امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى. كافكانىڭ ءۇيى (جالعاسى)
ححح
«جازۋشى بولعىسى كەلگەن ادام، باقىتتى بالالىقتىڭ بال-شەكەرىن تاتىپ، جالىنداعان جاستىق شاعىندا لاپىلداعان وتتاي جانىپ ءوتۋى ءتيىس» دەپ، جاتامىز، كەيدە ءدىلمارسىپ. ەگەر سىزدە باقىتتى بالالىق بولماسا شە؟ جالىنداعان جاستىق شاعىڭىزدا قۇداي سىزگە ماحاببات پەن قۋانىشتى ەمەس، اۋىر ازاپ پەن قايعى-قاسىرەتتى سىيلاسا شە؟ وندا ءسىزدىڭ جازۋشى بولۋعا قاقىڭىز جوق پا؟
باقىتتى بالالىقتىڭ بولۋى ەر ازامات ءۇشىن كوبىنە-كوپ اكەنىڭ ءتالىم-تاربيەسىنە بايلانىستى. تۋماۋىمىزعا قالاي شارامىز جوق بولسا، اكەلەرىمىزدى تاڭداۋعا دا ءبىزدىڭ ەش دارمەنىمىز جوق. قۇداي ادام بالاسىن دۇنيەگە اكەلگەندە كىمنىڭ شاڭىراعىندا تۋى كەرەكتىگىن ودان سۇرامايدى. ءسىز دە قۇدايعا قارسىلىق تانىتۋعا قاۋقارسىزسىز.
ححح
«جازۋشى بولعىسى كەلگەن ادام، باقىتتى بالالىقتىڭ بال-شەكەرىن تاتىپ، جالىنداعان جاستىق شاعىندا لاپىلداعان وتتاي جانىپ ءوتۋى ءتيىس» دەپ، جاتامىز، كەيدە ءدىلمارسىپ. ەگەر سىزدە باقىتتى بالالىق بولماسا شە؟ جالىنداعان جاستىق شاعىڭىزدا قۇداي سىزگە ماحاببات پەن قۋانىشتى ەمەس، اۋىر ازاپ پەن قايعى-قاسىرەتتى سىيلاسا شە؟ وندا ءسىزدىڭ جازۋشى بولۋعا قاقىڭىز جوق پا؟
باقىتتى بالالىقتىڭ بولۋى ەر ازامات ءۇشىن كوبىنە-كوپ اكەنىڭ ءتالىم-تاربيەسىنە بايلانىستى. تۋماۋىمىزعا قالاي شارامىز جوق بولسا، اكەلەرىمىزدى تاڭداۋعا دا ءبىزدىڭ ەش دارمەنىمىز جوق. قۇداي ادام بالاسىن دۇنيەگە اكەلگەندە كىمنىڭ شاڭىراعىندا تۋى كەرەكتىگىن ودان سۇرامايدى. ءسىز دە قۇدايعا قارسىلىق تانىتۋعا قاۋقارسىزسىز.
البەتتە، ءبىزدى جارىق دۇنيەمەن قاۋىشتىرعان اكەلەرىمىز ساناسىندا ساۋلەسى بار، مەيىرىمى مەن شاپاعاتى مول، ءيمانجۇزدى ادامدار بولىپ شىقسا قۇدايعا مىڭ دا ءبىر راحمەت. ال، كەرىسىنشە ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز ءوز ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ەشتەڭەدەن تايىنبايتىن زۇلىم، ءوسىپ كەلە جاتقان بالاسىنىڭ تالانتىن كورە المايتىن قىزعانشاق، بەرگەن ۋادەسىندە تۇرمايتىن الاياق، قۇلقىنىن تويدىرۋدىڭ قامىنان باسقانى ويلامايتىن توعىشار، بيلىكتىڭ الدىندا قۇرداي جورعالايتىن جاعىمپاز، ايتقان ءسوزى مەن ءىسى ءبىر جەردەن شىقپايتىن ەكىجۇزدى، دۇنيەنىڭ ءبارىن تەك اقشامەن عانا ولشەيتىن يمانسىز..، جاندار بولىپ شىقسا شە؟ ونداي اكەلەردەن تۋعان بالا قالاي وڭباق؟ قۇداي كەشىرسىن ارينە، بىراق، مۇنداي اكەلەر ءىرىتىپ-شىرىتكەننەن باسقا، قوعامعا نە جاقسىلىق اكەلە الادى؟ ايتىڭىزشى نە؟
ءبىز ءبىر ارامدىق جاساساق، ءسابي بولعاندىقتان بالالارىمىز ونى بىلمەيدى، سەزبەيدى دەپ ويلاپ، كوڭىلىمىزدى جۇباتامىز. شىندىعىندا پەندەشىلىككە سالىنىپ، وسىنداي ارزان وتىرىگىمىزبەن ءوزىمىزدى-ءوزىمىز الدايمىز. سول ارزان الدانىشىمىزدى كوڭىلىمىزگە مەدەۋ تۇتامىز. اقيقاتىندا قۇداي جاراتقان تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ سەزىمتالى -ءسابي. زۇلىمدىق پەن ارامدىقتى ار تۇتاتىن اكەسىنىڭ شىنايى بولمىسىن سەزىپ قالسا، سابيلەردىڭ جانى جارالانىپ، قاتتى كۇيزەلىسكە ۇشىرايدى. ادامنىڭ ار-ۇياتىنىڭ تازا بولۋى باسقالار ەمەس، ەڭ الدىمەن تاربيەلەپ وتىرعان ءوزىنىڭ بەلىنەن تۋعان پەرزەنتى ءۇشىن كەرەك. كەيىننەن بالاسىنىڭ تورىعىپ، قالاي ءومىر سۇرەرىن بىلمەي، جالعىزدىققا ۇشىراماۋى ءۇشىن قاجەت.
جازۋشىنىڭ مۇراجايىن ارالاپ ءجۇرىپ فرانتس كافكانىڭ بالا كەزىندە اكەسىنىڭ شىن بەت-بەينەسىن تانىپ قويىپ، قاتتى كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، اۋرۋعا شالدىققانى ەسىمە ءتۇستى. ءتىپتى، ول اكەسىنە وشىككەندىكتەن شىعارماشىلىق جولدى تاڭدادى ەمەس پە. ونىڭ ۇلى تۋىندىلارىنداعى زۇلىم كەيىپكەرلەردىڭ ءبارى دە جازۋشى قيالىنىڭ جەمىسى عانا ەمەس، تۋعان اكەسىنە دەگەن وشپەندىلىكتىڭ كورىنىسى ەدى عوي. كافكا اكەسىنىڭ بويىنان دۇنيەنى باقىتسىز ەتىپ تۇرعان زۇلىمدىقتى كوردى.
اكەسىنىڭ بەرگەن ءتالىم-تاربيەسىنە نارازى بولعان فرانتس كافكا كەيىننەن «اكەمە حات» اتتى اتاقتى شىعارماسىن جازدى. جو، جو، جوق، بۇل شىعارما نەمەسە بالانىڭ جانىن شوقتاي كۇيدىرگەن اكەسىنە دەگەن اشۋ-ىزاسى عانا ەمەس، ونداعان جىلدار بويى كافكانىڭ جۇرەگىنە تىنىشتىق بەرمەگەن، ءتىپتى ونى اۋرۋعا شالدىقتىرعان جازۋشىنىڭ جان ازاسى.
كافكانىڭ ۇيىندە تۇرىپ جازۋشىنىڭ اكەسىنە جازعان حاتىنداعى ايتىلعان سوزدەرى مەن جانىمدى تەبىرەنتىپ جۇرگەن ويلارىمنىڭ اراسىندا رۋحاني ۇندەستىكتىڭ نەمەسە ءبىر رۋحاني تۋىستىقتىڭ بار ەكەنىن وسى ساتتە جان-تانىممەن سەزىنىپ، جۇرەگىمنىڭ نازىك پەرنەسىنىڭ ءبىر ىشەگى ءۇزىلىپ كەتكەندەي كۇيگە ءتۇستىم.
ارينە، مەنى جارىق دۇنيەگە اكەلگەن تۋعان اكەم كافكانىڭ اكەسىندەي زۇلىم ادام بولعان جوق. قايتا كەرىسىنشە ول ەكى سويلەمەيتىن، ايتقان ۋادەسىندە تۇراتىن، اۋزىن اشسا ار جاعىنان اق جۇرەگى كورىنەتىن، وتە مەيىرىمدى، كەڭپەيىل ادام بولدى. ول ەشتەڭەدەن تايسالمايتىن، ەشكىمگە جالتاقتامايتىن، بيلىكتىڭ الدىندا بۇگەجەكتەپ، بۇكشەڭدەمەيتىن ناعىز اقىن ەدى، اكەمنىڭ كوزى تىرىسىندە مەن ونىڭ دوستارىنىڭ ءبارىن دە ءوزى سياقتى شىندىقتى ايتۋدان سەسكەنبەيتىن، قوعامداعى ادىلەتسىزدىكتەرگە قارسى شىعۋدان قايمىقپايتىن، اردىڭ ارقانىنان اتتاپ كەتپەيتىن، دۇنيەنىڭ ءبارىن يمان تارازىسىمەن ولشەيتىن جۇرەكتى ازاماتتار دەپ ويلايتىنمىن. شىنتۋايتىنا كەلگەندە اكەمنىڭ دوستارى - ولار دا مەنىڭ اكەلەرىم ەمەس پە؟
اكەم دۇنيە سالعاننان كەيىن ونىڭ كوپتەگەن دوستارىن جاقىنىراق تانىعانىمدا قاتتى قاتەلەسكەنىمدى ءتۇسىنىپ، ولاردىڭ كەيبىر ءىس-ارەكەتەرىنەن شوشىنىپ، كوڭىلىم قۇلازىپ، ومىردەن ءتۇڭىلىپ كەتتىم. اكەمنىڭ ومىردەن نەگە تىم ەرتە كەتكەنىن سوندا بارىپ ءتۇسىندىم. ولاردىڭ تۋىندىلارىنداعى كەسەك ويلارىن وقىپ جانە سول ايتقاندارىنا مۇلدە سايكەس كەلمەيتىن ۇساق تىرلىكتەرىن كورىپ، تىرشىلىكتە قالاي ءومىر ءسۇرۋ كەرەكتىگىن تۇسىنە الماي، دال بولدىم.
اكەمنىڭ ءبىر دوسى بويىنداعى ونەرىن ساتىپ، ءبىر بايشىكەشتىڭ باسى بايلى قۇلىنا اينالدى. اكەمنىڭ ءبىر دوسى شەنەۋنىكتەردىڭ الدىندا قۇرداي جورعالايتىن الاياق بولىپ كەتتى. اكەمنىڭ ءبىر دوسى تەك وزىنەن باسقانى ويلامايتىن قايىرىمسىز جان بولىپ شىقتى. اكەمنىڭ ءبىر دوسى ۇلكەن قىزمەتتە قايتا-قايتا قالۋ ءۇشىن ار-ۇياتتى ۇمىتتى. اكەمنىڭ ءبىر دوسى ءبىر ۇلى اقىننىڭ تويىندا زۇلىمدىق جولمەن بايگە الىپ، قازاقتىڭ ارقالى اقىنىنىڭ ولىمىنە سەبەپكەر بولدى. اكەمنىڭ ءبىر دوسى بيلىك حالىقتى زار يلەتىپ، قان قاقساتقاندا، ولاردى قورعاۋدىڭ ورنىنا، ءبىر ۇلكەن شەنەۋنىكتىڭ سويىلىن سوعىپ، اقىر سوڭىندا سونىڭ ءسوزىن سويلەپ، ۇلتىن ساتتى. اكەمنىڭ ءبىر دوسى بيلىكتى قايتا-قايتا ماقتاپ ودا جازىپ، ءۇي الدى. اكەمنىڭ ءبىر دوسى وپپوزيتسيانى جامانداپ، بيلىكتىڭ الدىندا وزىنە اجەپتاۋىر «بەدەل» جيناپ، كۇيبەڭ قاقتى. اكەمنىڭ ءبىر دوسى كوزى تىرىسىندە وزىنە كوشە بەرگىزىپ، ەلگە بارىپ، دۋمانداتىپ قايتتى. اكەمنىڭ ءبىر دوسى...
فرانتس كافكا اكەسىنە جازعان حاتىندا ودان ولەردەي قورقاتىنىن ايتادى:
«قىمباتتى اكە.
تاياۋدا سەن «نەگە مەنەن قورقاسىڭ» دەپ سۇرادىڭ. ارينە سەنىڭ الدىڭا بارعاندا پايدا بولاتىن ۇرەيدەن جانە مۇنىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن، اڭگىمە بارىسىندا كوپتەگەن جايتتارعا توقتالۋ كەرەكتىگىنەن قويعان سۇراعىڭا جاۋاپ بەرە المادىم. مەن بۇل سۇراققا حات ارقىلى جاۋاپ بەرگەنىمدە دە قويعان ساۋالىڭا تولىق جاۋاپ الماس ەدىڭ، ويتكەنى وسى حاتتى جازۋ بارىسىندا دا سەنىڭ الدىڭدا ءبارىن اقتارىپ ايتىپ سالۋعا ءالى دە ۇرەيلەنىپ، پىكىرىمدى تولىق جەتكىزۋگە كۇش-قۋاتىم مەن وي-تۇيسىگىمنىڭ جەتپەيتىندىگىن سەزىنەمىن» دەپ، جازدى جازۋشى. (فرانتس كافكا «وسيەت» (زاۆەششانيە) پەتەربور قالاسى، ازبۋكا كلاسسيكا، باسپا ءۇيى، 244 ءشى بەت)
اكەمنىڭ كەيبىر دوستارى تۋرالى ويلانعانىمدا كافكا سەكىلدى مەنىڭ بويىمدى دا قورقىنىش، سانا-سەزىمىمدى ۇرەي بيلەيدى. بىراق مەنىكى وتباسى ماسەلەسىنە بايلانىستى ەمەس، باسقا سەبەپتەن تۋعان قورقىنىش، باسقا جاعدايدان تۋعان ۇرەي. مەن اكەلەرىمنىڭ قارنىنىڭ قامىن تويدىرۋدان باسقا ەشتەڭەنى ويلامايتىن توعىشار، قوعامداعى ادىلەتسىزدىكتەرگە ەش قارسىلىق بىلدىرمەيتىن دارمەنسىز، بايىعان ۇستىنە بايۋدان باسقاعا باس قاتىرعىسى كەلمەيتىن تويىمسىز... بولىپ بارا جاتقانىنان قاۋىپتەنەمىن. قاشان كورسەم دە اكەلەرىمنىڭ ءنايىم-ءنايىم باۋىرساق پەن ءمان-ماعىناسى جوق بوس كۇلكىگە تويىپ، مىنا ومىرگە ريزا بولىپ ىرجالاقتاپ جۇرگەندەرى. قۇدايىم-اۋ، نەگە ولاردىڭ بويىندا جانىڭدى تۇرشىكتىرەتىن، توبە شاشىڭدى تىك تۇرعىزاتىن قوعامدا جاسالىپ جاتقان جاۋىزدىقتارعا دەگەن قارسىلىق جوق؟ نەگە ولاردىڭ جۇرەگىندە ءوز ۇلتىنا دەگەن كىرشىكسىز ادال ماحاببات جوق؟ .
قالىڭ ەلىم قازاعىم، قايران جۇرتىم،
ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ..
جاقسى مەنەن جاماندى ايىرمادىڭ
ءبىرى قان، ءبىر ماي بوپ ەندى ەكى ۇرتىڭ
بەت بەرگەندە شىرايىڭ سونداي جاقسى،
قايدان عانا بۇزىلدى سارتشا سىرتىڭ؟
ۇقپايسىڭ ءوز سوزىڭنەن باسقا ءسوزدى،
اۋزىمەن وراق ورعان وڭكەي قىرتىڭ.
وزىمدىكى دەي الماي ءوز مالىڭدى
كۇندىز كۇلكىڭ بۇزىلدى، تۇندە ۇيقىڭ،
كورسەقىزار كەلەدى بايلاۋى جوق.
ءبىر كۇن تىرتىڭ ەتەدى، ءبىر كۇن -بۇرتىڭ،
باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم،
مىنەكي بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سىيقىن. (اباي)
دەپ، ۇلتىنىڭ قامىن ويلاپ، قابىرعاسى قايىساتىن، اردىڭ قۇيىندىسىنداي دانىشپان اكەلەرىمىز قايدا كەتكەن؟ بار بولسا، قايدا ولار؟ قۇداي ءۇشىن ايتىڭىزشى، قايدا؟
التىن تاقتى حانداردىڭ
حاندىعىنان نە پايدا،
قارىپ پەنەن قاسىرگە
تۋرالىق ءىسى بولماسا؟
الاشتىڭ بايلىعىنان نە پايدا،
قۇلاننان باسقا ەل تاپپاي،
قونارىنا جەر تاپپاي،
ماڭقيعان سارى دالادان
ەكىندىدە قۇلاعان
تارىعىپ كەلگەن ەرلەرگە
قايىرى ونىڭ بولماسا؟
اق جۇمىرتقا، سارى ۋىز،
الپەشتەپ قولدا وسىرگەن
تۋعان ۇلدان نە پايدا،
قولىنا نايزا الماسا،
اتانىڭ جولىن قۋماسا؟! (ماحامبەت)
دەپ، ەشكىمنەن تايساقتاماي، قايراۋىقتىڭ اشى كۇيىندەي شىندىقتى تۋرا ايتاتىن، الماستاي وتكىر مىنەزى بار اكەلەرىمىزدىڭ ءبارىن جەر جۇتقان با؟ الدە شىنىمەن دە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان ورنادى ما؟ الدە شىنىمەن دە ءبىزدىڭ قوعامدا شىمبايعا باتىرىپ ايتاتىن شىندىق قالمادى ما؟ الدە قۇران-كارىمدە ايتىلعانداي ولاردىڭ ءبارى دە كوزدەرى جوق سوقىر، قۇلاقتارى ەستىمەيتىن ساڭىراۋ، تىلدەرى كەسىلگەن مىلقاۋ، بەيشارا جاندار ما؟
ەگەر ولاردىڭ ساناسىن سايتان تۇمانداندىرماسا ۇلتىمىزدىڭ جەر استى، جەر ءۇستى بايلىعىنىڭ تالان-تاراجعا ءتۇسىپ جاتقانىن، شىققىر كوزدەرى نەگە كورمەيدى؟ ەگەر قۇلاقتارىن قۇلىق باسپاسا، باسپانالارى بۋلدوزەرمەن تالقاندالىپ جاتقان اپا-قارىنداستارىنىڭ، اكە-شەشەلەرىنىڭ زارلى داۋىستارىن نەگە ەستىمەيدى؟ ەگەر اكەلەرىمىزدىڭ تىلدەرى كۇرمەلىپ قالماسا، نەگە ولار ايدىڭ كۇننىڭ امانىندا زامانبەك پەن التىنبەك سەكىلدى ازاماتتارىمىزدى يت سەكىلدى اتىپ كەتكەندە ءبىر اۋىز ءسوز ايتىپ، قارسىلىق بىلدىرۋگە جارامادى؟ قايتا ولار سول ەكى ازاماتتىڭ قابىرىنىڭ باسىندا تۇرىپ، بەتتەرى شىمىرىكپەستان بيلىكتىڭ ءسوزىن سويلەگەن جوق پا. ەگەر ءبىزدىڭ اكەلەرىمىزدە رۋح پەن جۇرەك بولسا، اتا-بابالارىمىز جانىن بەرىپ قورعاپ، ۇرپاققا امانات ەتىپ كەتكەن قازاقتىڭ جەرى نەگە ساتىلىپ كەتتى؟ ءارى-بەرىدەن سوڭ ساتىلىپ كەتكەن جەردىڭ ۇستىندە وتىرىپ ماحاببات، ىزگىلىك، تازالىق، ادامگەرشىلىك تۋرالى جازعان ءبىزدىڭ شىعارمالارىمىزدىڭ كىمگە كەرەگى بار؟ كىمگە؟
ادىلەتسىزدىكتەر كوبەيىپ، ادامشىلىقتى ۇمىتساق، گوگول، دوستوەۆسكي، كافكالالار اۋليەلىكپەن ايتقان ادامزات بالاسىنىڭ قانىن سۋداي اعىزعان، كوز جاسىن نوسەر قىلىپ توككىزگەن قاسىرەتتى زاماننىڭ قايتا ورناپ، قاندى تاريحتىڭ قايتالانۋى مۇمكىن ەكەنىن اكەلەرىمىز شىنىمەن دە سەزبەي مە؟
ءتىپتى، قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان ۋاقىتتا تا احمەت، مىرجاقىپ، مۇستافا، ءاليحان، ماعجان، جۇسىپبەك، بەيىمبەت، ءىلياس.. سىندى اكەلەرىمىز ۇلت ءۇشىن جانىن بەرىپ، شىندىقتى ايتىپ كەتتى ەمەس پە! سولاردىڭ ءىزىن جالعاستىراتىن رۋحاني مۇراگەرلەرى، اقىلمان اكەلەرىمىز قايدا؟! جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا اقىن ماعجاننىڭ:
ارىستانداي ايباتتى،
جولبارىستاي قايراتتى.
قىرانداي كۇشتى قاناتتى
مەن جاستارعا سەنەمىن!
-دەپ ءۇمىت ارتقان كەلەشەگى مىنا سىزدەر ەدىڭىزدەر عوي. زامانعا نە بولعان؟ دۇنيە نەگە ازىپ-توزعان؟ ۇلتتىڭ رۋحى قالاي كۇيرەگەن؟ دۇنيەنىڭ كەرى كەتىپ بارا جاتقانىنا ەڭ الدىمەن جاۋاپتى مىنا سىزدەر ەمەسسىزدەر مە؟ سىزدەر. ولاي بولسا سىزدەر قوجالىق ەتىپ وتىرعان قوعام اقىلىنان اداسىپ، قايدا بارادى؟ قايدا؟ نەگە سىزدەردىڭ كوزدەرىڭىزدە وت، سوزدەرىڭىزدە جالىن جوق؟ قۇدايشىلىقتارىڭىزدى ايتىڭىزدارشى، نەگە؟
ارينە، ادام-پەندە. بىراق پەندەشىلىكتى حايۋانشا ءجۇرىپ جان باعۋمەن شاتاستىرۋ -وپاسىزدىق. ۇلتقا، ار-ۇياتىڭا جاساعان كەشىرىلمەيتىن كۇنا. ارتتا كەلە جاتقان ۇرپاقتىڭ ادامشىلىق قاسيەتتەن ايىرىلىپ قالماۋى -سىزدەرگە بايلانىستى ەكەنىن قالاي ۇمىتتىڭىزدار. ءارى-بەرىدەن سوڭ اقىن مەن جازۋشىنىڭ قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنبەۋى -قىلمىس. ۇلت سەنىم ارتقان حالىقتىڭ رۋحاني «كوسەمدەرى» مىنا سىزدەر وسىنداي ىنجىق بولساڭىزدار، باسقالار تۋرالى اۋىز اشىپ، بىردەڭە دەۋىمىزدىڭ ءوزى اسىلىق شىعار.
نەمەنە، كەلەر ۇرپاق سىزدەردىڭ وسى ىستەرىڭىزگە ءوز باعاسىن بەرمەيدى دەپ ويلايسىزدار ما؟ الدە سىزدەر ۇلتتىڭ الدىندا قارا بەت بولىپ، ۇساق-تۇيەك تىرلىكتەرىڭىز ارقىلى كەلەر ۇرپاقتىڭ جىگەرىن توزدىرىپ، رۋحىن ازدىرىپ، ولاردى دا ازعىنشىلىق جولعا تۇسىرگەندەرىڭىزدى سەزبەيسىزدەر مە؟ .جو، جو، جوق. اكەلەرىمىزدىڭ وكشەسىن باسىپ كەلە جاتقان مىنا ءبىزدى بىلاي قويعاندا، سىزدەر ءتىپتى وزدەرىڭىزدى دە سىيلامايسىزدار. قاشان كورسەم دە كوزدەرىڭشە ءبىر-ءبىرىڭدى وتىرىك ماقتاپ، سىرتقا شىعا سالىسىمەن جامانداپ، كۇندەپ جۇرگەندەرىڭ. اتاققا، سىيلىققا تويمايسىزدار. اتى شۋلى ۇلكەن سىيلىققا قول جەتكىزۋ ءۇشىن كەز-كەلگەن وپاسىزدىققا بارۋدان تايىنبايسىزدار، ءبىر-ءبىرىڭدى ءولتىرىپ جىبەرۋگە دە دايارسىزدار. وتىرىك پە؟ «جانى اياۋلى جاقسىعا قوسامىن دەپ، اركىم ءبىر يت ۇستاپ ءجۇر ىرىلداتىپ» دەپ، اباي اتام ايتپاقشى سىزدەر قوعامنىڭ الدىندا يىلگىسى كەلمەيتىن، مىنەزى بار شىن تالانتتارعا ەمەس، سوزدەرىڭىزدى سويلەپ، سويىلدارىڭىزدى سوعاتىن ەكىجۇزدى الاياقتارعا عانا كومەكتەسەسىزدەر. سولارعا سىيلىق، ءۇي اپەرەسىزدەر، جاعداي جاسايسىزدار، قىزمەتىن جوعارىلاتاسىزدار. ەڭ اقىرىندا سىزدەر قولىندا كىشكەنتاي بيلىگى بار تۇككە تۇرعىسىز اقىنداردى جەر-كوككە سيعىزباي ماقتاپ، ولاردىڭ ەسىمدەرىن مۇقاعالي، جۇمەكەندەردىڭ قاتارىنا قويىپ، ادەبيەتتى دە ساتتىڭىزدار. جاسىرىپ قايتەيىن، كەي كەزدەرى مەن «ەگەر اكەم مارقۇم ءتىرى بولىپ، زامان ىعىنا بەيىمدەلىپ ار-ۇياتىن جوعالتسا، ونى دا جەك كورىپ كەتەر ەدىم» دەگەن، قورقىنىشتى ويعا باتامىن.
سىزدەرگە ۇقساعىم كەلمەي، پاتشا-قۇدايعا اينالعان ءبىتىم-بولمىستارىڭىزدان جيىركەنىپ، اقىر سوڭىندا مەن دە كافكا سەكىلدى جالعىزدىققا ۇشىرادىم. سىزدەردىڭ باسى بايلى قۇلدارىڭىزعا اينالعان زامانداستارىما دا قولىمدى ءبىر-اق سىلتەدىم. ومىرگە، كەلەشەككە دەگەن سەنىمىمدى جوعالتتىم. سىزدەرگە سەنىپ ءجۇرىپ، اقىر سوڭىندا سۇتتەي اپپاق جۇرەگىمدى كىرلەتتىم. قالاي ءومىر سۇرەم، ەندى؟!
ححح
كافكانىڭ ۇيىنە كەلىپ، ونىڭ قولجازبالارى مەن حاتتارىن، سۋرەتتەرىن كورىپ، جازۋشىمەن سىرلاسقاندايمىن، ايگىلى قالامگەردىڭ رۋحىن سەزىنگەندەيمىن. ەگەر پراگاعا جولىم ءتۇسىپ، جازۋشىنىڭ مۇراجايىنا باس سۇقپاعانىمدا مۇنداي ويعا باتپاس پا ەدىم. كىم ءبىلىپتى؟ بىراق كافكا تۋرالى ماقالا جازۋدى ءبىراز ۋاقىتتان بەرى جوسپارلاپ، ونىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەپ جۇرگەن جاعدايىم بار-تىن.
كافكانىڭ شىعارمالارىمەن ەڭ العاش رەت مەن سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتا شەنىندە تانىستىم. مەكتەپتە وقيتىن بالا كەزىم. ول كەزدەرى بۇگىنگى ۋاقىتتاعىداي قالتاڭدا اقشاڭ بولسا قالاعان كىتابىڭدى دۇكەننەن ساتىپ الاتىن مۇمكىندىك جوق. شەت ەلدىڭ كلاسسيك جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن كوبىنە-كوپ الماتىنىڭ سىرتىنداعى قارا بازاردان، ساۋدالاسىپ ءجۇرىپ، ۋداي قىمبات باعاعا الامىز. ءبىر كۇنى قارا بازاردى ارالاپ ءجۇرىپ، كافكانىڭ تاڭدامالى شىعارمالار جيناعىن قولىما ءتۇسىردىم.
وقىدىم. شىندىعىمدى ايتسام، العاشقى ۋاقىتتا جازۋشىنىڭ جەتكىزگىسى كەلگەن ويىن تۇسىنبەي، كىتاپتى ساتىپ العانىما قاتتى وكىندىم. ءتىپتى، كافكانىڭ اكەسىنە جازعان حاتىن وقىعانىمدا، ونىڭ سوزدەرىن بۋرجۋازيالىق ءتالىم-تاربيەنىڭ جەمىسى دەپ ويلادىم. ويتكەنى مەن ءۇشىن ول ۋاقىتتا اكەلەرىمىزدەن ابزال، اكەلەرىمىزدەن ارداقتى جاندار جوق -تۇعىن. مەن جارىق دۇنيەگە اكەلەرىمنىڭ كوزىمەن قارايتىنمىن. ولاردىڭ ايتقاندارىنا يمانداي سەنىپ، قالتقىسىز ورىنداۋعا تىرىساتىنمىن.
الايدا 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنان سوڭ، بىزگە اقىل ۇيرەتىپ، يماندىلىققا باۋلىپ جۇرگەن اكەلەرىمىزدىڭ شىنايى بەت-بەينەسىن تانىعانىمدا، جان-دۇنيەمنىڭ استاڭ-كەستەڭى شىعىپ، ومىردەن ءتۇڭىلىپ، جۇرەگىمدەگى سۇلۋ شىراقتارىم كۇرسىنىپ وشكەندەي بولدى. اكەلەرىمىزدىڭ زۇلىمدىعى مەن قايىرىمسىزدىعىن كوزىممەن كورگەنىمدە، ولاردىڭ تانىم-تۇسىنىگى مەن ورناتىپ جاتقان ءتارتىبىنىڭ قوعامعا ءالى تالاي قاسىرەت شەككىزىپ، ءالى تالاي ۋ ىشكىزەتىنىن ءتۇسىندىم. قولدارىنداعى شەكسىز بيلىكتىڭ ارقاسىندا ولار جاۋقازىنداي ءوسىپ كەلە جاتقان جاستاردىڭ ار-نامىسىن اياققا تاپتادى. ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان سۇلۋ قىزداردىڭ بۇرىمدارىنان سۇيرەپ، يتتەرگە تالاتتى. ورىمدەي جاستاردى اياۋسىز قىرعان، بيلىكتە ماڭگى قالۋ ءۇشىن ەشتەڭەدەن تايىنبايتىن اكەلەرىمىزدىڭ جاۋىزدىعىن كورگەنىمدە كافكانىڭ «ەڭبەكپەن تۇزەۋ مەكەمەسىندە» اتتى اڭگىمەسىندەگى سۋرەتتەلگەن قانى سورعالاعان زۇلىمدىقتىڭ ءالى ولمەگەندىگىن ءتۇسىندىم. وسى ۋاقىتتان باستاپ قايتادان مەندە كافكانى وقۋعا دەگەن قۇلشىنىس پايدا بولدى. كەيىننەن كەڭەس وداعى قۇلاپ، قازاقستان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى. بىراق بيلىكتىڭ باسىندا ءبارىبىر سول اكەلەرىمىز قالىپ قويدى.
كەڭەستەر وداعى ىدىراماي تۇرعان كەزدە كافكانىڭ شىعارمالارى ەڭ تۇڭعىش رەت 1965 جىلى باسىلىپ شىعىپتى. دەي تۇرساق تا، شەت ەل جازۋشىلارىنىڭ ىشىندە كافكا، دجويس جانە پرۋستتىڭ تۋىندىلارى الپىسىنشى جىلداردان سوڭعى جىلىمىقتان كەيىن دە كەڭەستىك تسەنزۋرانىڭ قىراعى باقىلاۋىندا بولدى. كەڭەستەر وداعى كۇيرەگەنگە شەيىن، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كافكانىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى اسا كوپ اڭگىمە ايتىلا قويعان جوق. 1962 جىلى جارىق كورگەن «ادەبي ەنتسيكلوپەديادا» جازۋشى فرانتس كافكاعا ەكسپرەسسيونيستىك اعىمنىڭ وكىلى دەگەن باعا بەرىلەدى. دەگەنمەن سول ۋاقىتتىڭ وزىندە دە كافكانىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەپ، ماقالا جازعان دميتري زاتونسكي دەگەن ۋكراينالىق ادەبيەتتانۋشى بولدى. كافكانىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى جازعان دميتري زاتونسكيدىڭ ماقالاسى تۇڭعىش رەت «ينوستراننايا ليتەراتۋرا» جۋرنالىندا 1959 جىلى باسىلىپ شىقتى. الپىسىنشى، جەتپىسىنشى جىلدارى ول كافكانىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەپ، كىتاپ تا جازادى. (دميتري زاتونسكيدىڭ اكەسىنىڭ ءومىرى كافكانىڭ «پروتسەسس» رومانىنىڭ كەيىپكەرى يوزەف ك تاعدىرىنا ۇقسايدى. ۋكراينانىڭ حالىق كوميسسارى بولعان زاتونسكيدىڭ اكەسى، رەپرەسسياعا ۇشىراپ، 1937 جىلى قازا تاۋىپ، ونىڭ وتباسىنداعىلاردىڭ ءبارى جەر اۋدارىلادى)
1962 جىلى حرۋششەۆتىق جىلىمىقتان كەيىن ماسكەۋگە گەرمان فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنان گەنريح بەلل، رۋدولف حاگەلشتانگ، ريحارد گەرلاح دەگەن نەمىستىڭ اتاقتى جازۋشىلارى كەلەدى. كىتاپحانالاردا، مەكتەپتەردە، مادەني مەكەمەلەردە كەزدەسۋلەر وتكىزىلەدى. اڭگىمە بارىسىندا ولار كەڭەس وداعىنداعى وقىرمانداردىڭ فرانتس كافكا سىندى جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىعىمەن تانىس ەمەس ەكەندىكتەرىن ەستىپ، اۋىزدارىن اشىپ، تاڭ قالادى. 1963 جىلى چەحوسلاۆاكيادا كافكانىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىلادى. ارنايى شاقىرۋ العانىمەن، بۇل كونفەرەنتسياعا كەڭەس وداعىنان بىردە-ءبىر ادام بارمايدى. سول جىلى لەنينگراد قالاسىندا قازىرگى زامانعى رومان تاقىرىبىنا بايلانىستى الەمنىڭ ۇلكەن جازۋشىلارىنىڭ باسقوسۋى وتەدى. وعان روجە كايۋا، جان پول سارتر، ناتالي سارروت، الەن روب-گريە- سىندى فرانتسۋز، گانس ماگنۋس ەنتسەنسبەرگەر، گانس ۆەرنەر ريحتەر- سىندى نەمىس، دجانكارلو ۆيگورەللي سەكىلدى يتالياندىق جازۋشىلار قاتىسادى. ولاردىڭ ءبارى دە دجويس، كافكا، پرۋست سىندى الەمدىك ادەبيەتتە ۇلكەن توڭكەرىس جاساعان ايگىلى جازۋشىلارعا بايلانىستى كەڭەس وداعىندا قالىپتاسقان بىرجاقتى كوزقاراستى قاتتى سىنعا الادى. ءوز سوزىندە ايگىلى جازۋشى جان پول سارتر «بۇل جازۋشىلاردى دەكادەنتتەردىڭ قاتارىنا جاتقىزعاندارمەن اڭگىمەلەسكەنىمدە، ولاردىڭ شىعارمالارىن وقىماعاندىعىنا كوز جەتكىزدىم» دەگەن بولاتىن. الايدا الەم ادەبيەتى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى يۆان انيسيموۆ: «كافكا مەن دجويستىڭ قالىپتاستىرعان ءداستۇرىن ءبىز قابىلداي المايمىز» دەپ، ولاردىڭ شىعارمالارىنىڭ كەڭەس وداعىندا باسىلىپ شىعۋىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىق بىلدىرەدى. ونىڭ پىكىرىن سول كەزدەگى جازۋشىلار وداعىنىڭ حاتشىسى كونستانتين فەدين دە قولدايدى.
كەڭەستىك يدەولوگيا مويىنداعىسى كەلمەگەنىمەن، باتىستىڭ جازۋشىلارى كافكانىڭ تۋىندىلارىنان التىن ويدىڭ كەنىشىن تاۋىپ، ونىڭ شىعارماشىلىعىن زەردەلەۋ ارقىلى جاڭاشا جازۋدىڭ ۇلگىسىن قالىپتاستىرعان پروزايكتەر دۇنيەگە كەلدى.
سولاردىڭ ءبىرى، ەكزيستەنتسياليست جازۋشى البەر كاميۋدىڭ ايتۋىنشا، كافكا ونەرىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى شىعارمانى قايتا-قايتا وقۋعا ءماجبۇر قىلاتىن قۇدىرەتتىلىگىندە جاتىر. «كەيدە ءبىر ماسەلەنى ەكى ءتۇرلى قىرىنان تۇسىنۋگە بولاتىندىقتان، شىعارمانى قايتا وقۋعا تۋرا كەلەدى. اۆتوردىڭ شىعارما جازۋداعى كوزدەگەن ماقساتتارىنىڭ ءبىرى دە وسى» دەيدى، ول. (البەر كاميۋ «كوتەرىلىسشىل ادام» (بۋنتۋيۋششي چەلوۆەك) 90 شى بەت. ماسكەۋ، «رەسپۋبليكا» باسپاسى)
جازۋشى حورحە لۋيس بورحەس تا كافكانىڭ تۋىندىلارىندا ەكى ءتۇرلى وي اعىسىنىڭ بار ەكەنىن اتاپ وتەدى. «ولاردىڭ بىرەۋى - باعىنىشتىلىق، ەكىنشىسى-شەكسىزدىك. جازۋشى شىعارمالارىنىڭ بارىندە دە يەرارحيا سۋرەتتەلەدى جانە ىلعي دا ونىڭ بيلىگى شەكسىز كەلەدى». (حورحە لۋيس بورحەس، ءتورت تومدىق شىعارمالار جيناعى، 3 ءشى توم، 406 شى بەت. پەتەربور، «امفورا» باسپاسى)
باتىستىڭ جازۋشىلارى مەن ادەبيەتتانۋشىلارى كافكانىڭ شىعارماشىلىق ەرەكشەلىگىن تۇسىندىرۋگە بار كۇشىن سالسا دا، كەڭەس وداعىنىڭ يدەولوگتارى ونىڭ تۋىندىلارىنا ازىرەيىل كورگەندەي ۇركە قارادى. كافكانىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋ بارىسىندا، ءوز بەتىمشە ىزدەنىپ، مۇنىڭ سەبەبى نەلىكتەن دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىن تابۋعا تىرىسىپ كوردىم. راسىندا دا كافكانىڭ شىعارمالارىنداعى ايتقان ويلارى كەڭەستىك جۇيەگە قاۋىپ تۋعىزدى ما ەكەن؟ تۋعىزعاندا قانداي!
بىرىنشىدەن، سوتسياليستىك رەاليزم دەگەن جاساندى كونتسەپتسيانى ويلاپ تاۋىپ، جالعان مورالعا ارقا سۇيەگەن كەڭەس جازۋشىلارى كافكانى قابىلداي المادى. ەكىنشىدەن كافكانىڭ شىعارمالارىمەن تانىسقان وقىرمانعا بۇرىن-سوڭدى تۇسىنىكتى بولىپ كەلگەن كەڭەستىك ولشەم قالىپتاستىرعان دۇنيەلەردى جاڭاشا پايىمداپ، قايتادان وي ەلەگىنەن وتكىزۋىنە تۋرا كەلەر ەدى. ۇشىنشىدەن، راسىندا دا جازۋشىنىڭ شىعارمالارىنداعى ايتقان ويلارى كەڭەستىك يدەولوگيانى جوققا شىعاراتىن. كافكا اششى شىندىق ارقىلى جالعان مورالدىڭ سايقال تابيعاتىن اشكەرەلەدى. .
مىنە سوندىقتان دا، 1982 جىلى كافكانىڭ «اكەمە حات» اتتى شىعارماسى بويىنشا ماسكەۋدىڭ كوركەم تەاترى ازىرلەگەن قويىلىمى كەڭەستىك تسەنزۋرانىڭ سۇزگىسىنەن وتپەي، ونىڭ كورسەتىلۋىنە تيىم سالىنعان-تىن.
«اكەمە حاتتى» قايتا-قايتا وقىعاننان كەيىن بارىپ قانا مەن جازۋشىنىڭ اڭگىمەلەرى مەن روماندارىنداعى ايتىلاتىن ويلارىنىڭ نەگىزگى دانەگىنىڭ وسى ءبىر حاتتىڭ استارىندا بۇعىپ جاتقانىن تۇسىنگەندەي بولدىم. ەگەر بۇل حاتپەن تانىس بولماساڭىز، كافكانىڭ عاجايىپ تۋىندىلارىن بىلەمىن دەپ، ماقتانباي-اق قويىڭىز. ءبارىبىر ءسىز ەشتەڭە تۇسىنگەن جوقسىز. وي-تۇيسىگىڭىز بىردەڭەنى سەزگەن كۇننىڭ وزىندە دە، ايسبەرگتىڭ بەرگى جاعىن عانا كورىپ قايتتى.
كافكا ستالينيزم داۋىرىندەگى ميلليونداعان ادامداردىڭ تاعدىرىن تالكەك قىلعان رەپرەسسيانى دا، قوعامنىڭ ساناسىن توقىراتقان ءتوتاليتاريزمدى دە كورگەن جوق. بىراق كافكا وسىلاردىڭ ءبارىن دە ءوز شىعارمالارىندا كورەگەندىكپەن جازدى. جازۋشى ومىردەن وتكەننەن كەيىن ونداعان جىلداردان سوڭ كافكانىڭ تۋىندىلارىنداعى سۋرەتتەلگەن زۇلىمدىقتار تاريحتا اينا-قاتەسىز قايتالاندى. دەگەنمەن، كەلەشەكتە الەمنىڭ قانىن سۋداي اعىزاتىن وسىنداي سۇمدىقتاردىڭ بولاتىندىعىن سەزىنۋىنە جازۋشىعا قانداي جاعدايلار اسەر ەتتى ەكەن؟ قانداي؟
كەلىسۋ نەمەسە كەلىسپەۋ شارت ەمەس. بىراق ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، دۇنيەنىڭ ساناسىن سايتان بيلەپ بارا جاتقانىن ءتۇسىنىپ، كەلەر ۇرپاقتىڭ كوزقاراسىمەن ساناسقىسى كەلمەيتىن اكەلەردىڭ قولىنداعى شەكسىز بيلىكتىڭ قوعامدى قاسىرەتكە مالشىندىرىپ، ايىقپاس دەرتكە دۋشار ەتەتىنىن جان-تانىمەن سەزىنۋى كافكاعا وسىنداي شىعارمالار جازعىزدى. اكەسىنە جازعان حاتىندا وسى شىندىق كافكانىڭ كىرشىكسىز تازا جۇرەگىنەن اششى زاپىران بولىپ اقتارىلادى:
«سەن ءوزىڭنىڭ شەكتەن شىققان بيلىگىڭ تۋرالى ويلانعان ەمەسسىڭ. ارينە مەنىڭ سوزدەرىم دە كەيدە سەنىڭ نامىسىڭا تيەتىن، الايدا مۇنداي جاعدايدا مەن قاتتى قايعىراتىنمىن، ءوزىمدى-ءوزىم ۇستاي الماي، قاپەلىمدە اۋزىمنان شىعىپ كەتكەن سوزدەرىم ءۇشىن وكىنەتىنمىن. سەن بولساڭ ءوز سوزىڭمەن ەشكىمدى اياماي ۇراتىنسىڭ، سول كەزدە دە، كەيىن دە سەنىڭ الدىڭدا مەن ءوزىمدى دارمەنسىز سەزىنەتىنمىن..
ايعايمەن عانا شەكتەلمەي سەن ىلعي دا مەنى قورقىتۋعا تىرىساتىنسىڭ. «مەن سەنىڭ بىت-شىتىڭدى شىعارامىن» دەپ، زەكىگەن كەزىڭدە ەشتەڭە بولمايتىنىن بىلە تۇرسام دا كۇندەردىڭ-كۇنىندە ايتقانىڭدى ىستەيسىڭ بە دەپ ويلاپ، سەنەن قاتتى ۇرەيلەنەتىنمىن. سەن ەمەس، ىلعي تەك مەن عانا بارىنە كىنالى بولىپ شىعاتىنمىن.» (فرانتس كافكا «وسيەت» (زاۆەششانيە) پەتەربور قالاسى، ازبۋكا كلاسسيكا، باسپا ءۇيى، 264 ءشى بەت)
اكەلەر قالىپتاستىرعان جالعان مورال سالتانات قۇرۋى ءۇشىن اقيقاتتان اتتاپ كەتۋگە بولمايتىنىن كافكا مەيلىنشە تەرەڭ ءتۇسىندى. جۇرتتىڭ ءبارى قايمىعىپ جۇرگەن شىندىقتىڭ بەتىنە جازۋشى تۋرا قارادى. جالعان مورالدىڭ شەكسىز ۇستەمدىگى زۇلىمدىقتى تۋعىزادى ەكەن. ىلعي تەك اكەلەرەمىزدىڭ ايتقانىمەن ءجۇرىپ، سولار سەكىلدى عانا ويلاۋدىڭ، الەمنىڭ ساناسىن توقىراتىپ، قاسىرەتكە اكەلە جاتقانىن العاش سەزىنگەن جازۋشى دا كافكا بولدى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
