنى جۇرت ەستىسە، ءامىرشىنىڭ كوڭىلىنە وسالدىق كىرىپ ءجۇر ەكەن دەپ ءسوز قىلا ما دەپ، ءتىرى جانعا تىسىنەن شىعارماسقا بەكىدى.
سارى الا تاڭنان تۇرىپ، شابدار اتىنا ءمىنىپ، اناداي جەردەگى شولعىنشى توبەگە شىقتى. ەتەكتە تاپالعان توسەكتەي مىج-مىج بوپ قيراعان قالا جاتىر. كوشەلەرىندە قىبىر ەتكەن ەشكىم جوق. ويراندالعان قالانى قورشاي قونعان اۋىر قول ەندى-ەندى ويانا باستادى. ءار جەر-ءار جەردە كەرنەي تارتىلدى. جازدىڭ تاڭى جارقىراپ اتتى. تەك بۇنىڭ عانا بويى دەل-سال.
سودان باستاپ ءتۇن ۇيقىسى بۇزىلدى. ارقىراعان اتتار ءۇنى دە، قالىڭ قولدىڭ ىزا-قيقى قيقۋى دا بويىن سەرگىتپەيدى. شاتىرىنا كىرىپ-شىققان سايىن ابدىراپ سالا بەرەدى. شىمىلدىقتىڭ الدىندا الدەنە اياعىنان تارتىپ قالاتىنداي تەزىرەك ءوتىپ كەتۋگە اسىعادى.
كوزدەن ۇيقى قاشسا، كوڭىلگە وي ءۇيىر. قىبىر-قىبىر تىرشىلىكتىڭ ءبارى سىلتىدەي تۇنىپ، تىنىس العان مىناۋ جىم-جىرت تۇندە تەك قاتەر مەن قاۋىپ قانا وياۋ سياقتى; شاتىردىڭ بۇرىش-بۇرىشىنا تىعىلىپ الىپ، كىرپىگى قاشان ىلىنەر ەكەن دەپ، كوز جازباي بۇنى اڭدىپ تۇرعانداي. مىناۋ سەلك ەتەر دىبىسى جوق، اڭىلجىعان دۇنيە توبەڭنەن ەرسىلى-قارسىلى وق زۋىلداعان ۇرىس دالاسىنان ولدەقايدا قورقىنىشتى ەكەن. ايقاس دالاسىندا اۋىر قولدىڭ ايقايى، كىسىنەگەن ات ءۇنى، قالىڭ ءدۇسىر، ىسقىرعان جەبەلەر، ىشقىنعان داۋىستار مەن اعىل-تەگىل قان ارۋاعىڭدى شاقىرىپ، دەلەبەڭدى قوزدىرسا، مىنانداي جىم-جىرت تۇندە اياق استىنان، ءشوپ اراسىنان، ارباڭداپ شىعا كەلەتىن سارى شايانداي ويدا جوقتا ساپ ەتە قالاتىن جىمىسقى ويلار توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتىپ، ەڭسەڭدى ەزە تۇسەدى.
ەلدەن شىققالى ءبىراز بولىپتى. ودان بەرى ايتقانى بولىپ، اتقانى ءتيىپ، قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق سايران سالىپ كەلە جاتقانىمەن، بۇنىڭ ءوزىن مىسقالداپ بولدىرتا تۇسەتىن ولشەۋلى عۇمىردىڭ الدامشى جىلدارىنىڭ ءبىرتالايىن ادا ەتكەنى ەسىنە ەندى ورالدى. جىل دەگەن شىركىن دە ايار اجالدىڭ موينىنا سالىپ قويىپ، شوشىتىپ المايىن دەپ، قاتتى جۇلقىماي، ءبىر شەتىنەن شىم-شىمداپ وزىنە تارتىپ جاتاتىن ءازازىل جىبەك تۇزاعى عوي. ونى دا تاپ وسى كۇنگە دەيىن ويلاپ كورمەپتى. جارتى الەمدى تىكەسىنەن تىك تۇرعىزعان ءامىرشى باسىمەن ۇيىقتاپ جاتىپ جىلاعانىنا قاراعاندا، مۇنىڭ دا يمانى سەسكەنەتىن بولعانى. پەندە شىركىننىڭ نەبىر ەسسىزى مەن ەسەرىن دە ۇرەيلەندىرەتىن ءولىم مەن كورىلىك بۇنى دا تۇرشىكتىرگەنى. اۋەل باستا كورشىلەس سارتاۋلى ەلىن شابامىن دەپ شىعىپ اپ، قالىڭ قولدىڭ قيقۋىنا ىلەسىپ، جەتى شىعان جەر تۇبىنە اسىپ كەتىپتى. قولدىڭ الدى بۇگىندە ابەسكۇننەن ءارى اسىپ، ارعى دۇنيەنىڭ شاڭىن قاعىپ جاتىر. بۇل بولسا سول مول قيقۋدىڭ ارتىنان تەپەڭدەپ اسا بەرىپتى، اسا بەرىپتى. سارى الا شاتىرى توبەسىندە بولعانمەن، ەلى، جەرى ارتتا قالدى. قىل تۇزاقپەن بۋىندىرىپ زورعا ۋىستاپ وتىرعان جات ەل، جات جەردە قاۋىپ پەن قاتەردىڭ قايدان كەلەدىسى بار ما! بۇدان ارعى ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالىپ جوڭكىلگەن قولدىڭ سوڭىنان جەلكىلدەپ شابا بەرگەندى جاسى دا كوتەرمەيدى. شاپتىم، الدىم دەپ سىرتىنان كوڭىل توعايتىپ جۇرگەن كەڭ بايتاق قونىسى ارتتا قالدى. بۇلار جوڭكىلىپ مۇندا جۇرگەندە، وندا نە بولىپ جاتقانىن كىم ءبىلىپتى... ەندىگى جورىقتى ءۇلدارى مەن باھادۇرلارىنا تاستاپ، وسى يەمدەنگەن ەلى مەن جەرىنىڭ قىزىعىن كورۋگە شىققان ءجون شىعار. بۇلاي شاپقىلاي بەرسە، ۇڭگىرىنەن اداسىپ قالعان كارى ايۋداي جات جەردە نەگە تاپ بولاتىنىن قايدان بىلەدى. جاس قارتايىپ، ءال تايىپ كەلە جاتىر، مىنانداي سۇرگىن جورىقتا ءبىر كۇن بولماسا ءبىر كۇنى سوڭىنداعى قولىنا سىرىن الدىرىپ قويۋى دا مۇمكىن. ونان دا تاسى ورگە دومالاپ تۇرعاندا، سوناۋ جەلكەدەن جاۋ ءتونىپ تۇرمايتىن بوستان ءوز ەلىنە جەتىپ، اۋىر قولدى دا، باھادۇرلاردى دا، ۇلىس-ۇلىسقا ۇلىق قىپ تاستاپ كەتەتىن ءۇلدارىن دا الىستان ايبارىمەن ىقتىرىپ، سارى الا شاتىردىڭ تورىندە شالجيىپ نەگە جاتپايدى!
سول تارتقاننان مول تارتىپ، تۋعان جەردىڭ توپىراعىنا اياق باسقانىنا دا ءبىراز بولىپتى. الىس جورىقتاردا ابدەن ات سوقتى بوپ شارشاعانىن وسىندا كەلگەن سوڭ بايقادى. ەندى بۇرىنعىداي ەمەس، ات ۇستىنەن گورى مامىق توسەككە بويى ۇيرەنىپ بارادى. سويتە تۇرا كەي-كەيدە بۇنداي بەيبىت داۋرەنىنەن دە تىكسىنىپ قالادى. كەشە جورىقتا جۇرگەندە تىلدەسسە تەك قولباسشىلارمەن تىلدەسىپ، قايداعى ءبىر قارلى قارا تاۋ شارۋالار جايىن كەڭەسۋشى ەدى، وندايدا ماجىلىستەستەرىنە باسىنىڭ وزىقتىعىن كۇنبە-كۇن كورسەتىپ، قالىڭ اسكەردى سوعىس سايىن ءبىر تاڭىرقاتىپ وتىراتىن-دى. ەندى، مىنە، ارا-تۇرا الىس ەلدەردەن كەلەتىن ەلشى-جاۋشى بولماسا، ساليحالى ءماجىلىس تە جوق، اقىل جارىستىرار، ايبار تالاستىرار موجىلىستەسى دە جوق. كىرىپ-شىعاتىندار - تەك قىزمەت-شىلەر، ايتىلاتىن اڭگىمە - بەرىلەتىن تاعام مەن سالىناتىن توسەكتىڭ جايى. كەشەگى قاتىگەز ءامىرشى بۇگىندە مامىق توسەكتە ماسايراعان شولجاڭ بالا سياقتى. توڭىرەگىندەگىلەردىڭ ءبارى استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، ايتقانىن جاساپ ءجۇر. قول استىنداعى حالىق سەنى باسىنا ءبىر شىعارىپ العان سوڭ قورقىتپاساڭ تاڭدانبايدى. ءار ىستە تامسانتىپ، تاڭىرقاتىپ وتىرماساڭ، ايبىنىڭنان ايرىلاسىڭ. قورقىتقاننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن قىزمەتشىلەرگە وڭدى-سولدى باقىرىپ-شاقىرا بەرسەڭ، قازىر قاسىڭ مەن قاباعىڭدى باعىپ، سىلتىدەي تۇنىپ وتىرعان تىنىش حالقىڭدى كۇندەردىڭ كۇنىندە سىرتىڭا شىعارىپ الۋىڭ مۇمكىن. تۋعان جەرگە قايتا ورالىپ كەلۋىن كەلسە دە، مىنە، قايداعى-جايداعى قىرىق قيا قيالعا ءتۇسىپ، پۇشايمان بوپ ءجۇر. ودان مىناۋ اڭ قاراي شىققان ەرمەگى دە سەيىلتە المادى.
تۇندە تۇسىنە ايەل كىرگەنى نەسى ەكەن؟ نە بار ماقساتىن تاۋىسىپ، ايەلدەن باسقا ويلايتىنى قالماعان كىسىنىڭ، نە بۇكىل ءومىرىن جىن-ويناقتىڭ سوڭىندا وتكىزگەن جەل باس ەركەكتىڭ تۇسىنە ايەل كىرسە كەرەك ەدى. سوندا بۇنىڭ بار ارمان، بار ماقساتى تاۋسىلعانى ما؟..
سوڭىنان قيقۋ شىقتى. تاڭ اتقالى مۇلگىپ تۇرعان تىنىش شاتقال ءدۇر ەتتى. مانادان بەرى ابايلاماپتى، ەكى ات قۇزدى ورنەكتەگەن قيا جولدان شىعىپ، شاتقال تۇبىندەگى شوق-شوق قاراعاي اراسىنداعى شاعىن الاڭ-قايعا ەنگەن ەكەن. مۇنىڭ تۋ سىرتى ءدۇسىر ەتتى دە، قار كومگەن شىرشانىڭ تۇبىنەن اق ءتۇبىت تۋ قويان اتىپ شىعىپ بەزە جونەلدى. ارتىنداعى نوكەرى بۇل قاپى قالا ما دەپ قيقۋلاپ جاتىر. قورامساقتان ءبىر وق الدى. زارەسى ءزار تۇبىنە كەتىپ، ءمانسىز-ماعىناسىز شىبىن جانىن قايتسەم امان الىپ قالام دەپ، بەزىپ بارا جاتقان قول باسىنداي قوراش ماقۇلقات اقىرعى رەت ءبىر قارعىدى دا، تاڭى قىپ-قىزىل بوپ، اناداي جەرگە ۇشىپ ءتۇستى.
كاسار مەرگەن ەكەۋى جەلە-جورتىپ قاسىنا جەتىپ باردى. تۇندە جاۋعان مامىق قار بەتىنە قان تامعاندا قانداي ادەمى. ەسىنە تۇندەگى ءتۇسى ورالدى.
- وسى دۇنيەدە، ءسىرا، دەنەسى تاپ وسى قان سوناردىڭ قارىنداي اپپاق ايەل بالاسى بار ما ەكەن؟ - دەدى.
كاسار مەرگەن:
- تاڭعۇتتاردىڭ شيدۇرگە دەگەن ءبىر بەكزاداسىنىڭ گۇلبەلجىن دەگەن ويەلى قاراڭعى ۇيگە كىرىپ بارعاندا، سامالاداي جارقىراپ كەتەدى دەيدى. بولسا تەك سونىڭ ءجۇزى عانا وسىنداي شىعار، - دەدى شالا-جانسار قوياندى تاماعىنان ورىپ جاتىپ.
- تاڭعۇتتاردىڭ دەيسىڭ بە...
شىڭعىس حان ويلانىپ قالدى.
ماڭعۇلدار ورتا ازياداعى مۇسىلمان حالىقتارىن وسىلاي اتاپتى.
III
ودان بەرى دە ون جەتى جىلدىڭ ءجۇزى اۋىپتى. سەڭسەڭ بورىك سەكىلدى سەڭگىر-سەڭگىر تاۋلاردىڭ قاپ-قارا تانىنەن شىمىرلاپ شىققان قارا وزەننىڭ ءتىپ-تىكە تەرىستىككە بەت تۇزەپ، جولىندا تاعى دا تاۋعا جولىعىپ، شىعىسقا قاراي كۇرت اۋناعان قويناۋىندا مۇنىڭ قالىڭ قولى جاتتى. تاپال اتتى كوپ اسكەر كۇنى-ءتۇنى وڭدى-سولدى ويقاستاپ، تاپىر-ءتۇپىر شابا بەرگەن سوڭ، قاتقىل جەر كەلىنىڭ تۇبىنە تۇسكەندەي كۇل-پارشاسى شىقتى. ەكى جاقتان وراعىتا قورشاپ، مۇنارتىپ تۇراتىن قارا تاۋلار دا، شالقي اققان تۇنىق سۋلى قارا وزەن دە اق شاڭنان كورىنبەي قالدى. قوڭىر كۇز كەلدى. ءشوپ باسىنا قىراۋ تۇنەپ، ىزعار كۇشەيدى. ەلدەن جاز ورتاسىندا شىققان ساربازدار دىردەكتەپ توڭا باستادى. ەكى تاۋدىڭ ارشاسى اياۋسىز ورتەلدى. بىراق تاڭعۇت استاناسى ماڭىنا دارىتپاي قويدى. قالا ىشىنەن اندا-ساندا ءبىر كورىنىپ كەتەتىن جانسىزدار باسى ان-تسيۋان ءامىرشىنىڭ ءوزى بولىپ، قالا جۇرتى تەگىستەي قامال باسىندا ءجۇر دەيدى. قىش قورعاننىڭ ماڭىنا جولاساڭ بولدى، توبەڭنەن تاس جاۋىپ، ىستىق سۋ مەن قارا ماي شاشىراپ قويا بەرەدى. ۇستىندە قوي تەرىسىنەن باسقا لىپاسى جوق ماڭعۇل اسكەرى قانشا قۇمىرسقاداي قاپتاعانمەن، شايتان شاھاردىڭ الگىندەي ايلا-شارعىسىنا امالى تاۋسىلىپ، تايقىپ شىعا كەلەدى.
قىس ىزعارى شيرىققان سوڭ شىڭعىس حان بارلىق تۇمەن باسى، مىڭ باسىلاردى تۇگەل شاتىرىنا شاقىرىپ، كەڭەس قۇردى. ءازازىل قالا ءالى دە بەرىلمەيتىن بولسا، وزەندى بوگەپ، توپان سۋ قاپتاتۋ كەرەك دەپ ءپاتۋالاستى. قالىڭ اسكەرمەن توڭىرەكتەن ەرىكسىز ايدالىپ كەلگەن بوسقىن جۇرت قارا وزەننىڭ اعىنىنا قارسى توسقاۋىل سالىپ، جولىن بوگەدى. سەڭگىر تاۋدان سەل بوپ اققان قارا وزەن ارناسىنان اۋناقشىپ، قالاعا قاپتادى. ۇيلەردىڭ استى ۇڭگىلىپ، گۇرس-گۇرس قۇلاۋمەن بولدى. ادامدار يلەۋىن سەل العان قۇمىرسقاداي سۋعا قالقىپ كەتتى. ابدەن ءىسىنىپ-كەبىنگەن ولىكتەر لاي سۋدىڭ بەتىندە بىرىمەن-ءبىرى سوقتىعىسىپ ءجۇر. كەۋدەسىندە ساناۋلى كۇندىك جانى قالعان پەندەلەر قۇلاماعان ۇيلەردىڭ توبەلەرىنە ورمەلەپ شىعىپ، كورشى ءشۇرشىت تايپالارى كومەككە كەلمەس پە ەكەن دەپ، تۇكسيگەن-تۇكسيگەن سەڭگىر تاۋلاردىڭ تۇنەرىڭكى شاتقال-دارىنان كوز المايدى. ەكى كوزدەرى ءتورت بولعانمەن، كومەككە كەلە جاتقان ەشكىم كورىنبەدى... سەڭگىر تاۋلار سەلت ەتپەستەن جاتىپ الدى.
ەندى ءۇمىت ءۇزىلدى. سونداي ءبىر اڭىلجىعان اقىراپ تۇنىندە اسپاننىڭ ءتۇبى تەسىلگەندەي اعىل-تەگىل اق جاۋىن قۇيىپ بەردى. بۇرىنعى سەل سەل مە، شىن توپان ەندى قاپتادى. بۇعان دەيىن سىر الدىرماعان ءساندى سارايلاردىڭ دا بوكسەسى جالاڭاشتانا باستادى. كەشە عانا تيبەت پەن تەرىستىك قىتايدى قالتىراتىپ-دىرىلدەتكەن باي ەلدىڭ بايتاق استاناسى ىشىنە لاي سۋ قۇيعان كەتىك توستاعانداي; ارانى اشىلىپ العان جويقىن سەلدىڭ سار تەگەشتەي شاھاردان ساۋ-تامتىق قالدىرار ءتۇرى جوق. سوسىن مۇنداعى تىرلىك كەڭ قويناۋعا توگىندى سۋداي بىت-شىت شاشىراپ، ءبىرجولاتا جوعالادى.
سول ەكى ورتادا، ءۇي توبەسىندە تۇرعان تاڭعۇتتار ماڭعۇل قوستارىنىڭ الدەنەگە ابىر-سابىر بولىپ جاتقانىن كوزدەرى شالىپ قالدى.
ماڭعۇلداردىڭ پالەن كۇننەن بەرگى لەپىرىپ تۇرعان كوڭىلدەرى سۋ سەپكەندەي باسىلدى. جويقىن سەل ولاردىڭ تۇرعىزعان بوگەتىن بۇزىپ-جارىپ، ەندى وزدەرىنە بەتتەدى. ساسقان ماڭعۇلدار قوستارىن كوشىرىپ تە ۇلگەرمەستەن اتتارىنا ءمىنىپ، ەل قايدا، سۋ قايدا دەپ، بەت-بەتىنە بەزە جونەلدى.
جاۋىن سول كۇنى ءتۇس اۋا تىيىلدى. كەشكە قاراي ماڭعۇلدار ماڭعۇت حانىنا ەلشى جىبەردى. ابدەن يت-سىلىكپەسى شىعىپ، تيتىقتاعان ەل تاۋەلدى بولۋعا كونىپ، ان-تسيۋان قىزىن شىڭعىس حانعا بەرەتىن بولدى. ءۇشىنشى ايەلى چاحە سولاي تۇسكەن-ءدى. شىڭعىس حان قالا سالىپ، قامال سالىپ، قايداعى جايداعى ايلا-شارعىنىڭ بارىنە ابدەن جەتىلىپ العان تاڭعۇتتاردى، ەڭ بولماسا، كىندىگىنەن شىرماپ، ماڭىنان شىعارماس ءۇشىن چاحەنى ايەلدىككە الدى.
بىراق بۇل جەكجاتتىقتىڭ دا داۋرەنى ۇزاق بولمادى. ارادا سەگىز جىل وتكەن سوڭ، شىڭعىس حان تاڭعۇتتاردىڭ جاڭا ءامىرشىسى دە ۆانعا: «باياعىدا وڭ قولىڭىز بولامىز دەپ ۋادە بەرىپ ەدىڭىزدەر. ودان بەرى سەندەرگە ەشقانداي سالماق سالىپ كورگەن جوقپىن. سالماق سالاتىن جەر ەندى كەلدى. ىرگەمدى تۇرتكىلەپ تىنشىتپاي وتىرعان سارتاۋلى ەلىنە جورىققا اتتانباقپىن، سوعان قول قوسىڭىز»، - دەپ جاۋشى جىبەردى.
سوندا بۇنىڭ ەلشىسى ءسوزىن بىتىرەر-بىتىرمەستەن، تاڭعۇت بەكزاداسى اشا-گامبۋ ءامىرشىسىنىڭ الدىن كەس-كەستەپ: «شىڭعىس حانعا ايتا بار، ءالى جەتپەيتىن تاياقتى بەلىنە قىستىرىپ قايتەدى، قاۋقارسىزى بار، حان بولعان نە تەڭى!» - دەپتى.
بۇل ونىڭ تاڭعۇتتاردان ەستيمىن دەگەن جاۋابى ما ەدى! جەكسۇرىن حاباردى جەتكىزگەن ەلشىنىڭ سول كۇنى تۇندە كەزىن قۇرتتى. اراعا اي سالدى دا، سارتاۋلى ەلىنە جورىققا اتتاندى. تالاي شاھاردى قان ساسىتىپ، تالاي تاقتى بەلىنەن باسىپ جۇرگەندە بۇل ءسوز ەسىنەن شىعىپ تا كەتىپ ەدى، سوناۋ ءۇندى ەلىندە جۇرگەندە، تاڭعۇتتار تاعى باس كوتەرە باستاپتى، كورشىلەس تايپالارعا ءبارىمىز بىرىگىپ، ماڭعۇلداردى شابايىق دەپ جاۋشى سالىپ جاتىر دەگەن حابار جەتتى.
تۋعان ەلىنە سۋىت ورالۋىنىڭ تاعى ءبىر سىرى وسى. بىراق ول سىرى ەشكىمگە تىسىنەن شىقپاعان، باياعىدان بەرى ءبىر جاق بۇيرەگىندە بۇك ءتۇسىپ جاتقان دا قويعان.
ەلگە ورالعان سوڭ تاۋدىڭ ار جاعىنداعى تاڭعۇتتاردى تاڭعالتام دەپ، ەشقايدا تابان سەرىپپەي تىپ-تىنىش جاتىپ الدى. جارتى الەمدى جامباسىنا بۇكتەپ قايتقان ءامىرشىنىڭ باسىنان ءسوز اسىرىپ، اش قۇلاقتان-تىنىش قۇلاق جاتىپ العانىنا تاڭعۇتتار ارينە تاڭ قالادى. شىڭعىس حان تاڭعۇتتاردى وسى تۇسىنىكسىز بەيبىتشىلىككە ابدەن ەت ۇيرەتىپ العان سوڭ، ويدا جوق جەردە تاعى ءبىر تاڭعالتپاقشى بولدى.
الدىن الا بايبالامدى سۋحانى سۇيمەيدى; نە ىستەسە دە، قۇددى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى جىبەرگەن زۇلماتتاي توسىننان، تۇتقيىلدان تاپ بولىپ، ەس جيعىزباي ەسەڭگىرەتىپ تاستاعاندى قالايدى.
تۇسىنە گۇربەلجىن ارۋدىڭ كىرگەنى تاعى ءبىر توسىن شارۋاعا مەڭزەگەنى دەپ ءتۇسىندى.
شىڭعىس حان تاڭعۇتتارعا ەلشى شاپتىردى.
«ءبىر كەزدە ماعان وڭ قول بولام دەپ ايتقان ۋاعدالارىڭ بويىنشا، ىرگەمە شي جۇگىرتىپ، مازامدى الا بەرگەن سارتاۋلى ەلىنە جورىققا اتتانارىمدا سارباز قوس دەپ ءسوز سالىپ ەم، انتتارىڭدى اتتاپ، جاساق ەرتپەگەندەرىڭ بىلاي تۇرسىن، ايداي ولەمگە تۇگەل ءماشھۇر بولعان اتىما ءتىل تيگىزىپ، بالاعاتتاۋعا دەيىن باردىڭىزدار. ول كەزدە وزگە شارۋادان قولىم بوساماعان سوڭ، سەنىمەن ەسەپتەسۋدى كەيىنگە قالدىرىپ ەدىم. سارتاۋلى جورىعى ءبىتتى. ءتاڭىرىمنىڭ ءبىر ءوزى جار بولعانىنىڭ ارقاسىندا، سارتاۋلى حالقىن سارا جولعا سالىپ ەلىمە ورالدىم. ال ەندى، بۋرحان , مەن، مىنە، وزىڭنەن باياعى ءسوزىڭنىڭ ناتيجەسىن سۇراۋعا بەل بۋدىم».
وسىنداي ىزعارلى سالەممەن اتتانعان جاۋشىدان ون بەس كۇن بويى حابار بولمايدى. ون بەس كۇننەن سوڭ ەلشىسى ءوڭ جوق، ءتۇس جوق، سارى الا شاتىردىڭ ەسىگىنەن اتتار-اتتاماستا، شارت جۇگىنىپ وتىرا كەتتى. جاۋشى-سىنىڭ ءوڭىن كورىپ، تاڭعۇتتىڭ جاسىل شاپاندىلارىنىڭ جاۋابى وڭ بولماعانىن تۇسىنە قويدى.
شاتىردىڭ ىشىندە وتىرعاندار جاۋشىنىڭ الدەنەگە قايمىعىپ وتىرعانىن بايقاپ، قوزعالاقتاي باستاپ ەدى، بۇنىڭ وڭ قولىن كوتەرۋى مۇڭ ەكەن، ءبارى جىم بولدى. ەلشىمەن تىلدەسكەندە ەشكىمدى كۋا قىلمايتىن بۇنىڭ مىنا يشاراسىنا ايران-اسىر بوپ، اڭتارىلىپ وتىرىپ قالدى.
جاۋشى جاعىن ەندى اشتى.
«شىڭعىس حاننىڭ: «دە-ۆان يا بالاسىن مەنىڭ ورداما كەپىلدىككە جىبەرسىن، يا ات-تۇرماندارىن ازىرلەي بەرسىن» دەگەن تالابىن ەستىگەندە، تاڭعۇت ورداسى توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بولىپتى. بەكزادالار جاعى: «تاقسىر، بۇل ماڭعۇلدار دا ءبىر، تاۋ مەن تاستىڭ تاعى اڭى دا ءبىر. ولاردىڭ جىم-جىرت جاتقانىنان ارانىن اشىپ الدىڭنان شاپقاننان بەتەر قورقۋ كەرەك. مۇراگەرىڭىزدى ماڭعۇل ورداسىنا جىبەرمەسەڭىز، ەلىڭىزدىڭ باسىنا قارا كۇننىڭ تۋعانى»، - دەپ بەبەۋلەي جونەلگەن ەكەن، دە-ۆان قالش-قالش ەتىپ ورىنىنان اتىپ تۇرىپتى.
جاڭعىز بالامدى ارىستاننىڭ اۋزىنا، زىمىستاننىڭ تۇبىنە جىبەرەر جايىم جوق. ءبىز دە ەل ەمەسپىز بە. كورشى-قولاڭنىڭ دا ىڭعايى ءبىز جاقتا، - دەپتى دە، ەلشىگە بۇرىلىپتى. - ۇلى امىرشىگە سالەم ايت، ۇلىم مەن تىرىدە ءوز وردامدا بولادى».
شىڭعىس حان جىميىپ قويدى. ەلشى ءسوزىن قالت جىبەرمەي وتىرعان وردا ماڭى ءبىر-بىرىنە قارادى. شىڭعىس حان جاۋشىنى جانىنا شاقىرىپ الدى دا، باسقالارعا شىعا بەرۋگە يشارا جاسادى.
اڭ-تاڭ جۇرت شاتىردان شىعىپ بارا جاتتى.
IV
-
- تاقسىر، ويباي الگى ماڭعۇلدار قارا-قالانى باسىپ الىپتى.
- تاقسىر، سۋچجوۋدان جۇرناق قالماپتى. حالقىن ءتۇپ-تۇگەل قىرىپ تاستاپتى.
- تاقسىر، ليانچجوۋ جاۋعا ۇرىسسىز بەرىلىپتى. توسەك تارتىپ جاتقان دە-ۆاننىڭ ءۇش كۇن بويى ەستىگەنى تەك وسى. جان-جاقتان ات سابىلتىپ جەكسۇرىن حابار جەتكىزگەن شابارمانداردىڭ ەشقايسىسىنا ءلام-ميم ءتىل قاتقان جوق. ءتورتىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ وردوستان ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ، ەنتىگىپ كىرگەن شابارمان ءتور الدىندا ءولىپ جاتقان ءامىرشىسىن كورىپ، اڭىرايىپ تۇرىپ قالدى.
V
ساعىم شالىپ، كوز ۇشىنان الداپ-ارباپ تۇراتىن سايقال سەنىڭ، تاڭعۇتتاردىڭ اقىرعى استاناسىنىڭ جەرمەن-جەكسەنى شىقتى. بىرەۋگە ءۇمىت، بىرەۋگە ۇرەي بوپ كورىنگەن تاڭعۇت ەلىنىڭ باق-تالايى ولىك كەۋدەسىنەن ۇشقان جالپىلداق قارعاداي بەتىمەن لاعىپ كەتتى.
ەندى مىناۋ ويران بوپ جاتقان قۇل-قوبىر ەرتەڭدەرى قىزىل تومپەشىككە اينالادى. ارعى كۇنى جاباعىداي ۇيىسىپ ءشوپ باسادى. سارشۇناقتاردىڭ ىنىنەن باسقا تىرشىلىك بەلگىسى تۇگەل قۇريدى. سوسىن نە ەل ەمەس، نە مولا ەمەس بۇل قۋ تومپەككە كىمنىڭ كوزى تۇسە بەرەر دەيسىڭ. الىس جولدان شارشاپ-شالدىعىپ كەلە جاتقان جولاۋشى باعدار ايىرىپ الايىن دەپ، باسىنا شىعىپ، اتىن وتقا جىبەرىپ، ءوزى تاڭ اتقالعى يزەڭ-يزەڭ جۇرىستەن قۇرىستاپ قالعان اياق-قولىن سوزىپ، قاۋ ءشوپتىڭ ۇستىنە قۇلاي كەتىپ، ءبىر ءسات كوز ءىلىندىرىپ الار. سوندا تۋسىراپ جاتقان تىڭ توپىراقتىڭ استىنداعى ءبىر كەزدەگى دۋىلداعان كۇلكى، ساۋىق-سايران، قىزىل كەڭىردەك ايتىس، قىران-توپان ۇرىستار ونىڭ قاپەرىنە دە كىرىپ-شىقپاس. ۇيقىسىنان تۇرىپ، كەرىلىپ-سوزىلىپ، بەيماعۇلىم وبانىڭ، ونىڭ استىنداعى بەيماعۇلىم تاريحتىڭ تاس توبەسىنە ءبىر وتىرىپ، بەلىن بوساتىپ، اتىنا ءمىنىپ، جەلە-جورتىپ جۇرە بەرەر.
ال ءدال قازىر مۇندا كەشەگى تىرلىكتىڭ ءىزى ءالى وشە قويعان جوق. اناۋ ءبىر جىعىلعان نارداي بولىپ، جەكە-دارا سۇلاپ جاتقان - تاڭعۇت ورداسىنىڭ ورنى. ساربازداردىڭ قورجىنىنداعى سالدىر-كۇلدىر - تاڭعۇتتاردىڭ كۇنى كەشە ولسە كورگە وزىمەن بىرگە الىپ كەتەردەي بولىپ، قورعاشتاپ جۇرگەن دۇنيەلەرى. سوناۋ قيىر دالاعا بەت-بەتىمەن بەزىپ بارا جاتقان يت ەكەش يتتەر دە ولاردىڭ بەتەن ەكەنىن ءبىلىپ، انادايدان تۇرا قاشادى; كوزدى الا بەرىپ، قيراعان ۇيىندىلەرگە قايتا كەلىپ، كەشەگى جىلى ۇيشىگىن، اس جالاعان يت اياعىن، كۇندە قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ الدىنان شىعاتىن قوجاسىن ىزدەيدى. جەر تۇبىندە سىبىس بولسا شابالاڭداپ ءۇرىپ، شىر اينالىپ شاپقىلاپ، جانى قالماي توريتىن دۋالىن ساعىنادى. كۇنى كەشە سونىڭ ءبارى وعان وسى ورىندارىنان تابجىلماي ماڭگى-باقي تۇرا-تىنداي كورىنۋشى ەدى. ەندى سولاردىڭ ءبارى بىت-شىت. ارقايسىسى ءبىر-ءبىر قاقپانى كۇزەتىپ، باستارى قوسىلا، سيراق شايناسىپ، قۇلاق قىرشىسىپ تالاساتىن كۇن دە كوزدەن ءبىر-ءبىر ۇشتى.
اناۋ قيراعان قامالدىڭ ىرگەسىندەگى بۋداق-بۋداق تۇتىندەرگە، جالپ-جالپ ەتىپ اسپاندى جالاعان الاۋ جالىندارعا جولاي المايدى. ءازازىل جەل سول جاقتان قارا قازاننىڭ ابدەن ىس سىڭگەن قاقپاعىنىڭ، جىلقى ەتىنىڭ ءتاتتى يىستەرىن ايداپ اكەلەدى. مۇرىندارى قۇرت جەگەندەي جىبىرشىپ بارا جاتسا دا، سول ءبىر جۇزدەرى سۋىق، بەيتانىس ادامداردىڭ اياعىنا جىعىلىپ، ەتىگىن جالاپ، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ، سۇيەك-پۇيەك ولجالاۋعا جۇرەكتەرى داۋالامايدى. شىعانعا شىعىنىپ كەتىپ، شوكەلەپ جاتىپ الادى دا، كوپ سىرىنا قانىعا قويماسا دا، سونداي سۇيكىمدى، سونداي ۇيرەنشىكتى كەشەگى ءبىر داۋرەندەرىن جوقتاپ، مىناۋ ءالى ەشتەڭەسىنە ءتۇسىنىپ بولماعان اتىمەن بەيتانىس سونى ءومىردى جاتىرقاپ، ىشتەرى دۋىلداپ، جەل جاققا تۇمسىقتارىن ءتۇرىپ، باياعىداي ساپ-سالقىن اۋانى سوراپتاپ جۇتىپ، قاز قاتار بىرىنەن-ءبىرى قالىسپاي، ابدەن داۋىستارى قارلىققانشا، ءىشىن تارتىپ ءۇليدى كەلىپ.
بەيتانىس وتتاعى قازاننىڭ مۇڭكىگەن بۋ ءيىسى، ىعى-جىعى قىزىل تومپەكتىڭ قان ءيىسى يۋ-قيۋ ارالاسىپ، باستارىن شاۋىپ، كوزدەرى قاراۋىتادى. بىراق وعان دا قارامايدى، ىشەگى ءۇزىلىپ كەتكەنشە ءۇلي بەرەدى. بوساعا باققان يت شىركىن ىرگە تىنشىتا ۇرگەننەن باسقا، جاماندىق كۇنى ۇلىعاننان باسقا نە بىتىرەدى.
سول ءۇليتىندارى جاقپاي ما، الدە بۇل ولكەدە ەندى وسىدان باسقا ىستەيتىن شارۋالارى قالماعان با، ايتەۋىر، تەرى توندى، تاپال اتتى بەيتانىس ادامدار سوڭدارىنان اتپەن قۋىپ ءجۇرىپ اتىپ، قىرىپ بارادى. تالايىنىڭ قارىنىنا ساداقتىڭ وعى ءتيىپ، ىشەگىن شاشىپ كەتتى. قىزىل تومپەكتىڭ ماڭى ىعى-جىعى. قيراعان دۋالداردىڭ تۇبىندە جەڭىلگەن ەلدىڭ قۇلى مەن بەكزاداسى، ءيتى مەن ادامى ايقۇشاق قاۋىپ جاتىر.
...جىل بويى الىسقان استانا اقىرى قۇلادى. سە شاھارى بەرىلگەنشە ماڭعۇلدار تاڭعۇت ولكەسىنىڭ باسقا جەرىن تۇگەلدەي باعىندىرىپ بولدى. مىناۋ قىزىل تومپەك ولىسكەنشە بەرىسپەگەن ولكەنىڭ اقىرعى اياق سەرىپكەن جەرى.
بىلتىر اناۋ اق تاقىر جوندا العاش ايقاسقاندا تاڭعۇتتار تاس قامالدان قالاي-قالاي پاڭدانىپ شىعىپ ەدى. اۋەلى ونە بويى جارقىلداعان قالىڭ اتتى قاپتاپ كەتتى. قۇددى ءبىر ۇرىسقا ەمەس، ۇرىن كەلە جاتقانداي قاتار تۇزەپ، كەردەڭ-كەردەڭ، بۇلعاڭ-بۇلعاڭ، سانمەن باسادى. كولدەنەڭى كوشقۇلاش سالا مويىن تۇلپارلارعا تىزەسىن سوقتىرا جابۋ جابىلىپتى. ەر-تۇرمانىنىڭ ءوزى جىلقىعا ەمەس، نار تۇيەگە جۇك بولعانداي. اق بولات ۇزەڭگىلەرى اسپانداعى كۇننىڭ وزىمەن قاباق قاعىسىپ، جالت تا-جۇلت. وسىناۋ جەردى ويىپ جىبەرەتىندەي الاپات تۇلپارلارعا قۇددى ءبىر قۇرىشتان سوققانداي، ونە بويىندا تەمىردەن ساۋ-تامتىق جەرى جوق، كوك ساۋىتتى ادامدار ءمىنىپتى. ولاردىڭ قولىنداعى كوك سۇڭگى تەك ماڭعۇلدارعا عانا ەمەس، بارشا جارىق جالعانعا تۇگەل ايبات شەكەندەي. سامساعان قول تاپال اتتى ماڭعۇلداردى تاپاپ وتەتىندەي سالدىراپ-كۇلدىرەپ سالىپ كەلەدى. ءتۇسىنىڭ ءوزى كوكپەڭبەك، سىلدىرماق-شىلدىرماعى الدەبىر تاجال ءتىس قايراپ جاتقانداي، توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتادى. قىتاي مەن تيبەت اسكەرىن ءبورى تيگەن قوتانداي بورلىكتىرىپ، بەت-بەتىنە قاشىرىپ جۇرگەن «تەمىر قارشىعالار» وسى. ەندى مىنە، وڭشەڭ ورىسكە شىققان بۋىرشىنداي ماڭ-ماڭ باسىپ بۇعان قارسى قاپتاپ كەلەدى. جەر تىتىرەنتكەن تۇياقتارىنان كۇللى دۇنيە شايقال-عانداي.
شىڭعىس حان قانشا ەلدى الىپ، قانشا قولدى قىرىپ جۇرسە دە، تاپ مىنانداي ءسان مەن مىنانداي سۇستى ءومىرى كورگەن ەمەس. ءولىمنىڭ وزىنە شەكەلەي قاراعان مىناۋ ماڭعاز دۋلىعالىلاردىڭ الدىندا بۇنىڭ اسكەرى جاس تايعا جايداق شاۋىپ جۇرگەن جالاڭاش بالالار ءتارىزدى.
كوك دۋلىعالىلاردىڭ سالدىر-كۇلدىرى جاقىنداي ءتۇستى. قاق الدىنداعى قاز قاتار تىزىلگەن قان كۇرەڭ ساۋىتتىلار - قولباسشىلارى. باستارىنداعى التىن ايدار دۋلىعالارى جەر تۇبىنەن كۇلىمدەپ، كوزىڭدى ۇيالتادى. قان كۇرەڭ ساۋىتتىڭ بەلىنەن بۋىنعان التىن كىسەلەرىنىڭ زەر شاشاعى تىزەلەرىن كومىپ، اتان تۇيەنىڭ سان جۇنىندەي جەلك-جەلك ەتەدى. ولاردان قوزى-كوش كەيىنگى كۇمىس دۋلىعالىلار - مىڭ باسىلارى دا، اناۋ جىپ-جىلتىر قارا دۋلىعالىلار - ءجۇز باسىلار. قازىر جەمە-جەمگە جاقىنداعاندا وسى التىن، كۇمىس دۋلىعالىلار ەكى جارىلىپ، قوس قاناتقا شىعىپ بىرتە-بىرتە اۋىر قولدىڭ ارتىنا قاراي اۋناپ كەتەدى، مۇزداي تەمىر قۇرسانعان «تەمىر قارشىعالار» قاسقايىپ ىلگەرى شىعادى.
ول تۇمەن باسىلارىنا بەلگى بەردى. بۇنىڭ شەتىنەن اتقا جەڭىل، قۇباشاپ جەڭىل قولى ارتىنىپ-تارتىنعان اۋىر قولدىڭ سول قاناتىنا توسىننان لاپ قويدى. اۋىر قول تالتايىپ-تالتايىپ تۇرا قالدى. قۇيعىتىپ كەلىپ كيلىگە كەتكەن تالاي ماڭعۇل ساربازى قارماققا ىلىككەن شاباقتاي، تاڭعۇتتاردىڭ كوك سۇڭگىسىنىڭ ۇشىندا تۋلاپ ءجۇر. تاقىمنىڭ استىنان سۋىرىپ الىپ سىلتەنگەن ايبالتالار دا تالايدىڭ تۇبىنە جەتتى، ماڭعۇل ساربازدارى شاۋىپ جەتكەن بويى ەر ۇستىنەن قاڭعالاق اسىپ، يۋ-قيۋ اتتاردىڭ اياعىنىڭ اراسىنان ءبىر-اق شىعادى. بىراق سانمەن جىل-جىپ، ساپ تۇزەگەن اۋىر اسكەر بۇنىڭ بەت الدى، بەي-بەرەكەت شاباتىن، ۇرىمتالدان ۇرىنىپ، جالت بەرمەسى كوپ تاسىلقوي ساربازدارىنىڭ ايلا-شارعىسىنا قاپەلىمدە تۇسىنە الماي قالىپ، تازىمەن الىسقان باراق يتتەي بەت الدى ارام تەر بوپ، كوپ كۇشى بوسقا كەتتى. بۇنىڭ بۇلتارماسى كوپ جىلماڭ ءتوس جاۋىنگەرلەرى تىستەنە سوعىسقان «تەمىر قارشىعالاردىڭ» وڭتايىنا ىلىكپەي، قىرىق قۇبىلىپ، اقىرى باستارىن شاۋىپ اكەتىپ ءجۇر. تەمىر دۋلىعالى باس كۇلدىرەپ-شىلدىراپ جەرگە دۇڭك ەتە قالعاندا، ەرگە بايلاپ تاستاعان مۇزداي تەمىر قۇرسانعان اۋىر دەنە سىلق قۇلاماي، ات ۇستىندە تىكەسىنەن-تىك وتىرىپ، العا وڭمەندەپ بارادى. اق تاقىردىڭ ءۇستى يۋ-قيۋ. ساسكەگە دەيىن «تەمىر قارشىعالار» اتانعان اۋىر قولدىڭ الامان-اسىرى شىقتى. وڭشەڭ باستان ايرىلعان قۇر دەنەنى ارقالاعان توقپاق جالدى تۇلپارلار ەشتەڭە كورمەگەندەي توبىن بۇزباستان، قاز قاتار ءتىزىلىپ ايدالاعا ماڭىپ بارادى.
قالانىڭ قاقپاسى تاعى اشىلدى. ەندى ەكى وركەشى بالاداي، شۋدالارى جەلك-جەلك ەتكەن قارا بۋرالار قاپتاپ شىعا كەلدى. سول-اق ەكەن اسپاننان ارسى-گۇرسى تاس جاۋىپ كەتتى. قارا بۋرالارعا اۋىتتاپ ارتقان تاس اتقىشتار ماڭعۇلداردىڭ جالاڭداپ تۇرعان اسكەرىن تومپەشتىڭ استىنا الدى. جەر تۇبىنەن ىسقىرىنىپ، زۋلاپ جەتكەن قارا تاس ات ۇستىنەن ءبىر-اق قاعىپ اكەتەدى. اسكەر تىراعايلاپ كەرى شەگىندى. تۇيەدەن الدەقايدا جىلدام اتتى اسكەر تاس استىنان باس ساۋعالاپ بەزىپ شىققاندا، قوس قاناتتان تاڭعۇتتاردىڭ جەڭىل اتتى اسكەر قورشالاعان جاياۋ اسكەرى لاپ بەردى. بۇنىڭ اۋىر قولمەن ايقاسىپ، ابدەن يت سىلىكپەسى شىققان اتتى اسكەرى ەندى مىنا تومپەشكە بەتتەي الماي بەت-بەتىنە تىرىم-تىراعاي قاشا جونەلدى. ولاردىڭ قاشقانىنا ەلىگىپ، سوڭدارىنان سالىپ بەرىپ، تاڭعۇت اسكەرى دە قىرىق ءبولىنىپ كەتتى. سونى كۇتىپ تۇرعان ماڭعۇلدىڭ توسقاۋىل اسكەرى اياق استىنان قاپتاعايلاپ ۇرىسقا شىقتى.
شىڭعىس حان تاڭعۇتتاردىڭ سىلەسىن سولاي قاتىردى. اتى جەر جارعان تاڭعۇت اسكەرى ەكى كۇننىڭ ىشىندە سۇيەگى جيۋسىز جايراپ قالدى. دە-ۆان ولگەن سوڭ تاققا وتىرعان شيدۇرگە امان قالعان از عانا قولىمەن كەرى شەگىنىپ، قامالعا كىرىپ بەكىندى.
شيدۇرگەنىڭ قانشا قولدىڭ قاراسىمەن كەرى شەگىنگە-ءنىن جاقسى بىلەتىن شىڭعىس حان ونشا كۇش شاشپاي، شاھاردى شىر اينالا قورشاپ جاتىپ الدى. تاڭعۇت-تاردىڭ تاس قامالىنىڭ سىرتىنان قاتار-قاتار شاتىرلار، كيىز ۇيلەر تىگىلدى. تاس شاھاردىڭ تاپ ىرگەسىنە ۋلىعان-شۋلىعان كوپ اۋىل كەپ قوندى. شىڭعىس حان تاڭعۇتتاردى ابدەن ارام قاتىرعانشا، تاپ وسى ارادا تاپجىلماي وتىرا بەرۋگە بەل بۋدى. شاھارعا ۇرىس سالمادى. قانشا كۇتسە دە، شاھار ىشىنەن اق تۋ ۇستاپ شاۋىپ شىققان ءبىتىمشى ەلشىلەر ءبارىبىر كورىنبەدى.
وسى ءبىر مىلقاۋ ەگەس جىلعا ۇلاستى. قالا ءۇستى قۇزعىن قارعاعا تولدى. قاناتتارىن سابالاپ، ادامداردىڭ مىنا ىسىنە ىشەك-سىلەلەرى قاتىپ كۇلگەندەي ءۇستى-ۇستىنە قارقىلداپ، قۇلاقتى ىعىر قىلدى. شىڭعىس حان قارعالاردىڭ سول قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق توق ۇنىنەن شاھاردى اشتىق جايلاعانىن ايتپاي-اق ءبىلىپ وتىردى.
شيدۇرگە سوندا دا تۇياق سەرپپەدى. قىس ءوتتى. جاز شىقتى. قالا جۇرتىنىڭ قامباسىنىڭ اقي-تاقي تاۋسىلاتىن ۋاقىتى بولدى. قاقپا ءبارىبىر اشىلمادى. شىڭعىس حان دا ەرەگىسىپ، قيمىل كورسەتپەدى. شاھار ۇستىندەگى ءتۇتىن كۇننەن-كۇنگە سەلدىرەي ءتۇستى. قورعاننان ەمىس-ەمىس كورىنەتىن باستار دا سيرەدى. جىل بويى قولى قىشىپ، زورعا تاعات ەتىپ كەلگەن قالىڭ اسكەر بۇدان ارعىعا شىداي الماي، قامالعا لاپ قويدى.
شاھاردىڭ ءىشى تەڭكيىپ-تەڭكيىپ جاتقان ولىكتەردەن اياق الىپ جۇرگىسىز. ولار قورعاننىڭ ىشىنە ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلگەندە، قارق-قارق اسپانعا كوتەرىلگەن قارعالاردان كوكتىڭ ءجۇزى كورىنبەي كەتتى، ءبىر ءسات شاھاردىڭ ءىشى اسپاندى بۇلت تورلاعاڭداي بۇلىڭعىر تارتتى.
توڭىرەكتەن كومەك كەلە مە دەگەن ءۇمىتى سارقىلعان شيدۇرگە قامالدىڭ قاراڭ قالعانىنا قۋانعان دا جوق، رەنجىگەن دە جوق. ەندى ول مىناۋ ابدەن تيتىقتاتىپ بىتىرگەن ماسقارا تىرلىكتەن ءبىرجولا قۇتىلاتىنىنا قۋانا-قۋانا پەيىل بولدى. سونىسىن بىلگەن شىڭىس حان شيدۇرگەنى ءۇش كۇن بويى سارايىنا قاماپ، سىرتقا شىعارماي، نە ولتىرمەي، نە تىلدەسپەي پۇشايمان قىپ قويدى.
ءۇش كۇن وتكەن سوڭ جاساۋىلدارى جاعى قۋارىپ جۇدەگەن شيدۇرگەنى الدارىنا سالىپ ايداپ اكەلدى. جاسى وتىزدان ەندى-ەندى اسقان، ناعىز دەر شاعىنداعى ءامىرشىنىڭ تەك سالدىراپ سۇيەگى عانا قالىپتى. باسقىنشىنىڭ الدىندا نامىسىن تۇسىرگىسى كەلمەي ۇلى تاعىنا لايىق كيىنىپ كەلگەن ەكەن، باسىنداعى اۋىر ءتاجى قۋرايداي موينىن ءۇزىپ جىبەرمەي شاققا ءتۇر. قالعان شاھار قانشا جەردەن اش بولسا دا، تاپ بيلەۋشى بۇلاي قالجىراماسا كەرەك ەدى، شاماسى شيدۇرگە شىدامسىز، نامىسقوي، كۇيگەلەك ادام ءتورىزدى.
شىڭعىس حان قاشان دا قاقىرايىپ تاققا ءمىنىپ وتىرعاندى ءۇناتپايدى. ول كۇنى دە سارى الا شاتىردىڭ تورىندە ايۋ بوستەكتىڭ ۇستىندە مالداس قۇرىپ وتىر ەدى. ەسىكتەن باس يمەي اتتاعان شيدۇرگەگە نازارىن تىكتەپ قاراماعانمەن، كوزىنىڭ قيىعىن ءبىر تاستاپ ءوتتى. ءتىزىلىپ وتىرعان تۇمەن باسىلارىمەن دە تىلدەسپەدى. ەكى-ءۇش قىزمەتشىنى شاقىرىپ الىپ، تاڭعۇتتاردى جەڭگەننىڭ قۇرمەتىنە ەرتەڭ جاسالاتىن تويدىڭ جاي-جاپسارىن ايتتى. ەكى قىزمەتشىدەن ەرتەڭ بولاتىن تويدىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تاپتەشتەپ تۇگەل سۇراپ الدى. قىزمەتشىلەردىڭ شاتىردان شىعىپ كەتۋىنە سوسىن بارىپ رۇقسات بەردى.
شاتىردىڭ ءىشى سىلتىدەي تىنعان. شىڭعىس حان شيدۇرگەگە ءالى دە نازار اۋدارعان جوق. سىرتتان ەكى ۋىز جاس ءجۇز باسى جىگىت كىردى دە، ءيىن-تىرەسىپ وتىرعان يگى-جاقسىلاردان قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ، بوساعادان ىلگەرى وزبادى. شىڭعىس حان نازارىن ەندى سولارعا تىكتەدى. سىبىرلاپ شىعاتىن تارعىل داۋسىمەن باياۋلاتا ءسوز باستادى. ادەيى، جۇرت تىپ-تىنىش تىڭداسىن دەپ، ەستىلەر-ەستىلمەس قىپ، ءار ءسوزىن باپتاپ، بيپازداپ سويلەيدى. بىراق جۇزىندە مايموڭكەلىكتىڭ، الداپ شىعارىپ سالايىن دەگەن ايارلىقتىڭ نىشانى اتىمەن جوق. داۋسى قانشالىقتى بيازى بولسا، ءوڭى سونشالىقتى قاتقىل. تايپاق ماڭدايىنان دا، قىسىڭقى قوڭىر كوزدەرىنەن دە نە زىرك-زىرك ەتكەن اشۋدىڭ، ىزا مەن كەكتىڭ، نە وڭمەننەن ءوتىپ كەتەتىن ءۇنسىز وشپەندىلىكتىڭ بەلگىسىن ەشقاشان كورە المايسىڭ. تەك شالعى مۇرتىنىڭ ءجىپ-جىڭىشكە قوس قۇيرىعى عانا استىنا كەكەسىن جاسىرىپ تۇرعان كەيىپ تانىتادى، مىناۋ بۇيىعى تارتقان كۇزگى دالاداي كوز توقتاتار ەش قاسيەتى جوق تايپاق سۇرعىلت جۇزىندە كىسىنى قارالاي قۋىستى قىلاتىن دا سول مۇرتىنداعى بولار-بولماس كەكەسىن سالقىنى عانا.
شىڭعىس حانننىڭ كەكەسىن كۇلكىسىنەن دە، وقتا-تەكتە قيىعىن سالىپ وتەتىن جىمىسقى كوزدەرىنەن دە يمانى سەسكەنىپ تۇرعان شيدۇرگە جوق. ول نە تۇلعاسىندا، نە كەلبەتىندە كىسى تۇشىنار كوركى جوق، نە الدىنا كەلگەندى ءا دەگەننەن مىسى باساتىن اسىپ جاتقان ىزبارى جوق، انشەيىن ءتور الدىندا تەرى بوستەكتىڭ ۇستىندە شۇيكە ءتۇتىپ وتىراتىن موجا كەمپىردەي ءبىر شوكىم بوپ شوگىپ وتىرعان وسى ءبىر ۇسقىنسىز نەمەگە كۇنى كەشە مىنالار مىڭ جەردەن جانتالاسسا دا، مۇرىندارىنا ءيىسى بارمايتىن ونەر مەن بىلىككە، داۋلەت پەن كورىككە يە بوپ، گۇرلەپ تۇرعان مۇنىڭ ەلى قالاي بەلىن بەرىپ قويعانىنا ايران-اسىر قالدى. يتەلگىنىڭ جەتىم شوجەسىندەي وسى ءبىر جاپىراق ادام تالاي-تالاي كەۋدەسىمەن كوك تىرەگەن امىرشىلەردى قالاي-قالاي جەر سوقتىرىپ كەتكەنىنە اڭ-تاڭ. قيراعان شاھاردىڭ جۇرتىنان قىزىلدى-جاسىل دۇنيە قازىپ الىپ، كوبىنىڭ نە ەكەنىن، نە پايداعا اساتىنىن بىلمەي، اياعىمەن تەۋىپ ءبىر قاراپ، نايزاسىمەن شۇقىپ ەكى قاراپ جۇرگەن الاڭعاسار توپ بۇنىڭ قاي جەرىنە تابىنادى؟ ەندى، مىنە، جارىق دۇنيەنى ءولى توقتىنىڭ كەۋدەسىندەي استىنا باسىپ، اينالاسىنا ولەكسەگە قويعان كۇشىگەندەي سىعىرايا قاراپ وتىرىسى مىناۋ. بۇل نەمەلەر ءبىر-ءبىرىنىڭ كەڭىردەگىنە جارماسىپ، جەردىڭ وتى مەن سۋدىڭ مول كوزىنە تالاسىپ-تارماسىپ جاتقاندا، بۇنىڭ ەلىنىڭ تالاي عۇلاما عالىمدارى ءبىر تاۋدىڭ ارعى جاعىنداعى حالىقتىڭ نە ويلاپ، نە قويىپ جاتقانىنا تۇسىنبەسە دە، اسپان استىنىڭ قۇپيالارىن تۇگەل ءتىنتىپ جاتپاۋشى ما ەدى؟ ەندى، مىنە، سولاردى وڭشەڭ نادانعا باس بولعان ءبىر ايار ءسۇم كەلدى دە، شەگىرتكە تيگەن ورىستەي كوكتەي سولدىردى.
شيدۇرگەنىڭ نە ويلاپ تۇرعانىن ءىشى ءبىلىپ وتىرعانىن سەزدىرگىسى كەلگەندەي. شىڭعىس حان ءبىر اۋىق وعان كوزىن اۋدارىپ، ۇزاق تەلمىرىپ تىنتە قارادى. سولاي ءبىراز وتىردى دا، ءجۇزىن قايتا بۇرىپ اكەتتى.
ابدەن جۇيكەلەپ، زىعىردانى قايناپ تۇرعان شيدۇرگە بۇدان ارعىعا شىداي المادى، سارى الا شاتىردىڭ ىشىندەگى قۇلاعى بارلار تۇگەل ەستىسىن دەپ، جۇرتتىڭ ءبارىن ءبىر سەلك ەتكىزىپ، وقىس شاڭقىلدادى.
- ءاي، شىڭعىس حان...
شىڭعىس حان وعان مويىن بۇردى، سوسىن اۋزىن اشقا-نىنشا مۇرشا بەرمەي، سىرتتان كاسار مەرگەندى شاقىردى.
- سەن وسى انادا دۇنيەدەگى قارداي اپپاق ەتى بار قاسا سۇلۋ كىم دەپ ەدىڭ؟
- تاقسىر يەم، جەر بەتىندە ونداي سۇلۋ بولسا، تەك جاڭعىز شيدۇرگە حاننىڭ حانىمى گۇربەلجىن عانا بولۋى مۇمكىن دەپ ەستىگەم.
- ەندەشە، گۇربەلجىن حانىمعا باس-كوز بولۋدى وزىڭە تاپسىرام، ەرتەڭگى تويدىڭ ارتىنان ماعان اكەلىپ جولىقتىر، ال وعان دەيىن ونىڭ تانىنە جەل ەكەش جەل تيگىزسەڭ، باسىڭدى الام.
كاسار مەرگەن شىعىپ كەتتى. شىڭعىس حان شيدۇرگەگە ەندى ءبىرجولاتا بۇرىلدى. شيدۇرگەنىڭ سۇپ-سۇر ءجۇزى ونان سايىن قۋقىلدانىپ، وتتى كوزدەرى شاتىناي ءتۇسىپتى.
- ەي، اسقاقتاعان اقىماق حان، جەر بەتىندە تاڭعۇتتان
تىگەرگە تۇياق ەركەك كىندىك قالسا، سەنىڭ بۇل قورلىعىڭنىڭ
ارتىن سۇراۋسىز جىبەرمەس. مەنى ءولتىرۋ ءوز ەركىڭدە; قازىر
ولتىرسەڭ - ءوزىڭنىن باسىڭا قاۋىپ، ولتىرمەسەڭ - ارتىڭداعى
ۇرپاعىڭا قاۋىپ، - دەدى دە، ودان ءارى ىزاعا بۋلىعىپ،
شاشالىپ، ەشتەڭە ايتا المادى.
سارى الا شاتىردىڭ ءىشى تولى ادامنىڭ ەشقايسىسىندا ءۇن جوق. وسى ءبىر تىزەرلەسە ءتىزىلىسىپ قالعان ايعىر توپ ەكى ادامنىڭ ەگەسىن ەمەس، ەكى توبەتتىڭ تالاسىن كورىپ وتىرعانداي ىنت-جىنتتارى كەتىپ، تەلمىرىسە قالىپتى. ەشقايسىسىنىڭ بەتىندە «بۇل قالاي بولدى؟» - دەگەن داعدارىس وي جوق; «ەندى نە بولار ەكەن؟» دەپ ەنتەلەگەن قىزىق قۇمار جەلىكتەرىن شىڭعىس حاننان سەسكەنىپ، زورعا جاسىرىپ وتىر.
شىڭعىس حان شيدۇرگەنىڭ جۇزىنە قاراپ، قۋلانا جىميىپ قويدى. ول تاڭعۇتتاردىڭ قاسارعان جەردەن قان الاتىن ەرەگىسپە، كەكشىل ەكەندەرىن اۋەلدەن بىلەتىن-ءدى. كوگى كەتكەن كىسىنى قاشان قارا قانىن قاسىقپەن ۇرتتاعانشا وكشەلەپ قىر سوڭىنان قالمايتىن سالت تا وسىلاردىكى. «ەگەر كىسىگە كەگىمدى جىبەرىپ قويسام باسىما شاش بىتپەسىن، الدىما اس تۇسپەسىن، قاتىن-بالام قاعىنىپ ءولسىن، مالىما توپالاڭ كەلسىن»، - دەپ قارعاناتىن دا سولار. ۇيىندە كەك قايتارارداي ەركەك كىندىك بولماسا، كورشى-قولاڭىن تەگىس شاقىرىپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ سىيلاپ، دۇشپانىمنان كەگىمدى الىپ بەر دەپ قولقا سالادى. قاشان قاس-دۇشپانىنىڭ باس سۇيەگىنە نە قۇستىڭ، نە ءيتتىڭ قانىن ارالاستىرىپ، شاراپ قۇيىپ ىشكەنشە تاڭعۇت كەگىم قايتتى دەمەيدى.
ەندەشە، مىناۋ شيدۇرگەنىڭ دامەسىن قارا! جارتى الەمدى جامباسىنا باسقان شىڭعىس حاننىڭ باسىنا كوك توبەتتىڭ قانى ارالاسقان شاراپ قۇيىپ ءىشىپ شالقىماق قوي سابازىڭ! وسى ءبىر وزدەرىنىڭ قولدارىنان كەلمەيتىن نارسەنى كەيىنگىلەر ىستەپ، كەيىنگىلەر تىندىرادى دەپ ەرتەڭگە يەك ارتاتىن ەسىرىك دامە-اي!
شىڭعىس حان شيدۇرگەنىڭ جۇزىنە زارلەنە قارادى.
- مەنىڭ باسىما كوكتەگى حاق ءتاڭىردىڭ وزىنەن باسقا ەشكىم قاۋىپ توندىرە المايدى، الدا-جالدا باسىمدى شاۋىپ العىسى كەپ ورەلەنەر جاۋ بولسا، كەزىندە كورىپ الارمىن، ال ەندى ەرتەڭ ۇرپاعىمنىڭ تىنىشىن الاتىن جاۋ بولسا، وسى قازىر قاپى قالماي تۇرىپ كوزىن جويايىن! - دەدى.
ايبالتا ۇستاعان ەكى سارباز شيدۇرگەنى ەسىككە قاراي جەتەلەدى.
تاڭعۇت ءامىرشىسىن ماڭعۇلدار سولاي اتاعان.
تاڭعۇتتاردىڭ اق سۇيەگى جاسىل، قارا سۇيەگى قارا قيىنىپ جۇرگەن.
