قىتاي ۆيرۋسى جەر-جاھانعا تاراعالى «پاندەميا» دەگەن ءسوزدى ءبىرىنشى رەت ەستىگەندەي، الەمدى، قوعامدى ۇرەي باستى. بىراق، بۇعان دەيىن جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ بار ەكەنىن، قانشا ادامنىڭ وبادان قايتىس بولعانىن ەستىسەك تە، كوزبەن كورمەگەسىن، كوپ تەرەڭدەمەدىك. ال، ەلىمىزدە كورونوۆيرۋس پاندەمياسى العاش انىقتالعاندا-اق، اينالامىزدان ءولىم ۇرەيىن سەزىپ، ءار ەستىگەن ساندارىمىزعا شوشي قارادىق. اقپارات ىقپالىنىڭ كۇشتىلىگى سونداي ادامزات تاريحىندا ءدال وسى Covid-19 سياقتى بۇرىن-سوڭدى جويقىن ىندەت بولماعانداي جانىمىزدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ وتىرمىز. بۇل پاندەميا شىنىمەن دە ءبىز ويلاعانداي قورقىنىشتى ما؟ الەم ستاتيستيكاسى اتالعان ىندەتتەن قانشالىقتى جاپا شەگىپ وتىر؟

عالىمداردىڭ ەسەپتەۋىنشە جۇقپالى ىندەتتەر ءجۇز جىل سايىن ادامزاتتى قان قاقساتىپ قايتالانىپ وتىرادى ەكەن. ياعني – «كورونوۆيرۋس»، «يسپانيا تۇماۋى»، «تىرىسقاق»، «شەشەك» ت.ب. ادامزات تاريحىندا بولعان قاي پاندەميانى الىپ قاراساق تا ورنى تولماس وراسان قاسىرەت الىپ كەلگەنىن كورەمىز.

«يۋستينيان وباسى»

547-750 جىلدارى ۆيزانتيادان ەتەك الىپ، دۇنيەجۇزىندە 90 ميلليون ادامنىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولعان پاندەميا – «يۋستينيان وباسى». دەرەكتەر بويىنشا وبا يمپەراتور يۋستينياننىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى. پاندەميانىڭ تارالۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپكەر بولعان ساۋدا-ساتتىق ەكەن. بۇكىل ەۋروپا ەلدەرى، ورتالىق جانە وڭتۇستىك ازياعا، اراب ەلدەرىنە تارالادى. ەپيدەميانىڭ تەز تاراعانى سونشالىق، كونستانتينوپولدىڭ وزىندە ءبىر كۇندە 5 مىڭ ادامنان قايتىس بولعان. اۋرۋدىڭ كوزگە تۇسە قوياتىن ايىرىقشا بەلگىلەرى دە بولماعان. ويتكەنى، سىرت كوزگە ساۋ بولىپ كورىنگەن ادام سول كۇنى اۋرۋ بەلگىلەرى بىلىنگەنشە اجال قۇشۋى ابدەن مۇمكىن ەكەن. عاسىرعا سوزىلعان وبانىڭ نەدەن تاراعانىن زەرتتەۋشىلەر تەك 2013 جىلى انىقتايدى. ولار - پاندەميانى تاراتۋشى بۇرگەلەر مەن كەمىرگىشتەر دەگەن بولجام جاساعان.

«قارا ءولىم»

تاريحتاعى العاشقى ىندەتتەردىڭ ءبىرى «قارا ءولىم» دەپ اتالادى. 1346-1353 جىلدارى اتالعان ىندەتتەن ەۋروپانىڭ 30-60 پايىز حالقى قايتىس بولعان. بولجام بويىنشا، ول كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنان باستالىپ، ەۋروپا مەن سولتۇستىك افريكاعا تاراعان. قاۋىپتى دەرت «Yersinia pestis» وبا تاياقشاسىنان باستالعان. «قارا ءولىم» تىركەسىنىڭ اۋرۋ بەلگىلەرىنە قاتىسى جوق. الايدا 1346-1351 جىلدارى وبانىڭ بۇل ءتۇرىن جۇقتىرىپ، قايتىس بولعان ادامداردىڭ دەنەسى قارايىپ كەتەتىن بولعان ەكەن.

«ەبولا»

ەبولا – گەمورراگيالىق قىزبا جۇقپالى اۋرۋى. بۇل ۆيرۋستىڭ وشاعى زايردەگى ەبولا ماڭىندا تۇراتىن ەلدى-مەكەندەردە بايقالعاندىقتان، وسى وزەننىڭ اتىمەن اتالعان. ەبولا بەزگەگىنىڭ بەلگىلەرى نەگىزىنەن ماربۋرگ ۆيرۋسىنا اسا ۇقساس. ەبولا ادامدارعا اڭ-قۇستاردان تاراعان. 1976-2012 جىلدارى الەمدى 23 رەت شارپىعان. جۇقتىرعان ادامداردىڭ 50-80 پايىزى ءولىم قۇشقان. ۆيرۋسقا قارسى اسەر بەرەتىن ۆاكتسينا ءالى كۇنگە دەيىن تابىلمادى. سوندىقتان ەمى جوق ىندەت. تارالۋ جىلدامدىعى تەز بولۋىمەن قاۋىپتى. ناۋقاستىڭ ەمدەلىپ كەتۋ مۇمكىندىگىن پايىزبەن ايتساق، بار-جوعى – 10-اق پايىز. سوڭعى رەت 2014 جىلى افريكا ەلىندە قايتادان شىقتى.

«ا تۇماۋلى ۆيرۋس»

ا تۇماۋلى ۆيرۋس جايلى ەستۋىڭىز بار ما؟ جاي عانا تۇماۋدىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەن دەپ قاراي سالۋىڭىز دا مۇمكىن. بىراق ا تۇماۋلى ۆيرۋستى دا عالىمدار پاندەمياعا جاتقىزىپ وتىر. جالپى تۇماۋدىڭ ءۇش ءتۇرى بار: ا، ۆ جانە س. وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ جويقىنى 1948 جىلى جاھاندى جالماعان H1N1 اتاۋلى ا تۇماۋى. الەمدە 50 ميلليون ادامنىڭ قازاسىنا سەبەپ بولعان. بۇل پاندەميانى «شوشقا تۇماۋى» دەپ تە اتايدى. الەمنىڭ 160 ەلىنە تارالعان. ۆيرۋس شوشقا اراسىندا اەروزولدار ارقىلى، تۋرا نەمەسە جاناما قاتىناستا جۇعادى، سونىمەن قاتار جۇقپانىڭ ەش بەلگىسى بىلىنبەيتىن تاسىمالداۋشىلار ارقىلى دا تارالادى. شوشقالاردىڭ اراسىندا جۇقپا جىل بويى بولۋى مۇمكىن، جايلى كليمات جاعدايىندا كۇز جانە قىس ايلارىندا اۋرۋ ءورشيدى. كوپتەگەن ەلدەردە شوشقا تۇماۋىنا قارسى ولاردى ەگۋ شارالارى تۇراقتى تۇردە جۇرگىزىلەدى. شوشقا تۇماۋى ادامعا اسا قاتەرلى. قاتەرلىگى سول – از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە جاڭا شتامم تۋدىرىپ وتىرعان. ونىڭ ناقتى ەمدەۋ ءتاسىلى ءالى جوق، الايدا الدىن الۋعا بولادى.

«ۆيچ ۆيرۋسى»

سپيد تۋدىراتىن ۆيچ ۆيرۋسى. عالىمدار وسىدان 30 جىل بۇرىن سپيد دەرتىنە سەبەپ بولاتىن ۆيرۋستىڭ نە ەكەنىن انىقتادى. 1983 جىلى مامىردىڭ 20-سى كۇنى «Science» جۋرنالىندا جاريالانعان ەكى ماقالا العاش رەت IDS-كە (يممۋن تاپشىلىعى سيندرومىنا) ۇقساس سيمپتومى بار ناۋقاستاردان جاڭا رەتروۆيرۋس بولىنگەنىن سيپاتتادى. بۇل ۆيرۋس كەيىن ۆيچ دەگەن اتقا يە بولدى. قازىر الەمدە بۇل اۋرۋدى جۇقتىرعان 34 ميلليون ادام ءومىر سۇرەدى. قازاقستاندا ولاردىڭ سانى 20 مىڭنان اسقان. ونىڭ ينكۋباتسيالىق ۋاقىتى كوروناۆيرۋستاعىداي 14 كۇن ەمەس، 8-9 جىل. دەمەك، ونى جۇقتىرعان ادام اۋرۋدىڭ ەشبىر بەلگىسىن سەزبەي وسىنشا ۋاقىت ساپ-ساۋ ادامداي ءجۇرۋى مۇمكىن. سپيد-ءتىڭ پايدا بولعانىنا نەشە جىلدار وتسە دە، تەك سيمپتومداردى جەڭىلدەتەتىن دارىلەر بولماسا، ونى ەمدەيتىن ءدارى-دارمەك ءالى كۇنگە دەيىن جوق. پاندەميانىڭ بۇل ءتۇرى ادامزات اراسىنا الدەقاشان ءسىڭىپ كەتكەندەي تارالىپ كەلەدى.

«شەشەك»

شەشەك (وسپا) اۋرۋى. بۇل ادامزات تاريحىنداعى ەڭ جۇقپالى اۋرۋ سانالادى. شەشەك اۋرۋىمەن بۇكىل الەم اۋىرعان. 16-17 عاسىرلاردا شەشەك اۋرۋىنان ەۋروپادا 500 مىڭ، ازيادا 800 مىڭ ادام مەرت بولعان. بۇل ىندەتتىڭ قازاققا اكەلگەن ناۋبەتىن جاقسى بىلەسىز... ال 18 عاسىردا تەك ەۋروپانىڭ وزىنەن 150 ميلليون ادامدى جالماعان. شەشەك ساناۋلى كۇندەردە دەنەگە كوپتەگەن جارا شىعۋىمەن سيپاتتالادى. بۇل رەتتە تەك اۋا-تامشى جولىمەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كيىم، توسەك-ورىن، قوزدىرعىش جارادان تۇسكەن ىدىس - اياق ارقىلى دا جۇقتىرۋعا بولادى. تاريحتا شەشەكتەن ءاربىر سەگىزىنشى ادام ولگەن. شەشەكتىڭ سوڭعى سوققىسى 1871-73 جىلدارى ەۋروپادا ءولىم-ءجىتىم ءبىر عاسىر بۇرىنعى دەڭگەيگە دەيىن كوتەرىلگەن. سوڭعى ناۋقاس شەشەك 1977 جىلى سوماليدە تىركەلدى. بۇگىنگى كۇنى شەشەك تابيعاتتا جوق — ۆيرۋستىڭ ۇلگىلەرى اقش پەن رەسەيدىڭ ەكى زەرتحاناسىندا عانا ساقتالادى.

«مارسەل ىندەتى»

1970 جىلى ەۋروپادا «مارسەل ىندەتى» دەگەن اتپەن اۋرۋ تارالا باستادى. تارالۋ وشاعى جەرورتا تەڭىزىنىڭ مارسەل بۇعازىنان شىققان. قىزۋ ساۋدا ورتالىعىندا ورىن العان العاشقى ولىمدەردى بيلىك دۇربەلەڭ تۋدىرماۋ ءۇشىن جانە ساۋداعا زيانى تيمەۋ ءۇشىن جاسىرىپ ۇستاعان. بۇل پاندەميا 100 مىڭعا جۋىق ادامنىڭ قازا تابۋىنا سەبەپكەر بولعان. كونە دەرەكتەردە ىندەت ادامعا تىشقان، ەگەۋقۇيرىق سياقتى كەمىرگىش جاندىكتەر ارقىلى جۇققان دەپ كورسەتىلەدى. اتالمىش ۆيرۋس – كەمىرگىش جاندىكتىڭ تەرىسىندە 23 تاۋلىك، ازىق-تۇلىك زاتتارىندا 2-4 اي، اۋىرعان ادامنىڭ قانىندا 165 كۇنگە دەيىن ساقتالعان. اۋرۋدىڭ بەلگىسى – تەمپەراتۋرا كوتەرىلەدى، بۇلشىق ەتتەر شوشىنىپ ءىسيدى، سالعىرتتىق پايدا بولادى. اۋرۋ جۇققان ادام قۇسادى، كەۋدە تۇسى قىسادى، قاندى قاقىرىق تۇسەدى.

«تىرىسقاق»

1820 جىلى دۇنيەنى دۇربەلەڭگە سالعان پاندەميا – تىرىسقاق. بۇل اۋرۋ ادامزاتتى اپاتقا ۇشىراتۋدا وبادان كەيىنگى ەكىنشى ورىندى الدى. العاش ينديادا لاستانعان سۋدى ۇدايى تۇتىنۋدان پايدا بولىپ، ساۋدا تاسىمالدايتىن سۋ جولى (كەمەمەن) ارقىلى ەۋروپاعا جەتكەن. دەرت اۋەلى لوندون قالاسىنا تاراعانىمەن، ىندەت كىندىگى رەتىندە نيۋكاسل قالاسى اپات وشاعىنا اينالدى. تىرىسقاققا شالدىققان ادامنىڭ بويىنان سۇيىقتىق ازايادى. وسىنىڭ سالدارىنان: اسقازان، بۇيرەك، باۋىر، جۇرەك، وكپە قىزمەتى بۇزىلادى دا، ولىمگە دۋشار ەتەدى. دەرت از عانا ۋاقىت ىشىندە 100 مىڭنان استام ادامنىڭ ءومىرىن جالماعان ەكەن. بۇل پاندەميا فيليپپين، يندونەزيا، تايلاند باستاتقان ازيا ەلدەرىنە دە وراي سوققان كورىنەدى.1817 جىلدان 1926 جىلعا دەيىن جەر شارىنىڭ حالقى تىرىسقاقپەن التى رەت جاپپاي اۋىردى.

«يسپان تۇماۋى»

1920 جىلى الەمدى «يسپان تۇماۋى» دەگەن اتپەن پايدا بولعان پاندەميا جايلادى. ەكى جىلدىڭ ىشىندە دۇنيە ءجۇزىنىڭ حالقىنىڭ 29,5 پايىزىنا جۇعىپ، 50 ميلليون ادام اۋىرعان. شامامەن بۇلاردىڭ 70 مىڭنان استامى باقيلىق بولعان. پاندەميا تاريحىن زەرتتەگەن ماماندار بۇل ىندەت «H1N1» ءۆيرۋسى نەگىزىندە ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك  سوعىستىڭ سوڭعى جىلدارى پايدا بولىپ، 1920 جىلى الەمگە تاراعان دەيدى. اۋرۋعا ءبىر ميلليون ادام شالدىققان. اسىرەسە، 20-40 جاس ارالىعىنداعى زىڭگىتتەي قىز-جىگىتتەردى باۋداي تۇسىرگەن. دەرتتىڭ بەلگىسى: ادامنىڭ بەت-الپەتى كوگەرىپ، وتتەگى جەتىسپەيدى. قان ارالاس قاقىرىق تۇسەدى. وكپە قابىنادى. كوپ جاعدايدا ادامدار اۋرۋ جۇققان كۇنى-اق وكپەسىنەن قان كەتىپ ولە بەرگەن. بۇل ىندەت اسا كوپ ادامدى ولىمگە دۋشار ەتكەن تاجال رەتىندە تاريح پاراعىنا تىركەلدى.

«مالياريا وباسى»

كەلەسى پاندەميا ۇرعاشى مالياريا ماسالارىنىڭ شاعۋى ارقىلى تارالعان وبا. ءححى عاسىردىڭ باس كەزەڭىندە مالياريانى جىلىنا 350-500 ميلليون ادام جۇقتىرىپ، ونىڭ 1,3-3 ميلليونى قايتىس بولعان. الداعى 20 جىلدا ادام ءولىمىنىڭ سانى ەكى ەسە ۇلعايادى دەگەن بولجامدار دا ايتىلعان. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ سوڭعى مالىمەتتەرى بويىنشا، مالياريا پلازمودياسىن جىلىنا 124-283 ميلليون ادام جۇقتىرىپ، ونىڭ 755 مىڭعا جۋىعى قايتىس بولعان. 2000-2013 جىلدارداعى كورسەتكىش بويىنشا، مالياريادان قايتىس بولعان ادامداردىڭ سانى 47 پايىزعا قىسقارعان. اۋرۋدىڭ بۇل تۇرىمەن وڭتۇستىك ساحارا ايماعىنىڭ 85-90 پايىزى اۋىرعان، كوبىنە 5 جاسقا دەيىنگى بالالار جۇقتىرعان.

جالپى، پاندەميا ءسوزىنىڭ ءوزى اۋرۋدىڭ الەمگە تارالۋىن بىلدىرەدى. بۇل اۋرۋدىڭ قاۋىپتىلىگىنەن بۇرىن ونىڭ تارالۋ اۋقىمىن بىلدىرەدى جانە جۇقپالى اۋرۋلاردا عانا قولدانىلادى. اۋرۋدىڭ تارالۋ اۋقىمى مەن جۇقتىرعاندار سانى ارتا تۇسسە، ەپيدەميا پاندەمياعا اينالادى. بيىلعى جىل الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن كوروناۆيرۋستى دا دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى پاندەمياعا جاتقىزىپ وتىر. 200-گە جۋىق ەلگە تاراپ، قازىرگى كۇنى 3 ميلليون 300 مىڭنان استام ادام جۇقتىرعان. ەڭ العاش قىتايدا ورنالاسقان حۋبەي پروۆينتسياسىنا كىرەتىن ۋحان قالاسىنىڭ حۋانان جانۋارلار مەن تەڭىز ونىمدەرى بازارىندا تىركەلگەن. الايدا اتالمىش ۆيرۋستىڭ ادام بالاسىنا قانداي جانۋاردان جۇققانى ءالى كۇنگە ناقتى دالەلدەنبەي وتىر. سوندىقتان دا ۆيرۋسقا قارسى ۆاكتسينا ويلاپ تابۋ دا عالىمدارعا قيىنعا سوعۋدا. نەگىزى ادامزات تاريحىندا وبا، ءسىبىر جاراسى، تىرىسقاق سياقتى ىندەتتەردىڭ كوپتەگەن ءتۇرى بولعان. پاندەميانىڭ تاريحىنا ۇڭىلدىك، جەكە-جەكە توقتالدىق تا. جوعارىدا اتالعان پاندەميالاردىڭ ستاتيستيكاسىمەن سالىستىرساق تا كوروناۆيرۋستىڭ تارالۋى قالىپتى دەڭگەيدە. بىراق قازىر اقپارات كەڭىستىگى اشىق. بۇكىل ادامزاتقا قول جەتىمدى بولعاندىقتان دا ۇرەي مەن قورقىنىش باسىم.

نازەركە التايقىزى

Abai.kz