1991 جىل. كەڭەس وداعىنىڭ شاتقالاقتاپ تۇرعان كەزى. بالتىق جاعالاۋىنىڭ ەلدەرى 70-جىلدىق بوداندىقتان ءوز بەتىمەن قۇتىلىپ، ەگەمەندىگىن ءاپ-ساتتە جاريالاپ جىبەردى. تاۋەلسىزدىكتەر پارادىنىڭ توقتاي قويماسىن سەزگەن كسرو پرەزيدەنتى ميحايل گورباچەۆ كەڭەس وداعىنىڭ بولاشاعىن انىقتايتىن زاڭ جوباسىن ۇسىندى. تالقىلاۋ باستالدى. الماتىداعى مەدەۋ اۋدانى كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى رەتىندە مەن دە سول جوبانى وقىپ، گورباچەۆتىڭ جوباسىنا قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ماقالا جازدىم. ونى سول كەزدەگى «ازات» اتتى (باتىرحان دارىمبەت باسقارعان) ەڭ تانىمال تاۋەلسىز گازەتى ءبىر بەت ەتىپ باسىپ تا جىبەردى. ماقالانىڭ اتى – «ەگەمەندىكتى ەلەمەگەندىك» بولاتىن...

مىنە، سودان بەرى 20 جىل ءوتىپتى. كوپ وزگەرىس بولدى. بىراق تا، وكىنىشكە وراي، تاعى دا وسى ىسپەتتەس ماقالا جازۋعا ءماجبۇرمىن. نەگە؟

سەبەبى مىنادا: كەشەگى كسرو اۋماعىنداعى ەگەمەن ەلدەردى جاڭا ەلەس – ەۋرازيا ەلەسى كەزىپ ءجۇر. سول ەلەس كورشى رەسەيدىڭ ەسكى-بولاشاق پرەزيدەنتى ءپۋتيننىڭ ارقاسىندا جاڭاشا كەيىپكە ەنىپ، كۇن سايىن ناقتىلانىپ بارادى.

«يزۆەستيا» گازەتىندە جاريالانعان ءپۋتيننىڭ اتىشۋلى ماقالاسىنىڭ جاريالانۋى مۇڭ ەدى، شارۋا تەز-اق ىڭعايلانىپ كەتتى! «2013جىلدىڭ وزىندە ەاو قۇرىلادى»دەگەن مالىمدەمەلەر ايتىلا باستادى...

«كەدەن بولدى،

كەدەن نەدەن بولدى؟»

1991 جىل. كەڭەس وداعىنىڭ شاتقالاقتاپ تۇرعان كەزى. بالتىق جاعالاۋىنىڭ ەلدەرى 70-جىلدىق بوداندىقتان ءوز بەتىمەن قۇتىلىپ، ەگەمەندىگىن ءاپ-ساتتە جاريالاپ جىبەردى. تاۋەلسىزدىكتەر پارادىنىڭ توقتاي قويماسىن سەزگەن كسرو پرەزيدەنتى ميحايل گورباچەۆ كەڭەس وداعىنىڭ بولاشاعىن انىقتايتىن زاڭ جوباسىن ۇسىندى. تالقىلاۋ باستالدى. الماتىداعى مەدەۋ اۋدانى كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى رەتىندە مەن دە سول جوبانى وقىپ، گورباچەۆتىڭ جوباسىنا قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ماقالا جازدىم. ونى سول كەزدەگى «ازات» اتتى (باتىرحان دارىمبەت باسقارعان) ەڭ تانىمال تاۋەلسىز گازەتى ءبىر بەت ەتىپ باسىپ تا جىبەردى. ماقالانىڭ اتى – «ەگەمەندىكتى ەلەمەگەندىك» بولاتىن...

مىنە، سودان بەرى 20 جىل ءوتىپتى. كوپ وزگەرىس بولدى. بىراق تا، وكىنىشكە وراي، تاعى دا وسى ىسپەتتەس ماقالا جازۋعا ءماجبۇرمىن. نەگە؟

سەبەبى مىنادا: كەشەگى كسرو اۋماعىنداعى ەگەمەن ەلدەردى جاڭا ەلەس – ەۋرازيا ەلەسى كەزىپ ءجۇر. سول ەلەس كورشى رەسەيدىڭ ەسكى-بولاشاق پرەزيدەنتى ءپۋتيننىڭ ارقاسىندا جاڭاشا كەيىپكە ەنىپ، كۇن سايىن ناقتىلانىپ بارادى.

«يزۆەستيا» گازەتىندە جاريالانعان ءپۋتيننىڭ اتىشۋلى ماقالاسىنىڭ جاريالانۋى مۇڭ ەدى، شارۋا تەز-اق ىڭعايلانىپ كەتتى! «2013جىلدىڭ وزىندە ەاو قۇرىلادى»دەگەن مالىمدەمەلەر ايتىلا باستادى...

«كەدەن بولدى،

كەدەن نەدەن بولدى؟»

كەز كەلگەن باستاما سەبەپسىز پايدا بولمايدى. ەاو يدەياسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ باستى سەبەبى بىزدە ەمەس، رەسەيدە. دالىرەك ايتساق، پۋتيندە.

ونىڭ تاندەمىنىڭ (مەدۆەدەۆپەن بىرگە) رەسەيدى باسقارعانىنا ءۇش پرەزيدەنتتىك مەرزىم تولىپتى. الدا قوس سايلاۋ – پارلامەنتتىك جانە پرەزيدەنتتىك دودا. ماسكەۋدەگى سادوۆوە كولتسو ءىشى مەن رۋبلەۆكادا جاعداي جاقسى شىعار. ال قالعان 150 ميلليون رەسەيلىكتىڭ تۇرمىسى جاقساردى دەپ ايتۋ قيىنداۋ. ەكونوميكادا، الەۋمەتتىك سالادا قوردالانعان پروبلەما شاش ەتەكتەن.

نە ىستەمەك كەرەك؟ تاعى دا الەۋمەتتىك ۋادەلەردى ءۇيىپ توگۋ قيىن. انە، رەسەيدىڭ ەجەلگى قارجى ءمينيسترى كۋدريننىڭ ءوزى، پرەزيدەنتتىڭ بيۋدجەتتىك ساياساتىمەن كەلىسپەي، ورنىنان كەتتى، ونىڭ ۇستىنە مەملەكەت قارجىسىنىڭ جۇمسالۋىن اشىق سىناۋدى باستادى.

ساياسي تەحنولوگيا زاڭدارى بويىنشا سايلاۋشىلاردىڭ نازارىن كۇندەلىكتى قيىندىقتاردان باسقا جاققا اۋدارىپ، ەرەكشە ءبىر يدەيا ۇسىنۋ كەرەك. ەاو باستاماسى «قۇلاننىڭ قاسۋىنا، مىلتىقتىڭ باسۋى» سياقتى بوپ تۇرعانى. ونىڭ ۇستىنە بۇل يدەيا كەشەگى رەسەيدىڭ يمپەريالىق پسيحولوگياسىنا دا جاقىن. رەسەيدىڭ شاشىلىپ-توگىلگەنىن قايتا جيناۋشى («cوبيراتەل زەمەل») دەگەن اتاققا يە بولۋدان پۋتين دە كەت  ءارى ەمەس سياقتى.

مىنە، ەاو يدەياسىنىڭ 2011-جىلدىڭ كۇزىندە قايتا شەشەك اتۋىنىڭ باس سەبەبى وسى!

بۇعان قوسا وسى باستاما ارقىلى رەسەي ءوزىنىڭ تۇپكىلىكتى مۇددەسىندەگى ءبىراز شارۋاسىن شەشىپ الادى.

بىرىنشىدەن، ەكونوميكالىق، اۋماقتىق، اسكەري الەۋەتى مەن ادامي رەسۋرستارى قازاقستاننان ون ەسە ۇلكەن كورشىمىزدىڭ وسى وداقتىڭ ءسوزسىز جەتەكشىسى بولارى انىق. ونى ءبىز بىلتىر قۇرىلعان كەدەن وداعىنىڭ وزىنەن كورىپ وتىرمىز!

ەكىنشىدەن، رەسەي ونەركاسىبى وندىرگەن (مۇناي مەن گازدان باسقا) تاۋارلاردى ەۋروپا مەن امەريكادا ساتىپ الا قويماس، ال جەڭىلدىك باعامەن ەاو-عا مۇشە ەلدەردە ولارعا كەڭ بازار اشىلادى دا! ءوز تاۋار وندىرۋشىسىنە مەملەكەتتىك پروتەكتسيونيزم دەگەن وسى! اقوردا ۇلگى السىن قولىنان كەلسە!

ۇشىنشىدەن، بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىكتىڭ ورتاق ۆاليۋتاسى تۋرالى كەزىندە رەسەيدىڭ ءبىرىنشى ۆيتسە-پرەمەرى شۋۆالوۆ ايتقان ءسوزدى اقوردا جوققا شىعارعان جوق ءالى. الدە، سول ۆاليۋتا تەڭگە بولادى دەپ دامەلەنىپ ءجۇر مە؟ ءتول ءرۋبلدىڭ ابىرويىن قولداعان ءپۋتيندى قولداماعاندى، رەسەيلىكتەر كىمدى قولدايدى ەندى؟!

تورتىنشىدەن، ەاو-نىڭ گەوساياسي استارى تاعى بار. رەسەيدىڭ سىرتقى شەكاراسى فورمالدى تۇردە ۇلعايمايدى دەپ كىم ايتا الادى ەندى؟

بەسىنشىدەن، پۋتين مىرزانىڭ ايتۋىنشا، ەندى ەاو ەۋرووداقپەن تىكەلەي كەلىسسوز جۇرگىزە الادى. ەندى ويلاپ كورىڭىزشى، سول ديالوگتىڭ مودەراتورى كىم بولادى: لاۆروۆ پا، الدە ءبىزدىڭ قازىحانوۆ پا؟

وداق دەگەنىڭ – ورتاق دەگەنىڭ...

قاراپ وتىرساڭىز، رەسەي ءۇشىن پليۋس بولىپ تابىلاتىن جايتتەردىڭ ءبارى ەاو-عا مۇشە بولاتىن ەلدەرگە مينۋس بوپ تابىلادى. سوندىقتان دا جوعارىدا كەلتىرىلگەن دايەكتەردى قايتالاماي-اق قويايىن.

تەك قوساتىن ەكى ماڭىزدى ءجايتىم بار.

بىرىنشىدەن، قازاقستان باسشىلىعى نەگە وسى كۇنگە دەيىن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇپنەگىزىنە تىكەلەي اسەر ەتەتىن وسىناۋ ماڭىزدى بەتبۇرىسقا ءتيىستى باعا بەرگەن جوق (سانكت-پەتەربورداعى قازاقستان ۇكىمەتى باسشىسىنىڭ جالپىلاما دا جالپاقشەشەي سوزدەرىن ەسەپكە الماي-اق قويالىق)? مەنىڭشە، ونىڭ ەكى سەبەبى بار. و باستان پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ اتىمەن بايلانىستىرىلعان ەاو يدەياسى كورشى مەملەكەت باسشىسىنىڭ اتىنان جارق ەتىپ جاريا ەتىلۋىنە اقوردا نە ايتارىن بىلمەي ابدىراپ قالعان سياقتى. العا تارتسا، وگىز ولەدى، كەيىن تارتسا، اربا سىنادىنىڭ كەرى. ونىڭ ۇستىنە، بۇعان دەيىن قوسىلۋعا كەجەگەسى كەيىن تارتىپ كەلگەن مەملەكەت باسشىلارى ءبىر اۋىزدان ەۋرازيالىق وداق يدەياسىن قۋاتتاپ، قوس قولدارىن كوتەرە باستادى. ەلباسىمىزدىڭ باستاماسىن اسا قولداي قويماعان باسقا ەلباسىلار ءپۋتيننىڭ سوزىنەن كەيىن ءبىر تۇندە «ەۋرازياشىل» بوپ كەتكەنىن اقوردا قالاي تۇسىندىرمەك؟!

ەكىنشى ءجايت مۇنان گورى تەرەڭىرەك.

تاۋەلسىزدىگىمىز ءوزىنىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا ۇلكەن تاڭداۋدىڭ الدىندا تۇر! نە ءبىز عالامدانىپ بارا جاتقان الۋان-ءتۇرلى مۇددەلەر مەن ماقساتتارى بار باسەكەلەس ەلدەر اراسىندا قيىن بولسا دا، دەربەس ءجۇرىپ ءوز ورنىمىزدى ويىپ الامىز. نە باياعى تاز قالپىمىزعا ءتۇسىپ، كۇشى مەن قۋاتى باسىم باسقا بىرەۋدىڭ شىلاۋىندا قالامىز.

ماسەلەن، اسكەري سالاداعى وداقتىڭ پوشىمى قانداي بولماق؟ ءوز ءىجو-ءنىڭ 4 پايىزدايىن اسكەري سالاعا جۇمساماقشى كورشىمىزدىڭ ارمياسىنىڭ كولەڭكەسى ءبىزدى بىلاي قويعاندا، ۇلى قىتاي قابىرعاسىن جاۋىپ تۇر ەمەس پە؟ گەنەرالدارى كۇندە اۋىساتىن ءبىزدىڭ اسكەردىڭ استانادا پاراد وتكىزۋدەن باسقاعا قولىنان نە كەلەدى ەكەن؟

جاعدايدىڭ قۇيتىرقىلىعى مىنادا: قازىر ەاو يدەياسىن سىنعا العان كەز كەلگەن ادام (مەنى دە رەسمي ناسيحات سولاردىڭ قاتارىنا قوسارى حاق) «ينتەگراتسيانىڭ قاس جاۋى»، «ءوزارا ىنتىماقتاستىقتىڭ دۇشپانى» رەتىندە قابىلدانۋى ابدەن مۇمكىن.

بىراق، اۋزى كۇيگەن ءۇرىپ ىشەدى! 70 جىل بويىنا كرەملگە تاۋەلدى بوپ كەلگەن قازاقستان دا بۇگىندە جەتى ولشەپ، ءبىر ءپىشۋى قاجەت!

ويتكەنى باسقاسىن بىلمەيمىن، ءدال قازاقستان ءۇشىن ءالى دە باسى اشىلماعان بىرنەشە باستى ساۋال بار.

ەلىمىزدىڭ تۇپكىلىكتى ەكونوميكالىق مۇددەسى تۇرعىسىنان وسى وداقتار – كەدەندىك، بىرىڭعاي ەكونوميكالىق جانە دە ەۋرازيالىق – بىزگە ءتيىمدى مە، جوق پا؟ بالكىم، رەسەيمەن كورشىلەس ىنتىماقتاستىق ءۇشىن قىسقا مەرزىمدى كەزەڭگە بۇل قادام دۇرىس تا بولار. بىراق، ستراتەگيالىق تۇرعىدان العاندا شە؟ كىم وسىنى تالداپ، سارالاپ جاتىر؟

ونى ايتىپ جاتقان سەبەبىم مىناۋ: بىزدە باسقا دا ستراتەگيالىق ارىپتەستەر بار ەمەس پە؟ ەۋرووداق، اقش دەگەندەي. باسقاسىن ايتپاعاندا، كەدەن وداعىندا بىرگە جۇرگەن رەسەيدىڭ ءوزى كۇنى ەرتەڭ دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا مۇشە بولعالى جاتىر. ال ءبىز شە؟ وسى ۇيىمنىڭ بوساعاسىندا ءالى دە تەلمىرىپ جۇرە بەرمەكپىز بە؟

ەكىنشى ساۋالدىڭ سىرتقى ساياساتتىق مازمۇنى مىنادا: ورتاق وداق ديپلوماتيادا ورتاق پوزيتسيا بولۋىن تالاپ ەتەدى. رەسەيدىڭ، ەاو-عا مۇشە بولاتىن باسقا ەلدەردىڭ وزدەرىنىڭ ءتۇپ مۇددەلەرى بار. كەي جاعدايدا ولار ءبىر-بىرىنە سايكەس ەمەس. رەسەيدىڭ ەۋرووداق، اقش سەكىلدى الپاۋىتتارمەن قارىم-قاتىناسىندا ءوزىنىڭ ەرەكشە ۇستانىمدارى تاعى بار. ەكى تۇيە سۇيكەنسە، كىم ولەتىنى بەلگىلى ەمەس پە اقورداداعى بىلگىشتەرگە؟ ونىڭ ۇستىنە وسىنىڭ ءبارى قازاقستاننىڭ جان-جاقتى باعىتتا وزىنە عانا ءتيىمدى دەربەس ساياسات ۇستانۋىنا كەدەرگى بولماي ما؟

ءۇشىنشى سۇراقتىڭ تازا ساياسي ءمانى بار. جاسىراتىنى جوق، ىشكى ساياساتتا رەسەيدىڭ پوستەلتسيندىك كەزەڭدە باسشىلىققا العان ءوز تاڭداۋى بار. ياعني، تاندەموكراتيا فورماسىندا جۇزەگە اسىرىلىپ وتىرعان بيلىك ءسوز جۇزىندە اۋىسقانىمەن، ءىس جۇزىندە ءبىر كلاننىڭ قولىندا قالىپ وتىر. تاندەمنىڭ تاقتا وتىرعانىنا 12 جىلدان استى، ەندى تاعى دا سونداي مەرزىمدەگى انىق پەرسپەكتيۆا الدا تۇر. كرەملدەگى بيلىكتىڭ اۋىسپاۋىنىڭ تەرىس ءداستۇرى قازاقستانداعى سوعان ۇقساس جاعدايعا قانداي اسەر ەتپەك؟ ماسەلەن، ءبىز ايتىپ جۇرگەن پارلامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك جۇيەگە كوشۋگە رەسەي باسشىلىعى قارسى. سول قارسىلىعىن ءبىزدىڭ ەلگە دە قاتىستى ءبىلدىرىپ جاتسا شە؟ ەاو قۇرامىندا جەتەكشى رول اتقارماق رەسەيدىڭ بۇل پىكىرىنە اقوردا قارسى شىعىپ، ءوز دەگەنىن ىستەيدى دەگەنگە مەن سەنە قويماسپىن!

ءتورتىنشى ساۋال قاراپايىم بولسا دا، قيىن. داعدارىستىڭ الەم ەكونوميكاسىنىڭ نەبىر مىقتىلارىن ءتاۋباسىنا كەلتەرىپ قانا قويماي، ماڭدايدان ءبىر قويعانداي ەسەڭگىرەتىپ جاتقانىن كورىپ جاتىرمىز. ەۋرووداقتىڭ ءوزى گرەكيانى قۇتقارامىز دەپ وسى كۇنگە دەيىن الەك. يتاليا، يسپانيا، پورتۋگاليانىڭ رەيتينگتەرى تومەندەتىلۋدە.

ال ەاو-عا مۇشە بولماق ەلدەردىڭ جاعدايى شە؟ ەرتەڭ ءوزىمىزدىڭ مارچەنكو ايتقانداي، داعدارىستان شىعۋ ءۇشىن جۇمسالماق 20 ميلليارد دوللارىمىزدىڭ ۇستىنە، ەاو-داعى ارىپتەستەرىمىزگە قول ۇشىن بەرۋ ءۇشىن تاعى دا ميللياردتار قۇيامىز با؟ ال ۇلتتىق قورىمىزدىڭ ءوزى 40 ميللياردتاي عانا. سوندا نە ىستەمەكپىز؟

وسىعان وراي ءبىر ايتارىم: پۋتين ءوز سوزدەرىندە ەاو-نى ەۋرووداقپەن كوپ سالىستىرادى. مەنىڭشە، ول ورىنسىزداۋ.

ويتكەنى، قالاي دەگەنمەن، ەۋرووداق ەلدەرىندە جالپىعا ورتاق دەموكراتيالىق پرينتسيپتەر ءبىرشاما قالىپتاسقان. سوندىقتان دا ولاردىڭ ۇستانعان باسىمدىقتارى كوپ جاعدايدا ۇقساس. ماڭىزدى ءجايت: ولاردىڭ ەكونوميكالارىنا قويىلار ستاندارتتار دا ورتاق! ماسەلەن، ءار مەملەكەتتىڭ بيۋدجەتىنە قاتىستى بۇلجىماس ەكى تالاپ بار. ياعني تۇراقتىلىق پەن ءوسۋ پاكتىسىنە سايكەس ەۋرووداققا مۇشە كەز كەلگەن ەلدىڭ بيۋدجەت جەتىسپەۋشىلىگى (دەفيتسيتى) ىشكى جالپى ءونىمنىڭ 3 پايىزىنان، ال مەملەكەتتىك قارىزى ءىجو-نىڭ 60 پايىزىنان اسپاۋى ءتيىس. ول شەكتەۋدەن شىعىپ كەتسەڭ بولدى، بالەگە قالاسىڭ! پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە ونداي ورتاق كورسەتكىشتەر قالىپتاسا قويعان جوق.

...ءسوز جوق، كەز كەلگەن ەل ءۇشىن الىس-جاقىن  ەلدەرمەن ىنتىماقتاستىق اۋاداي قاجەت. ونىڭ ۇستىنە اتام قازاقتىڭ الىستاعى اعايىن مەن قاسىڭداعى كورشى تۋرالى ماقالىنىڭ تۇرمىستىق قانا ەمەس، مەملەكەتارالىق تا ماڭىزى بار.  مەن دە ول جايتتەردى جوققا شىعارا المايمىن.

بىراق تا ەاو سەكىلدى قازاقستاننىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى ءۇشىن اسا ماڭىزدى جوباعا اسىعىپ-ۇسىكپەي، بايسالدى دا بايىپتى تۇردە قاراۋىمىز كەرەك سياقتى. اسىعىستىقتىڭ كوكەسىن كۇنى كەشە كەدەن وداعىنا كىرىپ كەتكەندە كوردىك. ال ەاو-نىڭ سالماعى ودان ون ەسە اۋىر.

سول ءۇشىن جوعارىدا ايتىلعان جايتتەردى ەسكەرە وتىرىپ، وسى كۇننىڭ وزىندە قوعامدا ەاو-نىڭ بولمىسى تۋرالى كەڭ تالقىلاۋ جۇرگىزىلۋى ءتيىس. اسىرەسە، شەشىمدەر قابىلداۋ مەحانيزمى مەن مەملەكەتتىك دەڭگەيدەن بيىك ورگاندار تۋرالى ماسەلەلەردىڭ باسىن اشىپ الۋىمىز كەرەك!

ءيا، الدا قوس سايلاۋ كۇتىپ تۇرعان رەسەي بۇل ماسەلەلىڭ شەشىلۋىن تەزدەتۋگە مۇددەلى. سوندىقتان دا ولار ۇگىت-ناسيحات، كەرەك دەسەڭىز، قۇپيا ديپلوماتيانىڭ دا قۇرالدارىن پايدالانۋى مۇمكىن. ال بىزگە نە اسىعىس؟

الدە، اقوردا كرەملمدىڭ الدىنا ءوزىنىڭ تار شەڭبەردەگى شارتتارىن قويىپ، ەاو-نىڭ تاعدىرى تۋرالى ءوزارا كەلىسىپ قويدى ما؟

ول دا مۇمكىن...

ءامىرجان قوسانوۆ، «ازات» جسدپ پارتياسىنىڭ باس حاتشىسى
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» («دات» جوباسى), 26 قازان 2011 جىل