(جاركەن بودەشۇلىنىڭ «جالعىز» پوەماسى حاقىندا)

قاي كەزەڭ ەكەنىن كەسىپ ايتۋ قيىن، اقىن ءبىر كەزەڭدە كەمەلدىلىككە ۇمتىلادى. بۇل ءتورت اياعىنان تىك تۇرعان، ءتورت تۇرمانى ساي، قايتالانبايتىن دۇنيە جازۋعا بەت بۇرۋ عانا ەمەس، ونان دا ماڭىزدىسى الگى تيەككە - ءسوزدىڭ بار بولمىسىن اشىپ جىبەرەتىن تيەككە قول تيگەن ساتكە تۋرا كەلەدى. بۇل اقىن ءوزى ۇزاق ىزدەپ كەلىپ اقىرى تاپقان ەسىكتىڭ الدىندا ءسال تىنىستاپ تۇرىپ، كىلتتى بۇراپ اشقانداي - ءوزىن دە اشىپ جىبەرگەندەي - سوعان دەيىنگى بارلىق ساتتىلىك پەن ساتسىزدىكتى، كەدەرگىلەر مەن اداسۋلاردى ارتقا تاستاعان، جەتپەك ماقساتتىڭ سوڭعى باسپالداعىن باسىپ تۇرعانداي وزگەشە كوڭىل-كۇي. قۇدىرەتتى پوەزيانىڭ دا وسى دەڭگەيدە ومىرگە كەلەتىنىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، اقىننىڭ كەمەلدىلىككە اينالىپ كەتەر الدىنداعى تولىق بەينەسىنە بايىزداي قاراپ، ءتۇس توقتاتىپ قالۋدىڭ ءوزى ناعىز پوەزيانى تەرەڭنەن ءتۇسىنۋدىڭ وزگەشە ءبىر مۇمكىندىگى ەكەنى دە شىندىق. مۇنىڭ وزىندىك سەبەبى دە بار. اقىن ءومىر بويى ءسوزدىڭ كىلتىن ىزدەسە، وقىرمان رەتىندە ءبىز دە تىنباستان پوەزيانىڭ كىلتىن ىزدەيمىز.

قازاق پوەزياسىندا ءوزىن جاڭا ءبىر الەمگە اينالدىرىپ جىبەرەتىن الگى ەسىكتى ىزدەگەن اقىندار بولمادى ەمەس، بولدى. بىراق ولاردىڭ ءبارى بىردەي سول ەسىكتى اشتى دەپ ايتا المايمىز. دەگەنمەن، «جالعىز» («قازاق ادەبيەتى» №1, 2009 ج) پوەماسىمەن قازاقتىڭ تالانتتى، ءبىرتۋار اقىنى جاركەن بودەشۇلى سول ەسىكتى اشقان سىڭايلى.

(جاركەن بودەشۇلىنىڭ «جالعىز» پوەماسى حاقىندا)

قاي كەزەڭ ەكەنىن كەسىپ ايتۋ قيىن، اقىن ءبىر كەزەڭدە كەمەلدىلىككە ۇمتىلادى. بۇل ءتورت اياعىنان تىك تۇرعان، ءتورت تۇرمانى ساي، قايتالانبايتىن دۇنيە جازۋعا بەت بۇرۋ عانا ەمەس، ونان دا ماڭىزدىسى الگى تيەككە - ءسوزدىڭ بار بولمىسىن اشىپ جىبەرەتىن تيەككە قول تيگەن ساتكە تۋرا كەلەدى. بۇل اقىن ءوزى ۇزاق ىزدەپ كەلىپ اقىرى تاپقان ەسىكتىڭ الدىندا ءسال تىنىستاپ تۇرىپ، كىلتتى بۇراپ اشقانداي - ءوزىن دە اشىپ جىبەرگەندەي - سوعان دەيىنگى بارلىق ساتتىلىك پەن ساتسىزدىكتى، كەدەرگىلەر مەن اداسۋلاردى ارتقا تاستاعان، جەتپەك ماقساتتىڭ سوڭعى باسپالداعىن باسىپ تۇرعانداي وزگەشە كوڭىل-كۇي. قۇدىرەتتى پوەزيانىڭ دا وسى دەڭگەيدە ومىرگە كەلەتىنىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، اقىننىڭ كەمەلدىلىككە اينالىپ كەتەر الدىنداعى تولىق بەينەسىنە بايىزداي قاراپ، ءتۇس توقتاتىپ قالۋدىڭ ءوزى ناعىز پوەزيانى تەرەڭنەن ءتۇسىنۋدىڭ وزگەشە ءبىر مۇمكىندىگى ەكەنى دە شىندىق. مۇنىڭ وزىندىك سەبەبى دە بار. اقىن ءومىر بويى ءسوزدىڭ كىلتىن ىزدەسە، وقىرمان رەتىندە ءبىز دە تىنباستان پوەزيانىڭ كىلتىن ىزدەيمىز.

قازاق پوەزياسىندا ءوزىن جاڭا ءبىر الەمگە اينالدىرىپ جىبەرەتىن الگى ەسىكتى ىزدەگەن اقىندار بولمادى ەمەس، بولدى. بىراق ولاردىڭ ءبارى بىردەي سول ەسىكتى اشتى دەپ ايتا المايمىز. دەگەنمەن، «جالعىز» («قازاق ادەبيەتى» №1, 2009 ج) پوەماسىمەن قازاقتىڭ تالانتتى، ءبىرتۋار اقىنى جاركەن بودەشۇلى سول ەسىكتى اشقان سىڭايلى.

پوەما كىرىسپەدەن جانە التى بولەك جىردان تۇرادى. سوڭعى التىنشى بولەك بۇكىل جىردىڭ تەكشەسى، تۇعىرى سياقتى. ول تەكشەدە تىرشىلىككە، بۇلقىنعان ومىرگە قاجەتتى دۇنيە - اۋا، سۋ، توپىراق بار. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە پوەما تەرەزەنىڭ الدىندا، كۇن شۋاعىندا تۇرعان گۇل قۇمىراسىنا ۇقسايدى. كوز الدىڭىزعا ۆان گوگتىڭ «كۇنباعىس» اتتى ماي بوياۋلى سۋرەتىن كەلتىرىڭىزشى. ايتپاقشى، ۆان گوگ پەن اقىن جاركەن بودەشۇلىنىڭ اراسىندا سىرلى ءبىر بايلانىس بار. وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ ورتاسىندا، اقىن ۆان گوگ تۋرالى ولەڭ جازعان.  ۆان گوگپەن قاتار سول تۇستا اقىننىڭ نازارىنا ىلىنگەن تاعى ءبىر تۇلعا بار. ول - شەشەنستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، اتى الەمگە ايگىلى قاس باتىر جوھار دۋداەۆ. بۇل ەكى ادام اقىنعا نەسىمەن ارداقتى بولدى دەيسىز عوي. بۇل ەكەۋى دە دارا تۋعان جالعىزدار بولاتىن. جوھار دۋداەۆ - جارتى الەمگە ۇكىمى ءجۇرىپ تۇرعان كەڭەس وداعىنان  تاۋەلسىزدىكتى تالاپ ەتكەن ءبىرىنشى كوسەم. بۇل ءتىپتى 1989 جىلعى ءىس. ول كەزدە تاۋەلسىزدىك تۋرالى وي كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنان ءبولىنىپ شىققان ەلدەردىڭ ءوڭى تۇرماق تۇسىنە دە كىرمەگەن كەزەڭ بولاتىن.

قاس باتىردىڭ بەينەسى، اسىرەسە، ولاردىڭ قۇربان بولار شاعىنداعى سوڭعى ارپالىسى زامانداردان بەرى ادامزاتتىڭ كوكىرەك كوگىندە ماڭگىلىككە جانعان شىراقتاي بولىپ قالىپ كەلەدى. الەم ادەبيەتىندە جانىپ تۇرعان سونداي شىراقتىڭ ءبىرى - ل.تولستويدىڭ «قاجىمۇرات» پوۆەسىنىڭ سوڭىنداعى قاجىمۇراتتىڭ وق ءتيىپ قۇلاپ ءتۇسىپ، جانى شىعىپ كەتكەننەن كەيىن دە، ءوزىن جۇلمالاپ، باسىن كەسىپ جاتقانداردى ءبىلىپ جاتاتىن سول ءبىر بەتتەر. 1995 جىلى جوھار دۋداەۆ تا قاجىمۇرات سياقتى ساتسىزدىكتە، قاستاندىققا ۇشىرادى. اقىن جاركەن بودەشۇلى، مىنە، وسى كەزەڭدە قاس باتىرعا ارناپ جىر جازدى. بۇل باتىرلىق پەن جالعىزدىق تۋرالى تولعاۋ بولاتىن.  ۆان گوگقا كەلسەك، بۇل ادامنىڭ اقىندى قىزىقتىراتىن سەبەبى، ۆان گوگ سوڭعى ەكى عاسىرداعى باتىس سۋرەتشىلەرىنىڭ ىشىندەگى ونەردىڭ وتىنا ءوزىن-ءوزى يتەرىپ جىبەرگەن ەڭ ءبىر ايتۋلى تۇلعا. ونان دا ماڭىزدىسى، ۆان گوگ سۋرەت ونەرىندە ادامنىڭ ىشكى رۋحاني دۇنيەسىن جەرىنە جەتە، ءۇزىلدى-كەسىلدى، قايتالانباستاي ەتىپ جاساعان، جارىق پەن بوياۋ ارقىلى ادامزاتتىڭ ارىداعى كورىنبەيتىن الەمىنەن ءبىر ۇزىك  جول اشقان ونەر يەسى. ۆان گوگتىڭ «كۇنباعىس»، «تۇقىم سەبۋ»، «باتار الدىنداعى كۇن»، ت.ت. سۋرەتتەرى تاپ-تازا رۋحاني دۇنيەنى بەينەلەۋگە ارنالعان تۋىندىلار. ولاردى وزىنەن بۇرىن ەشكىم جاساي الماسا، كەيىن دە قايتالاي العاندار بولعان جوق. بۇل تۋىندىلاردا رۋح پەن ءتان ونەردە ۇيلەسىم تاپقان وزگەشە ءبىر ورنەكتىڭ بار ەكەنى بايقالىپ تۇرادى. ونەردەگى مۇنداي ىشكى كەلىسىمدى ءبىزدىڭ «پوەزيا» دەپ اتاۋىمىزعا دا بولادى. اقىن جاركەن بودەشۇلىن ۆان گوگقا جاقىنداتقان دا سۋرەتشىنىڭ بويىنداعى وسى پوەزيا. XIX عاسىردىڭ سوڭىندا ۆان گوگ ءوز سۋرەتتەرىن قالاي «دۇلەي» ەتىپ سالسا، سول كەزەڭدەگى فرانتسۋز اقىندارىنىڭ ءدال سونداي «دۇلەي» جازعانى بىزگە بەلگىلى جاعداي.

سونىمەن، وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ ورتاسىندا ءۇش جالعىزدىڭ باسى قوسىلعان. ولار: جوھار دۋداەۆ، ۆان گوك جانە اقىن جاركەن بودەشۇلى. بۇل ەنەرگيانىڭ وزگەشە جينالۋى ەدى. بۇل ارادا وسى توپىراقتا جەر باسىپ جۇرگەنىنە قاراماستان، جارتى عاسىردان بەرى جاركەن بودەشۇلىنىڭ دا جالعىز بولعانىن ايتا كەتكەنىمىز ءجون سياقتى. قىلىشىنان قان تامعان كەڭەس وداعىنىڭ ءالى دە داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان كەزەڭدە شەكارا جارىپ بەرى وتكەن اقىننىڭ 1990 جىلعا دەيىن جەلى وڭىنان تۇردى دەپ ايتا المايمىز. يدەولوگياعا ەڭ قاتال قارايتىن ساياسي جۇيە رەتىندە كەڭەس وداعى ءۇشىن جاركەن بودەشۇلى ەڭ اۋەلى «قاشقىن»، ودان قالسا «قازاق» بولدى. ەندى ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ول «قاشقىن قازاق» ەدى. ورىس تا، ءتىپتى قازاق تا ەمەس، «قاشقىن قازاق» بولۋدىڭ نەدەن دەرەك بەرەتىنىن سەزىنۋ ءۇشىن كەڭەس وداعى كەزىن ىزدەپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق، ونى بۇگىنگى ومىردەن-اق سەزىنە سالۋىڭا بولادى. ول دەگەنىڭ بارلىق جاعىنان قوعامنىڭ شەتكەرى، الىس ايماقتارىنا شەتتەتىلۋ، كوزگە تۇسە بەرمەيتىن، ەلەۋسىز، ەشكىمنىڭ الدىنان كولدەنەڭ وتپەيتىن، تەك وزىڭە-ءوزىڭ عانا سىبىرلاپ سىر اشاتىن مىسكىن ءومىر. جاركەن بودەشۇلىنىڭ 1970 - 1990 جىلداردا جازعان شىعارمالارىنا نازار سالساڭىز، تۋعان جەرى ءجايىرتاۋدى جىرعا قوسقان ولەڭدەرىنەن باسقا دا اقىننىڭ تۇساۋلى اتتاي كىبىرتىكتەپ، سوزىلىپ شابا الماعانىن بىردەن بايقايسىز.

جاركەن بودەشۇلىنىڭ جىرداعى باعىن اشقان 1991 جىلى كەلگەن تاۋەلسىزدىك بولدى.

وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ ورتاسىندا قۇرىلعان ءۇش جالعىزدىڭ وداعى اراعا ون جىلداي ۋاقىت سالىپ بارىپ ءوز جەمىسىن بەردى. جينالا بەرگەن ەنەرگيانىڭ ءتۇپتىڭ تۇبىندە جارىلماي قالمايتىنى بەلگىلى ەدى. ول جارىلىس مىناۋ الدىمىزدا جاتقان «جالعىز» پوەماسى. بۇل ارادا «نەگە ون جىلداي ۋاقىت قاجەت بولدى؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. بۇعان ءبىز پوەمانى باستاپ وقىپ العانان كەيىن جاۋاپ قاراستىرىپ كورەيىك.

جالعىز ارقار.

جالعىز وق.

جالعىز قۇزدىڭ باسىندا -

سەلت ەتپەيدى بورانعا،

سەلت ەتپەيدى جاسىنعا.

مۇڭلى قوڭىر جانارى ءبىر جانادى، ءبىر ءوشىپ،

اجالىنا سۇيەنىپ، قاتىپ قالعان سىرەسىپ.

قوس وكپەسى دەمىكسە - جۋسان ءيسى بۇرقىراپ،

تاڭعاجايىپ تاعدىرعا تاۋ تاعىسى تۇر شىداپ.

جاپاندا جالعىز بايتەرەك، اينالا داۋىل بوراتقان.

جاپىراعىن جەلگە ول توناتقان.

ءوز دىڭىنە سۇيەنىپ، شايقالسا دا جارىقتىق قۇلامايدى قۇردىمعا -

تامىرى شىنجىر بولاتتان.

باتىر بايان بابامىز اق نايزاعا سۇيەنىپ، ەل قورعاعان قاسقايىپ،

كوكىرەگىن كەكتى جاس شايىپ.

كيەلى قارا شاڭىراق، سۇيەنىپ قىزىل ۋىققا، ۋىققا ەمەس رۋحقا.

انا ءتىل اق بوز بيەدەي وقىرانىپ، جەر تارپىپ،

تالقانداپ تۇساۋ، كىسەندى ىلىنبەگەن قۇرىققا.

اق بەسىككە سۇيەنىپ، ءالدي-ءالدي اندەتىپ اپامىز بوبەك تەربەتكەن.

اكەم قىردىڭ باسىندا اق تاياققا سۇيەنىپ اقتىلى قوي تولدەتكەن.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»