پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە 09.01.2020 جىلى جاريالانعان «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسىندا «بيىل اباي قۇنانباەۆتىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولادى. حالقىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتىنىڭ مەرەيتويىن لايىقتى اتاپ ءوتۋ ءۇشىن ارنايى قۇرىلعان كوميسسيا دايىندىق جۇمىستارىن باستاپ كەتتى. مەملەكەت كولەمىندە جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە اۋقىمدى ءىس-شارالار ۇيىمداستىرۋ جوسپارلانىپ وتىر. بىراق مۇنىڭ ءبارى توي تويلاۋ ءۇشىن ەمەس، وي-ءورىسىمىزدى كەڭەيتىپ، رۋحاني تۇرعىدان دامۋىمىز ءۇشىن وتكىزىلمەك... سوندىقتان ءبىز ابايدىڭ ويىنان دا، تويىنان دا تاعىلىم الۋعا ءتيىسپىز» دەپ جازدى. بۇل ساليقالى ويدىڭ تەرەڭ ماعىناسى بار. 

شىنتۋايتىنا كەلەتىن بولساق، بۇرىنعى مەرەيتويلاردىڭ كوپشىلىگى ارۋاق ءۇشىن ەمەس، «توي تويلاۋ ءۇشىن» وتكىزىلىپ كەلگەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك.

بۇرىنعى كوشپەندىلىك ءومىر قالىپتاستىرعان ۇلتتىق ءداستۇر السىرەپ، تابيعاتپەن بايلانىس ۇزىلە باستاعان ءبىزدىڭ داۋىردە مەرەيتويلاردىڭ بۇلاي ءباتۋاسىز ءوتۋى، ارينە، تاڭ قالارلىق جاعداي ەمەس. بۇل تويلار قانشا كوپ قاراجات شىعارىلىپ، اۋقىمدى ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلعانىمەن، كەلەشەك ءۇشىن پايداسى شامالى بولدى. مۇنداي ويدى بۇرىن وتكەن ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى عانا ەمەس، سونان كەيىنگى شاكارىم، م.اۋەزوۆ مەرەيتويلارى تۋرالى دا ايتۋعا بولادى. ولارعا ارنالعان قانشا قاراجات پەن اۋقىمدى ءىس-شارالار وسىلاي وزدەرىنىڭ لايىقتى ناتيجەسىن بەرمە الماي، حالىقتىڭ رۋحاني دارەجەسىنە ىقپال جاساي المادى. 

ادام قايتىس بولعاننان كەيىنگى راسىمدەردى دۇرىس وتكىزە ءبىلۋ ارۋاقتارعا باعىشتالعان ۇلكەن مەرەيتويلار عانا ەمەس، قاراپايىم كۇندەلىكتى تىرشىلىككە دە كەرەك. 

قىتاي دانىشپانى كونفۋتسي «قۇرباندىقتى اتا-بابالار ارۋاعىنا ولار ءالى ءتىرى جۇرگەندەي جاساۋ كەرەك» دەگەن ەكەن.

ارۋاقتاردى ءولى ادامدار ەمەس، ءالى ءتىرى، ءوزىمىزدىڭ ورتامىزدا جۇرگەندەر دەپ قابىلدايتىن بولساق، سوندا ءبىز ولاردان بولىنبەي، ۇنەمى ەستە ۇستاپ، بايلانىستا بولامىز. بىراق اتەيستىك كوممۋنيستىك ءداۋىر بىزگە ارۋاقتىڭ ناعىز بولمىسىن ۇمىتتىردى. ءبىز ارۋاقتاردىڭ وزىمىزگە، قوعامعا كەلتىرەتىن ماڭىزدى اسەرىن بىلمەي، سوندىقتان ەسكەرمەيتىن بولدىق. 

بۇگىنگى كۇندەرى ادام قايتىس بولعان سوڭ جەتىسىندە، قىرقىندا، جىلىندا قۇرباندىق شالۋ، جىلدار وتكەن سوڭ  تاساتتىق بەرۋ ءتارىزدى شارالار كوبەيىپ، ولارعا جۇرت كوپ جينالادى. ۇيلەنۋ تويى مەن ادامدى و دۇنيەگە شىعارىپ سالۋ شارالارى كەيدە بىردەي سالتاناتپەن ءوتىپ، ۇلكەن شىعىن جۇمسالاتىن بولدى. ەل وسىعان ۇيرەنە باستادى. كەيبىر جاعدايلاردا بۇل ءىس-شارالاردىڭ ءتىپتى تۇپكى ماقساتى  ۇمىتىلىپ، ارۋاقتار ءۇشىن ەمەس، جاساعان ادامنىڭ ابىرويىن كوتەرۋ، نەمەسە «ەلدەن قالماۋ» ءۇشىن جاسالادى. ال بارعان ادامنىڭ نەگىزگى ماقساتى – سويىلعان مالدىڭ ەتىن جەپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋ. دىنىمىزگە دە، سالت-داستۇرىمىزگە دە كەلمەيتىن مۇنداي قارەكەتتەر بۇگىنگى تاپشىلىق زاماندا راسۋاشىلىق تۋدىرىپ، حالىقتىڭ جاعدايىن ودان سايىن تومەندەتەدى. 

الدىمىزداعى ۇلكەن مەرەيتويدى ءوز دارەجەسىندە دۇرىس وتكىزۋ ءۇشىن بۇل ماسەلەنى كەڭىنەن تالداپ، ونىڭ ماعىناسىن دۇرىس ءتۇسىنىپ الۋىمىز كەرەك. جاسالىپ جاتقان اۋقىمدى ءىس-شارالاردىڭ ناتيجەسىن تولىعىمەن كورۋ ءۇشىن مەرەيتويدى قالاي وتكىزۋىمىز كەرەك؟ 

مەرەيتوي الدىندا كوپشىلىگىمىز ءۇشىن بۇل وتە ماڭىزدى سۇراق. 

ابايتانۋشى جانە تەولوگ رەتىندە بۇل وزەكتى ماسەلە توڭىرەگىندە قىسقاشا بولسا دا ءوزىمنىڭ ويىمدى ءبولىسۋدى ءجون كوردىم. 

اۋەلى مەرەيتويدىڭ ماڭىزى مەن كەرەكتىگىن ءتۇسىنىپ الايىق. بۇل مەرەيتويدى دۇرىس وتكىزۋ كىمگە كەرەك؟ بىزگە مە، الدە ابايعا ما؟ سۇراقتىڭ جاۋابىنا بايلانىستى ءبىزدىڭ مەرەيتويعا  دەگەن كوزقاراسىمىز، وعان دەگەن ىنتا-جىگەرىمىز قالىپتاسادى. 

ارۋاقتىڭ كىم ەكەنىنە قىسقاشا توقتالايىق. 

بولمىستىڭ بۇل كورنەۋ الەمىنەن باسقا، كورىنبەيتىن قاتار نازىك الەمدەرى بارى بەلگىلى. قاتار الەممەن شۇعىلداناتىن سپيريتۋليزم ءىلىمى بۇل الەمدەر تۋرالى مولىنان مالىمەت بەرەدى. ءاربىر الەمدە سوعان سايكەس جان يەلەرى ءومىر سۇرەدى. ارۋاقتار باسقا ءبىر جان يەلەرى ەمەس، ءبىر كەزدەردە وسى الەمدە ءومىر سۇرگەن جان يەلەرى ەكەنى، ولاردىڭ وزدەرىنىڭ تاندەرىن تاستاپ، ەندى عارىش كەڭىستىگىندە جۇرگەندەرىن سپيريتتەر انىقتاعان. ارۋاقتاردىڭ ءتانى قالىپ، بىراق جاندارى رۋحتارىمەن ءالى دە بولسا بۇرىنعى كەزىندەي وزدەرىنىڭ جاقىندارىن كورىپ-ءبىلىپ، ولاردىڭ اراسىندا جۇرگەندەرىن، ولارعا جاقسىلىق ويلاپ، كومەكتەسكىلەرى كەلەتىنىن ايتىپ، ولار كوپتەگەن دالەلدەر كەلتىرەدى. 

ارۋاقتار الەمى كورنەۋ الەمگە قاراعاندا تابيعاتى بولەك، وتە نازىك، اۋا، لەپ، دەم ءتارىزدى كورىنبەيتىن، سوندىقتان ادامداردىڭ كورىپ-بىلۋىنە بولمايتىن الەم. بىراق كورنەۋ الەم مەن كورىنبەيتىن الەمدەر ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا. ولار ءبىر-بىرىنە ۇنەمى اسەر ەتىپ، كەرەك ۋاقىتىندا قولداۋ كورسەتىپ، كومەكتەسىپ وتىرادى. اسىرەسە ادامزات ءومىرىنىڭ قيىن-قىستاۋ كەزدەرىندە ارۋاقتاردىڭ كومەگى وتە زور. ولارعا كوڭىل ءبولىپ، كوڭىلدەرىن ريزا ەتكەن جاعدايدا ولار ارقاشان دا كومەككە كەلىپ، ادام ومىرىنە دۇرىس باعىت بەرىپ، قاتەلىكتەردەن قورعايدى. ارۋاقتاردىڭ ادامزاتقا كومەگى تۋرالى بارلىق قاسيەتتى جازبالاردا، كوپتەگەن حالىقتاردىڭ اۋىز ادەبيەتىندە، اسىرەسە قازاق حالقىنىڭ اڭىزدارىندا مولىنان بەرىلگەن. 

ءبىزدىڭ حالقىمىز كوشپەلى داۋىردە تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرگەندىكتەن، ولار بولمىستىڭ ءتۇرلى دەڭگەيلەرىن جاقسى ءبىلىپ، ءوزارا بايلانىستارىن جاقسى سەزىنىپ وتىردى. سوندىقتان قازاق حالقىندا تاڭىريزمنەن قالعان ارۋاق ۇعىمى بۇرىننان بار. ارۋاقتارمەن بايلانىستى ۇزبەي، ولاردى ۇنەمى ەسكەرىپ وتىرعان. قيىن-قىستاۋ زامانداردا جاۋعا دا «ارۋاق!» دەپ شاۋىپ، ونى قاستەرلەگەن. 

اۋليە شاكارىم اتامىز ءوزىنىڭ «ءۇش انىق» اتتى دۇنيەتانىمدىق شىعارماسىندا ارۋاقتار تۋرالى كوپ مالىمەت بەرىپ، ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى، ءفاني الەممەن بايلانىسى جونىندە كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرەدى. ادام ومىرىندە ارۋاقتاردىڭ الاتىن ورنى ۇلكەن ەكەنىن دالەلدەيدى. شاكارىمنىڭ جازۋىنشا، ارۋاقتار ادامدارعا اقىل بەرىپ، كەيدە ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنە ارالاسىپ، قاتەلىكتەرى بولسا جونگە سالىپ، كومەكتەسىپ، ءتىپتى باسقارىپ تا وتىرادى ەكەن. سەبەبى، ەكى الەمنىڭ بايلانىسى تىعىز.

ياعني ارۋاقتارمەن دۇرىس بايلانىس جاساي بىلسەك، ولاردىڭ بىزگە دەگەن كومەگى مول. بىراق جاساي بىلمەي، كەرىسىنشە، ارۋاقتى ۇمىتىپ، نە بولماسا وعان قارسى ارەكەت جاسايتىن بولساق، وندا ولار رەنىش ءبىلدىرىپ، كومەگىنەن ايىرادى. ءوزىنىڭ قارسىلاسى بولسا، وعان ۇلكەن كەدەرگى جاساپ، ءومىرىن زارداپقا اينالدىرادى. ءتىپتى كەيدە ءولتىرىپ تاستاۋى دا مۇمكىن. بۇعان سپيريتتەر ومىردەن كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرە الادى. 

ارۋاقتار كوبىنە كومەكتەسۋگە ۇمتىلادى. كومەكتىڭ شاماسى مەن ماڭىزدىلىعى ارۋاقتىڭ جەتىلۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى. اباي ءتارىزدى دانىشپاندار ارۋاعىنىڭ كومەگى وتە زور بولادى. ال بۇگىنگى وتپەلى زاماندا ونداي كومەكتىڭ ءبىز ءۇشىن اۋاداي قاجەتى بار ەمەس پە؟ 

ەندەشە ءبىرىنشى سۇراقتىڭ جاۋابى وسىلاي وزىنەن ءوزى پايدا بولادى. مەرەيتويدى دۇرىس وتكىزۋ ەڭ اۋەلى بىزگە كەرەك. بۇگىنگى وتپەلى كەزەڭدە بىزگە اباي بابامىزدىڭ كومەگى اۋاداي قاجەت. سوندىقتان ونىڭ ارۋاعىن ريزا ەتۋ ءۇشىن بۇل مەرەيتويعا تولىق دايىندالىپ، دۇرىس وتكىزۋىمىز كەرەك. 

اۋراقتارعا كەرەگى ءبىزدىڭ سويعان مالىمىز بەن دۇنيە شىعىنىمىز ەمەس، ىنتا-جىگەرىمىز بەن ادال نيەتىمىز. مۇنداي جاعداي بولماعاندا ارۋاقتىڭ رازىلىعىن ەسكەرمەگەندىكتەن، جاساعان ءىس-شارالارىمىزدىڭ پايداسى ەمەس، ولاردىڭ زيانى كوپ بولىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. 

الدىمىزداعى مەرەيتويدى ويداعىداي وتكىزۋ ءۇشىن وسىدان 25 جىل بۇرىن وتكەن ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا كوز جىبەرىپ كورەلىك. وتكەن مەرەيتويدىڭ تاجىريبەسى ۇلكەن.

1995 جىلى بولعان بۇل مەرەيتويدى دۇرىس وتكىزە الدىق پا، ناتيجەسى قانداي بولدى؟ 

بۇل مەرەيتوي يۋنەسكو اۋماعىندا حالىقارالىق دەڭگەيدە ۇلكەن سالتاناتپەن وتكەن ەدى. سەمەيدە ءتۇرلى جيىندار، ءار ەلدەن كەلگەن دەلەگاتتار، اباي اۋدانىندا كوپ مال سويىلعان ۇلكەن توي، تاعى سونداي ءىس-شارالار مەن رەسمي كورىنىستەر جەتكىلىكتى بولدى. الماتىدا وتكەن قورىتىندى سالتاناتتى عىلىمي كونفەرەنتسيادا ەگەمەندىك العان ەلىمىزدە ابايتانۋعا جاڭاشا كوزقاراس تۋرالى كوپ ايتىلدى. اباي ۇلى اقىن عانا ەمەس، ۇلى ويشىل ەكەنى جونىندە وي ءبولىسىپ، ەندى ونى وسىلاي قابىلداۋىمىز كەرەك دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەندەي بولدى. ابايدى ەلىمىزدە جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە كورسەتۋ ءۇشىن ءتۇرلى شارالار بەكىتىلىپ، جۇرت ونى تولىق ماقۇلداعانداي بولدى. 

وسىنداي ماڭىزدى شارالاردان كەيىن مەرەيتوي ابايتانۋعا جاڭا سەرپىلىس بەرۋى كەرەك ەدى. عىلىمي زەرتتەۋلەر كوبەيىپ، ابايتانۋ سالاسىن جاڭا كوزقاراسپەن سارالاپ، اتەيستىك زاماننان وتكەن حالىق جۇرەگىن رۋحاني سۋسىنمەن قاندىرۋى كەرەك ەدى. سەمەيدە شىعاتىن «اباي» جۋرنالى ەڭ وقىلىمدى باسىلىمعا اينالىپ، اباي مۇراسىن كەڭىنەن تالقىلاعان ماقالالار كوبەيەدى دەپ كۇتىلدى.

بىراق بۇلاي بولمادى. ءتىپتى، بارلىعى كەرىسىنشە بولدى دەسەك تە ارتىق بولمايدى. سەبەبى، عىلىمي  كونفەرەنتسيادا ايتىلعان ويلار ءسوز رەتىندە عانا قالىپ، جاڭا كوزقاراس عالىمداردىڭ اراسىندا دا، كوپشىلىك اراسىندا دا قالىپتاسپادى. بۇرىننان كەلە جاتقان ەسكى كوزقاراستىڭ سالدارىنان اباي مۇراسىن زەرتتەۋ جۇمىستارى جەتىلۋ ەمەس، كەرىسىنشە،  تىعىرىققا تىرەلدى. ابايتانۋ سالاسى تىعىرىقتا دەگەن ويدى بۇگىنگى كۇندەرى قاراپايىم حالىق قانا ەمەس، عالىمدار مەن ابايتانۋ سالاسىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ وزدەرى دە سەزىپ، مويىنداپ ءجۇر. 

دالەل ءۇشىن ءبىراز مىسالدار كەلتىرەيىك. كەڭەس داۋiرiندە، 1985 جىلعا دەيiن، ابايتانۋ سالاسىندا جيىرما ءتورت دوكتورلىق جانە كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعالعان ەكەن. ەندى ەگەمەندىك العاننان كەيىن اباي مۇراسىن زەرتتەيتىن جۇمىستار كوبەيىپ، بۇل كورسەتكىش ودان دا ۇلكەن بولۋى كەرەك ەدى. بىراق بارلىعى كەرىسىنشە! ەگەمەن بولعان بۇل وتىز جىلدىڭ ىشىندە قورعالعان ديسسەرتاتسيالار سانى كۇرت تومەندەگەن. ءتىپتى ساۋساقپەن ساناۋعا بولادى. ونىڭ وزىندە بۇل ديسسەرتاتسيالار ابايدىڭ ويشىلدىعى ەمەس، ونىڭ اقىندىعىن زەرتتەيتىن ەسكى كوزقاراستاعى فيلولوگيالىق جۇمىستار. 

اباي مۇراسىن حالىقارالىق دەڭگەيدە ناسيقاتتاۋعا كەلەتىن بولساق، جاعداي ءتىپتى ناشار. كورشى ەلدىڭ ادامدارى ابايدى تانىماق تۇگىلى، ونىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيدى. بۇل جاعدايعا مەن ءوزىم ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، انىعىن ءبىلدىم. ال ءوز ەلىمىزگە كەلەتىن بولساق، كوپشىلىكتىڭ اراسىندا كەيبىر ادامدار دانىشپان بابامىزدى بلوگەرمەن سالىستىرىپ، قاراپايىم ادامعا تەڭەستىرەتىن بولدى. بۇعان تاڭ قالارلىق ەشتەڭە دە جوق. ەلىمىزدە ابايتانۋدى ناسيقاتتاۋ قۇلدىراپ كەتتى. مەكتەپتە ارنايى «ابايتانۋ» ساباعى جابىلىپ، ول قوسىمشا ساباققا اينالدى. ارنايى وقۋلىق بولماعاندىقتان بۇل ساباق ءوز دارەجەسىندە وتكىزىلمەيدى، فورمالدى تۇردە، تەك قانا قاعاز جۇزىندە. ناتيجەسىندە مەكتەپ قابىرعاسىندا تۇسىنبەگەن ابايدى جاس بالا وسە كەلە مۇلدە ۇمىتىپ كەتەتىن بولدى.  وسىلاي حالىقتىڭ ماتەريالدىق جاعدايى عانا ەمەس، رۋحاني دەڭگەيى دە تومەندەپ بارادى. ۇكىمەتتىڭ ءبىر-ەكى جىل بۇرىن قابىلداعان ماڭىزدى باعدارلاماسى «رۋحاني جاڭعىرۋ» بۇگىنگى كۇندەرى ۇمىتىلا باستاعان ءتارىزدى. 

وسىنداي اۋىر جاعدايلار ابايدىڭ وتكەن مەرەيتويى ءوز دارەجەسىندە وتپەگەنىن كورسەتەدى. اباي ارۋاعى رازى بولماي، كومەگىنەن ايىردى دەسەك تە بولادى. تويدىڭ ناتيجەسى وسىنى كورسەتەدى. بۇل تويدى ءبىز اباي ارۋاعى ءۇشىن ەمەس، ءوزىمىز ءۇشىن جاسادىق. شىن جۇرەكتەن شىقپاي، توي تويلاۋ ءۇشىن جاسالعان مۇنداي مەرەيتويدى ارۋاقتار قابىلدامايدى. نارازى بولىپ، ءبىزدى وزدەرىنىڭ قولداۋىنان ايىرادى. 

الەمدەردى ارۋاقتار بايلانىستىرادى. ۇلكەن بۇلتتىڭ ودان بولىنگەن بولىگى تاراپ، جوعالىپ كەتەدى. سول سياقتى، ارۋاقتاردىڭ قولداۋىنان ايىرىلعان ەل دە الەمدىك پروتسەسستەردەن ءبولىنىپ، قۇلدىراۋ جولىنا ءتۇسىپ، ارتىنان مۇلدە جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن. الەمدەر بايلانىسىن ۇزبەۋ ءۇشىن ارۋاقتاردىڭ رازىلىعىن الۋ كەرەك. بۇل مەرەيتويدى اباي ءتارىزدى دانىشپاندى بەرگەن اۋەلى اللا تاعالانىڭ رازىلىعى ءۇشىن، سونان كەيىن اباي ارۋاعىنىڭ رازىلىعى ءۇشىن وتكىزۋ كەرەك.  

سوندىقتان مەرەيتويدى ويداعىداي وتكىزۋ بىزگە كەرەك. 

مەرەيتويدى دۇرىس وتكىزۋ ابايعا دا كەرەك. شاكارىم ءوزىنىڭ شىعارماسىندا كەيبىر ارۋاقتاردىڭ وزىنە كومەك بەرەتىن ارتىندا ەشكىمنىڭ قالماعانىن، سوندىقتان جەتىلە الماي، قينالىپ جۇرگەندەرىن جازادى. 

ارۋاقتارعا قانداي كومەك كەرەك؟ بىزگە قورەك قانداي كەرەك بولسا، ولارعا دا قورەك سونداي كەرەك. وسى كورنەۋ  الەمدە دە، كورىنبەيتىن جوعارى الەمدە دە جان قورەكسىز ءومىر سۇرە المايدى. بىراق ولاردىڭ قورەكتەرى بىردەي ەمەس، ءارتۇرلى. ارۋاقتاردىڭ قورەگى بىزدىكىنەن بولەك. ولاردا ءتان جوق. سوندىقتان ولاردىڭ تاماعى بىزدىكىندەي دورەكى زاتتىق ەمەس، نازىك تاماق. ولار نازىك بولمىستا، سوندىقتان  دەنەلەرى دە نازىك بولمىستان قۇرالادى. نازىك بولمىسقا اقىل-وي، تۇيسىك، نيەت پەن تىلەك، سەزىمدەر جاتادى. ارۋاقتاردىڭ قورەگى دە وسىلار. سوندىقتان ارۋاقتاردى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن ولاردى وسىلارمەن قورەكتەندىرۋ كەرەك. ياعني، ولاردىڭ قورەگى ارتىندا قالعانداردىڭ جاقسى وي-تىلەگى، ەستەرىندە ساقتاعان جاقسى ىستەرى، اللا تاعالادان ولار ءۇشىن سۇراعان تىلەكتەرى. اباي ايتقان «ءولدى دەۋگە سىيا ما، ويلاڭدارشى، ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان؟» دەگەن ءسوزدىڭ وسىنداي تەرەڭ ماعىناسى بار. ارۋاقتار ارتىندا قالعانداردىڭ جاقسى وي-تىلەكتەرىمەن قورەكتەنىپ، كۇش الىپ، ءارى قاراي ورلەۋ جولىمەن شىرقايدى. قازاقتا ولگەن ادام تۋرالى جامان ءسوز ايتۋعا تيىم سالىنادى. سەبەبى، مۇنداي ارەكەت ارۋاققا ۇلكەن زياندىق جاساپ، ونىڭ نارازىلىعىن تۋدىرادى. 

ءسوز سوڭىنا كەلەتىن بولساق، اباي ارۋاعىنا كومەكتەسىپ، سونىمەن بىرگە، وزىمىزگە ونىڭ رازىلىعىن الىپ، مول رۋحاني قۋاتىنىڭ شاپاعاتىن الۋ ءۇشىن بۇل مەرەيتويعا سانالى تۇردە قاراۋىمىز كەرەك. سوندا ءىس-شارالارىمىز ءساتتى بولىپ، ءوز دارەجەسىندە ناتيجەسىن بەرەدى. ول ءۇشىن بيىلعى جىلدى «اباي جىلى» دەپ اتاپ، دانىشپان بابامىزدىڭ رۋحاني مۇراسىنا كوڭىل ءبولىپ، تەرەڭىرەك زەرتتەپ، كەڭىنەن تۇسىنۋگە ۇمتىلۋىمىز كەرەك. ال مەرەيتويدا ءوتىپ جاتقان شارالاردىڭ بارلىعى «توي تويلاۋ ءۇشىن» ەمەس، ارۋاقتى ريزا ەتۋ ءۇشىن ەكەنىن ۇمىتپاي، ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك. سونىمەن بىرگە، ەڭ باستىسى: ءدىني راسىمدەردى تولىق ورىنداپ، اباي ارۋاعىنا اللا تاعالادان ءوزىنىڭ شاپاعات نۇرىن جاۋدىرۋدى سۇراپ، بارلىق ءىس-شارالارىمىزدىڭ ناتيجەسىن باعىشتاۋىمىز كەرەك. اللا تاعالانىڭ شاپاعات نۇرى جاۋسا، اباي بابامىزدىڭ ارۋاعى ءارى قاراي جەتىلۋدىڭ شىڭىنا قاراي شىرقاي ءتۇسىپ، ارتىندا قالعان قازاق ەلىنە ءوزىنىڭ مارحاباتىن ايامايتىنى انىق. 

وسىلاي بۇل مەرەيتويدان وزىمىزگە دە، اباي رۋحىنا دا ۇلكەن شاپاعات تابۋعا مۇمكىندىك تۋماق.

پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە 09.01.2020 جىلى جاريالانعان «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسىندا «بيىل اباي قۇنانباەۆتىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولادى. حالقىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتىنىڭ مەرەيتويىن لايىقتى اتاپ ءوتۋ ءۇشىن ارنايى قۇرىلعان كوميسسيا دايىندىق جۇمىستارىن باستاپ كەتتى. مەملەكەت كولەمىندە جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە اۋقىمدى ءىس-شارالار ۇيىمداستىرۋ جوسپارلانىپ وتىر. بىراق مۇنىڭ ءبارى توي تويلاۋ ءۇشىن ەمەس، وي-ءورىسىمىزدى كەڭەيتىپ، رۋحاني تۇرعىدان دامۋىمىز ءۇشىن وتكىزىلمەك... سوندىقتان ءبىز ابايدىڭ ويىنان دا، تويىنان دا تاعىلىم الۋعا ءتيىسپىز» دەپ جازدى. بۇل تىڭ وي. بۇرىن مۇنداي وي ايتىلماعان. 

قىتاي دانىشپانى كونفۋتسي «قۇرباندىقتى اتا-بابالار ارۋاعىنا ولار ءالى ءتىرى ءتارىزدى بەرۋ كەرەك» دەگەن ەكەن. ارۋاقتاردى ءولى ادامدار ەمەس، ءالى ءتىرى، ءوزىمىزدىڭ ورتامىزدا جۇرگەندەر دەپ قابىلدايتىن بولساق، سوندا ءبىز ولاردان بولىنبەي، ۇنەمى ەستە ۇستاپ، بايلانىستا بولامىز. بۇلاي بولماسا ولاردى ۇمىتىپ، تەك قانا وسىنداي مەرەيتويلاردا ەسىمىزگە تۇسىرەمىز. مۇنداي مەرەيتويلار شىنىندا دا «توي تويلاۋ ءۇشىن» وتەدى دەۋگە بولادى. قانشا قاراجات شىعىپ، اۋقىمدى ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلسا دا، ولار لايىقتى ناتيجەسىن بەرە المايدى. 

سوندىقتان بۇرىنعى قاتەلىگىمىزدى قايتالاماۋ ءۇشىن پرەزيدەنتىمىزدىڭ بۇل ساليقالى ويىن تەرەڭىنەن تالداپ، سانا-سەزىمنەن وتكىزۋ كەرەك بولىپ وتىر. سەبەبى بۇل ويدان ماڭىزدى سۇراق تۋادى. جاسالىپ جاتقان اۋقىمدى ءىس-شارالاردىڭ ناتيجەسىن تولىق كورىپ، رۋحاني تۇرعىدان دامىي الۋىمىز ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ اتەيستىك داۋىردە قالىپتاسقان وي-ورىستەن ءالى ارىلا الماي جۇرگەن كوپشىلىگىمىز ءۇشىن بۇل وتە ماڭىزدى سۇراق. 

ابايتانۋشى جانە تەولوگ رەتىندە بۇل وزەكتى ماسەلە توڭىرەگىندە ءوز ويىمدى قىسقاشا بولسا دا ايتۋدى ءجون كوردىم. 

اۋەلى مەرەيتويدىڭ ماڭىزىن ءتۇسىنىپ الايىق. بۇل مەرەيتويدى دۇرىس وتكىزۋ كىمگە كەرەك؟ بىزگە مە، الدە ابايعا ما؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىنا بايلانىستى ءبىزدىڭ مەرەيتويعا  دەگەن كوزقاراسىمىز، وعان دەگەن ىنتا-جىگەرىمىز قالىپتاسپاق. 

سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن اۋەلى ارۋاقتىڭ كىم ەكەنىنە قىسقاشا توقتالا كەتەيىك. بولمىستىڭ بۇل كورنەۋ الەمىنەن باسقا، كورىنبەيتىن قاتار نازىك الەمدەرى بارى بەلگىلى. قاتار الەممەن شۇعىلداناتىن سپيريتۋليزم ءىلىمى بۇل الەمدەر تۋرالى مولىنان مالىمەت بەرەدى. ءاربىر الەمدە سوعان سايكەس جان يەلەرى ءومىر سۇرەدى. ارۋاقتار باسقا ءبىر جان يەلەرى ەمەس، وسى كەڭىستىكتە، نە بولماسا بولمىستىڭ باسقا الەمدەرىندەگى جان يەلەرى ەكەنى، ولاردىڭ وزدەرىنىڭ تاندەرىن تاستاپ، ەندى عارىش كەڭىستىگىندە جۇرگەندەرىن سپيريتتەر انىقتاعان. ارۋاقتاردىڭ ءتانى قالىپ، بىراق جاندارى رۋحتارىمەن ءالى دە بولسا بۇرىنعى كەزىندەي وزدەرىنىڭ جاقىندارىن كورىپ-ءبىلىپ، ولاردىڭ اراسىندا جۇرگەندەرىن، ولارعا جاقسىلىق ويلاپ، كومەكتەسكىلەرى كەلەتىنىن ايتىپ، ولار وعان كوپتەگەن دالەلدەر كەلتىرەدى. 

ارۋاقتار الەمى كورنەۋ الەمگە قاراعاندا تابيعاتى بولەك، وتە نازىك، اۋا، لەپ، دەم ءتارىزدى كورىنبەيتىن، سوندىقتان ادامداردىڭ كورىپ-بىلۋىنە بولمايتىن الەم. بىراق كورنەۋ الەم مەن كورىنبەيتىن الەمدەر ءبىر-بىرىمەن تىعىس بايلانىستا. ادامزات ءومىرىنىڭ قيىن-قىستاۋ كەزدەرىندە ارۋاقتار ارقاشان دا كومەككە كەلەدى. ارۋاقتاردىڭ ادامزاتقا كومەگى تۋرالى بارلىق قاسيەتتى جازبالاردا، كوپتەگەن حالىقتاردىڭ اۋىز ادەبيەتىندە، اسىرەسە قازاق حالقىنىڭ اڭىزدارىندا مولىنان بەرىلگەن. 

ءبىزدىڭ حالقىمىز كوشپەلى داۋىردە تابيعاتپەن تولىق ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرگەندىكتەن، ولار بولمىستىڭ ءتۇرلى دەڭگەيلەرىن جاقسى ءبىلىپ، ولاردىڭ ءوزارا بايلانىسىن سەزىنىپ وتىردى. سوندىقتان قازاق حالقىندا تاڭىريزمنەن قالعان ارۋاق ۇعىمى بۇرىننان بار. ارۋاقتاردى ۇنەمى ەسكە الىپ، قيىن-قىستاۋ زامانداردا جاۋعا دا «ارۋاق» دەپ شاۋىپ، ونى قاستەرلەگەن. 

اۋليە شاكارىم اتامىز ءوزىنىڭ «ءۇش انىق» اتتى شىعارماسىندا ارۋاقتاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى، ولاردىڭ ءفاني الەممەن بايلانىسى جونىندە كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرەدى. ول ارۋاقتاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى تۋرالى ايتىپ، ولاردىڭ ادام ومىرىندە الاتىن ورنى ۇلكەن ەكەنىن كورسەتەدى. ەكى الەمنىڭ بايلانىسى تىعىز. ارۋاقتار ادامدارعا اقىل بەرىپ، كەيدە ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنە ارالاسىپ، قاتەلىكتەرى بولسا جونگە سالىپ، كومەكتەسىپ، ءتىپتى باسقارىپ تا وتىرادى ەكەن. 

ياعني ارۋاقتارمەن دۇرىس بايلانىس جاساي الساق، ولاردىڭ بىزگە دەگەن كوپتەگەن كومەگى بار. ال ەگەر، كەرىسىنشە، ارۋاقتى ەسكەرمەي، نە بولماسا وعان قارسى ارەكەت ەتەتىن بولساق، وندا ولار رەنىش ءبىلدىرىپ، كومەك بەرمەيتىن بولادى. ءتىپتى ءوزىنىڭ قارسىلاسى بولسا، وعان ۇلكەن كەدەرگى جاساپ، ءتىپتى ءولتىرىپ تاستاۋى دا مۇمكىن. بۇعان سپيريتتەر كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرە الادى. 

ارۋاقتار كوبىنە كومەكتەسۋگە ۇمتىلادى. كومەكتىڭ شاماسى مەن ماڭىزدىلىعى ارۋاقتىڭ جەتىلۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى. اباي ءتارىزدى دانىشپاندار ارۋاعىنىڭ كومەگى وتە زور بولادى. بۇگىنگى وتپەلى كەزەڭىمىزدە ونداي كومەكتىڭ ءبىز ءۇشىن اۋاداي قاجەت ەمەس پە؟ 

ءبىرىنشى سۇراقتىڭ جاۋابى وسىلاي وزىنەن ءوزى پايدا بولادى. بۇگىنگى كۇندەرى بىزگە اباي بابامىزدىڭ كومەگى اۋاداي قاجەت. سوندىقتان ونىڭ ارۋاعىن ريزا ەتۋ ءۇشىن بۇل مەرەيتويدى دۇرىس وتكىزۋىمىز كەرەك. مەرەيتويدى دۇرىس وتكىزۋ ەڭ اۋەلى بىزگە كەرەك!

سونىمەن بىرگە، بۇل ابايعا دا كەرەك. شاكارىم ءوزىنىڭ شىعارماسىندا كەيبىر ارۋاقتاردىڭ وزىنە كومەك بەرەتىن ارتىندا ەشكىم جوق ەكەنىن، سوندىقتان جەتىلە الماي، قينالىپ جۇرگەندەرىن جازادى. ارۋاقتارعا دا قورەك كەرەك. بىراق ولاردىڭ قورەگى بىزدىكى ءتارىزدى ەمەس، نازىك تاماق. نازىك بولمىستا بولعاندىقتان، ولاردىڭ قورەگى ارتىندا قالعانداردىڭ جاقسى وي-تىلەگى، اللا تاعالادان ولار ءۇشىن سۇراعان جاقسىلىعى. ولار وسىنداي جاقسىلىقتارمەن قورەكتەنىپ، ءارى قاراي ورلەۋ جولىمەن شىرقايدى. 

اباي ارۋاعىنا كومەكتەسۋ ءۇشىن بۇل مەرەيتويدى سانالى تۇردە وعان ارناپ، حالقىمىزدىڭ ىنتا-جىگەرىن باعىشتاپ، ارۋاق ءومىرى ناتيجەلى بولۋىنا كومەكتەسۋ ءۇشىن جاساۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن بيىلعى جىلدى ابايعا ارناپ، دانىشپان بابامىزدىڭ رۋحاني مۇراسىنا كوڭىل ءبولىپ، زەرتتەپ، تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە ۇمتىلۋىمىز كەرەك. وسى جاساپ جاتقان ءىس-شارامىزدى ونىڭ ارۋاعىنا سانالى تۇردە باعىشتاۋىمىز قاجەت. ال مەرەيتويدا ءوتىپ جاتقان شارالاردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ قۋانىشىمىز ءۇشىن ەمەس، ارۋاقتى ريزا ەتۋ ءۇشىن ەكەنىن ەستە ۇستاپ، ارۋاقتى ريزا ەتسەك ابزال. سونىمەن بىرگە، ەڭ باستىسى: اللا تاعالادان وعان ءوزىنىڭ شاپاعات نۇرىن جاۋدىرۋدى تىلەۋىمىز كەرەك. وسىلاي اباي بابامىزدىڭ ارۋاعىنا اللا تاعالانىڭ شاپاعاتىن جاۋدىرۋعا مۇمكىندىك تۋادى. جانە، بۇل مەرەيتويدان، پرەزيدەنتىمىز جازعانداي، وزىمىزگە ابايدىڭ ويىنان دا، تويىنان دا تاعىلىم الۋعا جاعداي تۋادى.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، پروفەسسور 

Abai.kz