ەلۋىنشى، الپىسىنشى جىلداردان باستالعان ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ەلەسى، ناتو مەن ۆارشاۆا وداعىنىڭ اراسىنداعى تەكەتىرەس كسرو-نى جانتالاسا قارۋلانۋعا يتەرمەلەدى. حح-شى عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا اقش پەن كسرو اراسىندا قارۋلانۋ وراسان ماسشتابقا جەتتى. بۇل جىلدارى دۇنيە جۇزىندە 50 ميلليونعا جۋىق ءارتۇرلى سوعىس زاريادتارىنىڭ قورى جينالىپ، ولاردىڭ جالپى قۋاتى شامامەن 15-20 مىڭداي مەگاتونعا جەتكەن.  ءبىر عانا 1990-91 جىلدارداعى مالىمەتكە قاراساق اقش-تا ءاربىر 1000 ادامعا 8,9 جاۋىنگەردەن كەلسە، كسرو-دا 15,6 جاۋىنگەردەن كەلدى. قورعانىسقا دەپ جىلىنا 96,5 ملرد سوم جۇمسالىپ، شابۋىلعا دەپ شىعىندالعان قارجى مولشەرى 200 ميللياردقا دەيىن جەتتى. سوعىس قارۋىن شىعارۋدان اقش-تان تانكىنى 4,5 ەسە، بروندى تەحنيكالاردى 5 ەسە، ارتيلەريا مەن زەنيت قارۋلارىن 9 ەسە جانە سۇڭگۋىر قايىقتارىن 3 ەسە كوپ شىعارىپ كەلدى. ارينە مۇنداي سالماقتى ەشقانداي ەكونوميكا كوتەرۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. الەۋمەتتىك سالاعا، اۋىلشارۋاشىلىعىنا دەگەن ىشكى قارجىنى قيساپسىز قارۋلانۋعا جۇمساۋ ەلدى ەكونوميكالىق داعدارىسقا تىرەدى.

ەلۋىنشى، الپىسىنشى جىلداردان باستالعان ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ەلەسى، ناتو مەن ۆارشاۆا وداعىنىڭ اراسىنداعى تەكەتىرەس كسرو-نى جانتالاسا قارۋلانۋعا يتەرمەلەدى. حح-شى عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا اقش پەن كسرو اراسىندا قارۋلانۋ وراسان ماسشتابقا جەتتى. بۇل جىلدارى دۇنيە جۇزىندە 50 ميلليونعا جۋىق ءارتۇرلى سوعىس زاريادتارىنىڭ قورى جينالىپ، ولاردىڭ جالپى قۋاتى شامامەن 15-20 مىڭداي مەگاتونعا جەتكەن.  ءبىر عانا 1990-91 جىلدارداعى مالىمەتكە قاراساق اقش-تا ءاربىر 1000 ادامعا 8,9 جاۋىنگەردەن كەلسە، كسرو-دا 15,6 جاۋىنگەردەن كەلدى. قورعانىسقا دەپ جىلىنا 96,5 ملرد سوم جۇمسالىپ، شابۋىلعا دەپ شىعىندالعان قارجى مولشەرى 200 ميللياردقا دەيىن جەتتى. سوعىس قارۋىن شىعارۋدان اقش-تان تانكىنى 4,5 ەسە، بروندى تەحنيكالاردى 5 ەسە، ارتيلەريا مەن زەنيت قارۋلارىن 9 ەسە جانە سۇڭگۋىر قايىقتارىن 3 ەسە كوپ شىعارىپ كەلدى. ارينە مۇنداي سالماقتى ەشقانداي ەكونوميكا كوتەرۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. الەۋمەتتىك سالاعا، اۋىلشارۋاشىلىعىنا دەگەن ىشكى قارجىنى قيساپسىز قارۋلانۋعا جۇمساۋ ەلدى ەكونوميكالىق داعدارىسقا تىرەدى.

كەڭەس باسشىلارى ەكونوميكانى دەميليتاريزاتسيا جاساماي الەمدىك ىنتىماقتاستىققا ەنۋ مۇمكىن ەمەستىگىن، قوعام دامۋىنىڭ شەشۋشى كۇشى - ءىرى ونەركاسىپ، ءوندىرىس تەحنيكاسى مەن جاڭا تەحنولوگياعا بايلانىستى بولاتىنىن ەسكەرمەدى. دۇنيەجۇزىلىك كاپيتاليزم مەن سوتسياليزم اراسىندا ءوزارا ەكونوميكالىق باسەكەلەستىكتىڭ بولاتىنىنا، ماركستىڭ ءوندىرىستى ۇدايى ۇلعايتىپ وتىرۋ تەورياسىنىڭ (تەوريا راسشيرەننوگو ۆوسپرويزۆودستۆا) سوتسياليزمگە دە قاتىسى بارىنا  ءمان بەرمەدى. بۇل سالادا وزىق كەتكەن باتىس ەلدەرىنەن قاشقاقتاپ وقشاۋلانا بەردى. ىشكى ەكونوميكانىڭ قۇلدىراۋى سىرتقى باسەكەلەستىكتى السىرەتتى. ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك داعدارىس تەرەڭدەي كەلە ىشكى جالپى ءونىم 12%-عا تومەندەپ، سىرتقى قارىز 1991 جىلى 67 ميلليارد دوللارعا جەتتى. بۇل دا ىشكى ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك داعدارىستى تەرەڭدەتە ءتۇستى.

سونداي-اق، كسرو-نىڭ ىدىراۋىنا ەلدەگى ينتەگراتسيا پروتسەسىن جويۋعا باعىتتالعان سىرتقى ساياسي كۇشتەردىڭ ۇگىت-ناسيحاتىنىڭ دا اسەرى بولعانىن ايتۋىمىز كەرەك. دارىگەرلىك تىلمەن تۇسىندىرەر بولساق: ەگەر اۋاداعى تۇماۋ ۆيرۋسى ساۋ ادامنىڭ اعزاسىنا ەنىپ، ادامنىڭ قان جۇيەسىنە قانشا تاراسا دا، ول ادام اۋرۋىنىڭ ىشكى قوزدىرۋشىسىنا اينالا المايدى. سەبەبى، ول ادام اعزاسىنىڭ (ورگانيزم) ساۋلىعىنا تاۋەلدى. دەنى ساۋ ادامنىڭ ىشكى اعازاسى اۋرۋ تۋدىرۋشى سىرتقى فاكتورعا توتەپ بەرە الاتىن انتيتەلالارعا مول. سول كەزدەردە شەتەلدەن تارايتىن «سۆوبودا» راديوستانتسياسى ءوز تىڭداۋشىلارىنىڭ قۇلاعىنا جەكەلەگەن رەسپۋبليكالارعا قاراعاندا رەسەي كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ ارقاسىندا وزىنە كوپ پايدا ءتۇسىرىپ، ولاردى قاناۋعا ۇشىراتىپ جاتىر دەگەندى ۇگىتتەپ باقتى. مۇنداي ناسيحات، اسىرەسە، بالتىق، كاۆكاز، ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنداعى حالىقتاردىڭ تىلدەرىندە جۇرگىزىلىپ وتىردى. ال، رەسەي ءۇشىن بەرىلەتىن حابارلاردا كەرىسىنشە، ۇلتتىق رەسپۋبليكالار رەسەيلىكتەردىڭ موينىنا ءمىنىپ وتىرعان ماسىلدار رەتىندە قاراستىرىلدى. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىندا راديو تىڭداۋشىلارعا: «كىم كىمنىڭ اسىراۋىندا وتىر؟» - دەگەن تاقىرىپتا پىكىرتالاس ۇيىمداستىرىلدى.

وسىنداي سىرتتان قوسىلعان، كسرو-عا قارسى باستالعان يدەولوگيالىق اقپاراتتىق شابۋىل، ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ ارا جىگىنىڭ اشىلۋىن جەدەلدەتكەن فاكتورلاردىڭ بىرىنە اينالدى. تجمك-عا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى ۆ.ا.كريۋچكوۆتىڭ ءوزى سوتتا: مەملەكەت بۇتىندەي بولشەكتەۋدەن وتكەن سوڭ، كسرو رەسپۋبليكالارىنا شەتەلدىكتەردىڭ ىقپالىن ورنىقتىرۋ باستالاتىنى جونىندە حابارلار تۇسكەن ايتقان («ەگەمەندىك كەلبەتى»، م.ءجۇنىسوۆ 71-بەت). 70-ءشى جىلدارى اقش-تىڭ بولجاۋ ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىلارى 1985-1995 جىلدارى كسرو قۇلايدى. كەڭەس ەلىن قۇلاتاتىن كۇش سىرتتان كەلمەيدى، ءوز ىشتەرىنەن شىعادى. كسرو-نىڭ قۇرامىنداعى ۇلت رەسپۋبليكالارى جەكە-جەكە تاۋەلسىز مەملەكەتتەرگە بولىنەدى دەپ بولجام جاساعاندا قاراپايىم جۇرتتان باستاپ ساياساتكەرلەرىمىز بەن عالىمدارىمىز: «بۇل كورە الماۋشىلىق، قىزعانىشتىق، ءسوتسياليزمنىڭ جارقىن بولاشاعىنا سەنبەۋ، بەلگىلى ءبىر ماقساتتى كوزدەگەندەردىڭ اقپاراتتىق ارانداتۋى» دەپ شۋلاعانى بەلگىلى.

البەتتە، اقش ساراپشىلارىنىڭ بولجاۋى ۇزاق مەرزىمگە كەشەندى تۇردە جۇرگىزىلەتىنىن ەسكەرسەك ولاردىڭ ساۋەگەيلىگى كەيىننەن ناقتى دا، ءارى ءدال بولىپ شىقتى. 1985 جىلعى گورباچەۆتىڭ ەشبىر عىلىمي نەگىزدەمەسىز «قايتا قۇرۋ، جەدەلدەتۋ» دەپ باستاعان ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق رەفورماسىنان تۋىنداعان 1986 جىلعى الماتىداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن باستالعان، كسرو-داعى ۇلتارالىق حالىق تولقۋلارى كەزەڭ-كەزەڭمەن 1991 جىلعى جەلتوقسانعا دەيىن سوزىلدى. الماتىدان كەيىن-اق، كەڭەس ەلىنىڭ تىگىسى سوگىلە جونەلدى. ەل ىشىندە كەڭەستىك كۇشتەرگە قارسى كوزقاراس ورنىعىپ، كۇشەيە كەلە وعان سىرتقى فاكتورلاردىڭ قيراتۋ ىقپالى قوسىلىپ، كسرو-نىڭ مىزعىماستىعىنا سىنا ءتۇستى. جەلتوقساننان كەيىنگى تاريحي وقيعالارعا حرونولوگيالىق رەتىمەن توقتالساق، تومەندەگىدەي وداقتى شارپىعان گەوگرافيالىق اۋماقتى كورۋگە بولادى.

1987 شىلدە - ماسكەۋدە ءوزىنىڭ اتا قونىسى اۆتونومياسىن قايتارۋدى تالاپ ەتكەن قىرىم تاتارلارىنىڭ شەرۋلەرى باستالدى;

1987 تامىز - بالتىق بويى رەسپۋبليكالارىندا 1939-40 جىلدارداعى شەكارانى قايتا قاراۋدى تالاپ ەتكەن شەرۋلەر باستالىپ، ونىڭ سوڭى ماسكەۋ تاراپىنان 1991 جىلى - ليتۆا مەن لاتۆياعا تانكىلەر كىرگىزۋ جولىمەن بيلىك توڭكەرىسىن جاساۋعا جالعاستى;

1987 قاراشا - تاۋلى قاراباقتا سول ءوڭىردى ارمەنيا قۇرامىنا قوسۋدى تالاپ ەتكەن ارميان ۇلتشىلدارى باس كوتەرىپ، مۇنىڭ سوڭى 1990 جىلى ۇلتارالىق  ارميان ءازىربايجان سوعىسىنا ۇلاستى;

1989 ءساۋىر - تبيليسيدەگى (گرۋزيا) بەيبىت حالىق شەرۋى كەڭەس اسكەرى تاراپىنان اتىلدى;

1989 شىلدە - تاۋەلسىزدىك ءۇشىن گرۋزين-ابحاز جانە گرۋزين-وسەتين حالىقتارىنىڭ اراسىنداعى قارۋلى قاقتىعىستار باستالدى;

1989 مامىر - فەرعانا ويپاتىنداعى ۇلتارالىق توبەلەس تۇرىك-مەسحەتتەرىنىڭ وزبەكستاننان قۋىلۋىنا اكەلدى;

1989 ماۋسىم - جاڭا وزەن قالاسىندا الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ەكى جاقتى قاناۋشىلىقتان تۋىنداعان تەڭسىزدىكتىڭ سوڭى قازاقتار مەن كاۆكازدىقتار اراسىنداعى ۇلتارارلىق قاقتىعىسقا ۇلاستى;

1989 جىلى اقتوبە وبلىسىنا قارايتىن مۇنايشىلار كەنتى كەن قياقتا تاعى دا الەۋمەتتىك ەكى جاقتى قاناۋدان تۋىنداعان، بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان حالىق تولقۋى قايتالاندى. ناتيجەسىندە ورتالىقتىڭ جەرگىلىكتى حالىققا جاساپ وتىرعان ادىلەتسىزدىكتەرىنىڭ بەتى اشىلىپ، كەيبىر شەنەۋنىكتەر قىزمەتتەرىنەن كەتىپ، كوپتەگەن الەۋمەتتىك ماسەلەلەر شەشىلدى;

1990  قاڭتار - باكۋگە اسكەر كۇشى كىرگىزىلدى;

1990 تامىز - قىرعىزستاننىڭ وش قالاسىنداعى قىرعىزدار مەن وزبەكتەر اراسىنداعى داۋ ۇلتارالىق قاندى قاقتىعىسقا جالعاستى.

1991 جىلى فەدەراتيۆتى مەملەكەت يۋگوسلاۆيادا سەربيا مەن تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان حورۆاتيا اراسىندا قارۋلى قاقتىعىستار باستالدى. يۋگوسلاۆيا سوتسياليستىك فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى يوۆيچ بەلگراد تەلەۆيدەنيەسىنەن سويلەپ، ول ەل ىشىندە ازامات سوعىسىنىڭ باستالۋى ىقتيمال ەكەنىگى جونىندە ءوز الاڭداۋشىلىعىن ءبىلدىردى. ماسكەۋدە قازاننىڭ 15 كۇنى پرەزيدەنتتەر م.گورباچەۆتىڭ ارااعايىنشىلىعىمەن س.ميلوشەۆيچ جانە ف.تۋدجماننىڭ اراسىندا بەيبىتشىلىك پەن تاتۋ كورشىلىكتى تانۋ جونىندە كەلىسسوزدەرى باستالدى («حالىق كەڭەسى» گاز.، 25.10.1990).

1991 جىلعى 18 مەن 20-شى تامىز ارالىعىندا ماسكەۋدە كوكپ-نىڭ وڭشىل كونسەرۆاتيۆتىك كۇشتەرى م.گورباچەۆتىڭ قىرىمدا، ب.ەلتسيننىڭ الماتىدا جۇرگەنىن پايدالانىپ اسكەري-ونەركاسىپ وكىلدەرىمەن بىرىگىپ، مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاسادى. زاڭدى سايلانعان كسرو پرەزيدەنتى م.گورباچەۆ بيلىكتەن الاستالدى. ساياسي پارتيالار مەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جۇمىسى شەكتەلىپ، باق ۋاقىتشا جابىلاتىندىعى ايتىلدى. تامىز بۇلىگى كەزىندە توڭكەرىس جاساۋشىلار ەلدەگى الەۋمەتتىك تۇراقتىلىقتى جەلەۋ ەتىپ، ادامدارعا قولايلى جاعداي جاسايمىز دەگەن ۋادەمەن حالىقتىڭ الەۋمەتتىك قورعانىشى ءالسىز قامتىلعان بولىگىنىڭ قولداۋىنا يە بولامىز دەپ ۇمىتتەندى. ولار حالىقتىڭ قاراپايىم بولىگىنىڭ نەگە كوڭىلى تولمايتىنىن، ولارعا نە قاجەت ەكەنىن ۇعىنا ءبىلدى جانە سول ارقىلى بۇرىنعى ءتارتىپتى ساقتاپ قالۋعا ۇمتىلدى. جاڭا كوميتەت ەلىمىزدىڭ بارلىق جەرىندە ولاردىڭ شەشىمدەرىنىڭ مۇلتىكسىز ورىندالۋىن تالاپ ەتىپ، وعان كونبەگەندەردىڭ جازالاۋعا ۇشىرايتىنىن ەسكەرتتى.

«باستىق ايتسا بولدى، باس شۇلعيدى شىبىنداپ» دەگەن، ەلدە توتەنشە جاعداي ەنگىزىلگەننەن كەيىن، ولاردىڭ ايتقانىن جەرگىلىكتى جەردە ورىنداۋعا ۇمتىلعاندار دا تابىلدى. جەدەلحاتتىڭ بىرەۋى تەمىرتاۋعا دا جەتتى. وندا: «تەمىرتاۋ. قاراعاندى مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ ديرەكتورىنا. كاسىپورىندار مەن ۇيىمدارىنا كسرو-داعى توتەنشە جاعداي جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتتىڭ №1 قاۋلىسىن ورىنداۋ جونىندەگى جۇمىستاردى ۇيىمداستىرۋ جەكە وزىڭىزگە جۇكتەلەدى...» - دەلىنگەن. كسرو قارا جانە ءتۇستى مەتاللۋرگيا ءمينيسترى و.ن.سوسكوۆەتستىڭ 20 تامىز كۇنى، ماسكەۋ ۋاقىتىمەن 15 ساعات 30 مينۋتتا تەمىرتاۋعا جولداعان جەدەلحاتى وسىلاي باستالعان. وعان قاراعاندى مەتاللۋرگتەر كومبيناتى ديرەكتورى ويلانباستان «ورىندالسىن» دەپ بۇرىشتاما سوعىپتى.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»