ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىنەن اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن ماماندار كەلە باستادى ءبىزدىڭ وڭىرگە. ماقسات - شىعىستاعى پايداعا جاراتىلماي جاتقان جەر تەلىمدەرىن يگەرىپ، ايماقتا ازىق-تۇلىك بەلدەۋىن دامىتۋ، مال باسىن ءوسىرۋ، سونداي-اق، حالىق سانىنىڭ ازدىعىنان قۇرىپ كەتۋ قاۋپى ءتونىپ تۇرعان شاعىن اۋىلداردىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتىپ، جان ءبىتىرۋ. مىنەكي، وسى پروبلەمالاردى شەشۋگە تىرىسقان وبلىس باسشىلىعى جاڭا باستاما كوتەردى.

ءيا، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قاتارى جىلدان-جىلعا سيرەپ بارادى. ۋربانيزاتسيامەن «ۇشىنعان» اۋىلداعىلاردىڭ اتامەكەنىن تاستاپ، قالالاردى جاعالاپ كەتكەنى راس. ورتالىقتان شەت جاتقان ەلدى مەكەندەردىڭ كوپشىلىگىندە وقۋشىلاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن مەكتەپتەردىڭ باسىنا بۇلت ءۇيىرىلدى، مادەنيەت وشاقتارىنىڭ ەسىگىنە قارا قۇلىپ سالىنىپ، كوپشىلىك عيماراتتار قاڭىراپ بوس قالدى. زامانىندا دۇرىلدەپ تۇرعان مەكەمەلەردىڭ توز-توزى شىعىپ، قيراندىعا اينالدى...

قالا جاعالاعاننان دا قاشاتىن ۋاقىت جەتتى

ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىنەن اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن ماماندار كەلە باستادى ءبىزدىڭ وڭىرگە. ماقسات - شىعىستاعى پايداعا جاراتىلماي جاتقان جەر تەلىمدەرىن يگەرىپ، ايماقتا ازىق-تۇلىك بەلدەۋىن دامىتۋ، مال باسىن ءوسىرۋ، سونداي-اق، حالىق سانىنىڭ ازدىعىنان قۇرىپ كەتۋ قاۋپى ءتونىپ تۇرعان شاعىن اۋىلداردىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتىپ، جان ءبىتىرۋ. مىنەكي، وسى پروبلەمالاردى شەشۋگە تىرىسقان وبلىس باسشىلىعى جاڭا باستاما كوتەردى.

ءيا، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قاتارى جىلدان-جىلعا سيرەپ بارادى. ۋربانيزاتسيامەن «ۇشىنعان» اۋىلداعىلاردىڭ اتامەكەنىن تاستاپ، قالالاردى جاعالاپ كەتكەنى راس. ورتالىقتان شەت جاتقان ەلدى مەكەندەردىڭ كوپشىلىگىندە وقۋشىلاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن مەكتەپتەردىڭ باسىنا بۇلت ءۇيىرىلدى، مادەنيەت وشاقتارىنىڭ ەسىگىنە قارا قۇلىپ سالىنىپ، كوپشىلىك عيماراتتار قاڭىراپ بوس قالدى. زامانىندا دۇرىلدەپ تۇرعان مەكەمەلەردىڭ توز-توزى شىعىپ، قيراندىعا اينالدى...

قالا جاعالاعاننان دا قاشاتىن ۋاقىت جەتتى

ايتىپ تاۋىسا المايتىن اۋىل ماسەلەسىنىڭ ءتۇيىنىن قالاي تارقاتۋ كەرەك؟! مۇنى شەشۋدىڭ ءبىر جولى حالقى تىعىز قونىستانعان وڭتۇستىك ايماقتان شىعىس قازاقستانعا كوپتەپ ادامدار تارتۋ. جاي عانا ادامدار ەمەس، قولىنان ءىس كەلەتىن، كاسىپتىڭ قىر-سىرىن بىلەتىندەرىن. اسىرەسە، اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىندا تاجىريبەسى بار ماماندارعا سۇرانىس جوعارى. وسى ورايدا ايماق باسشىسى بەردىبەك ساپارباەۆتىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن ۇلان اۋدانىنىڭ اكىمى جومارت مۇراتوۆ وڭتۇستىك قازاقستانعا ارنايى ساپارلاپ قايتقان، ارتىنشا ءوزىنىڭ ورىنباسارى سىلامعازى نۇعمانوۆ باستاعان ءتورت ادامنان تۇراتىن دەلەگاتسيا اتتاندى ول جاققا.

- وڭتۇستىككە بىزدەر ەرىككەننەن بارعان جوقپىز. ءبارىمىز بىلەمىز، بۇگىندە وبلىسىمىزداعى كوپشىلىك اۋىلداردا جاپپاي قونىس اۋدارۋ بەلەڭ الىپ، جۇمىس كۇشى ازايىپ كەتتى. مەكتەپتەردىڭ جابىلىپ قالۋ قاۋپى كوكەيكەستى ماسەلەگە اينالدى. ايتالىق، ۇلان اۋدانىنداعى بوس ۇيلەرى ۇڭىرەيىپ، قۇلازىپ قالعان مانات، بورساق، جانۇزاق، اقتاۋ، ازوۆو، تاۆريا سىندى ەلدى مەكەندەر كەزىندە قانداي ەدى، ەڭبەك قازانى قايناپ جاتاتىن. قۇستىڭ بازارىنداي بولعان ءبىلىم وشاقتارىنىڭ بۇگىنگى مۇلگىگەن تىنىشتىعىن كورگەندە جۇرەگىڭىز اۋىرادى. سوندىقتان كۇيى كەلمەي تۇرعان شاعىن اۋىلداردى قايتادان تۇلەتۋ ماقساتىمەن وڭتۇستىك قازاقستانعا بارىپ، ونداعى اعايىنداردى ەلگە شاقىرىپ قايتتىق، - دەپ ويىن ورتاعا سالعان «نۇر وتان» حدپ-نىڭ ۇلان اۋداندىق فيليالى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى مارات اكىراموۆ وڭتۇستىك وڭىردە كوزبەن كورىپ، كوڭىلگە ءتۇيىپ قايتقان دۇنيەلەرىمەن ءبولىستى.

پارتيا وكىلىنىڭ سوزىنە قاراعاندا وڭتۇستىك قازاقستاندا تۇراتىن حالىقتىڭ باسىم بولىگى سۋارمالى جەرلەردىڭ يگىلىگىن ءتيىمدى پايدالانىپ، كوكونىس وسىرۋمەن، باۋ-باقشا كۇتۋمەن، مال باعۋمەن شۇعىلدانادى. كۇن-ءتۇن دەمەي ەتكەن ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا تۇرمىستارى جاقسارىپ، اگروونەركاسىپتىڭ وركەندەۋىنە ايتارلىقتاي ۇلەس قوسىپ جاتقان جايلارى بار. قىسقاسى، بۇگىندە ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارىنا جەمىس-جيدەگىن، كوكونىستەرىن جەتكىزىپ، ساۋدالاعان بۇل اعايىندار بەينەتتىڭ زەينەتىن كورىپ وتىر. ەندى ولار شىعىستىڭ قۇنارلى توپىراعىنان مول ءونىم الساق دەيدى. سول ءۇشىن ءبىزدىڭ شاقىرۋىمىزدى قابىل الىپ، كاسىپكەرلەردىڭ العاشقى توبى التاي باۋىرىنا ات باسىن تىرەپ ۇلگەردى. الىستان كەلگەن ازاماتتارعا ۇلان اۋدانىنىڭ اكىمى جومارت مۇراتوۆ باستاعان وكىلدەر جەر جاعدايىمەن تانىستىرىپ، وبلىسىمىزدىڭ ءبىراز وڭىرلەرىن ارالاتىپ كورسەتتى.

- ۇلان اۋدانىنىڭ بىرقاتار جەرلەرىن ارالاپ شىقتىق، بىزگە ايىرتاۋ اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ تابيعاتى ۇنادى جانە تۇرعان جەرى دە شارۋامىزعا كەلەدى ەكەن. نەگىزىنەن ءبىز مال وسىرۋمەن، سونىڭ ىشىندە بورداقىلاۋمەن اينالىسامىز. اۋدان اكىمشىلىگى جاقسى قارسى الىپ، جاعداي جاساپ جاتىر. مال بورداقىلاۋ الاڭىن سالۋعا 10 گەكتار جەر الدىق، ەندى تاعى جايىلىمعا 1 مىڭ گەكتار بەرەمىز دەيدى. العاشقىدا 300 باس مالمەن باستاپ، 1 مىڭنان اسىرساق دەگەن وي بار. سۋىق تۇسكەنشە العان جەرلەردى جىرتىپ، ءارتۇرلى جۇمىستار جاساپ قويساق، كەلەر كوكتەمدە شارۋانى بىردەن باستاپ كەتەمىز، - دەگەن «ءنۇرالى» شارۋا قوجالىعىنىڭ جەتەكشىسى شەرالى ۋسمانوۆ مال سەمىرتۋگە قاجەتتى جەمشوپ شىعىستا دا تابىلاتىندىعىن ايتتى.

ونىڭ سوزىنشە سويانىڭ ءبىزدىڭ اۋا رايىنا كەلەتىن، ياعني 75-80 كۇندە پىسەتىن جاڭا ءتۇرى بار ەكەن، سونى كادەگە جاراتسا، مال بورداقىلاۋعا تاماشا ازىق بولماق. ودان باسقا ارپا، بيداي، كۇنباعىس كۇنجاراسى سياقتى جەمشوپتىك داقىلدار جەتىپ جاتىر. كاسىپكەرلەر قاجەتتىلىك تۋسا ماقتا كۇنجاراسىن وڭتۇستىكتەن اكەلۋگە نيەتتى.

شىبىق قاداساڭ شىنار بولىپ وسەتىن جەر كوپ شىعىستا

سونىمەن قاتار وڭتۇستىك قازاقستاننان كوكونىس ءوسىرۋدىڭ جايىن جاقسى مەڭگەرگەن باقشاشىلار دا كەلدى. سوناۋ سارىاعاش اۋدانىنان ات شالدىرىپ جەتكەن تاجىريبەلى ديقان، كوكونىس شارۋاشىلىعى بار كاسىپكەر اراپباي ورىنباەۆ شىبىق قاداساڭ شىنار بولىپ وسەتىن شىعىستىڭ توپىراعىنا قىزىعۋشىلىق تانىتۋدا.

- سىزدەردىڭ ايماقتىڭ جەرى شۇرايلى ەكەن. ەگىنشىلىككە جاراپ تۇر. ۇلان اۋدانى ساراتوۆكا اۋىلىنىڭ ماڭىنان 20 گەكتارداي جەر الىپ، قۇجاتتارىن راسىمدەۋگە كىرىستىك. بۇل ارينە ازداۋ، قوسىمشا تاعى جەر تەلىمدەرىن الۋ جوس-پاردا بار. وسى 20 گەكتارعا الدىمەن كارتوپ، ءسابىز، قيار ەگىپ باستايمىز. سول سياقتى كوشەتتەردى ءوسىرۋ ءۇشىن وسىندا شاعىن جىلىجايلار سالۋىمىز كەرەك. كۇزدە جەر جىرتۋدى باستاساق، ەگىستىك قامىنا كەلەسى جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان كىرىسەتىن شىعارمىز. جەرگىلىكتى جەردەگى باسشىلار بارلىق جاعىنان كومەكتەسۋگە ءسوز بەردى، تەحنيكا دا، جەر دە تابىلاتىن بولدى. جۇمىس جاقسى ءجۇرىپ كەتسە ارينە بالا-شاعامىزدى، اعايىن-تۋىستارىمىزدى كوشىرىپ الامىز، - دەدى.

وبلىستىڭ ءبىراز جەرىن ارالاپ كورگەن وڭتۇستىكتىك كاسىپكەرلەر ەرتىستىڭ سۋىن پايدالانۋعا باسا نازار اۋداردى. ولاردىڭ پىكىرىنشە ەكى-ءۇش مەتردەي تومەندە ورنالاسقان وزەن سۋىن شىعارىپ، مىڭداعان گەكتار القاپتى سۋلاندىرۋعا مۇمكىندىك بار. ەڭ الدىمەن وسىنى قولعا الماقشى.

ۇلان اۋدانى قولعا العان تىڭ باستامانىڭ وبلىستاعى وتكىر تۇرعان ءبىراز پروبلەمالاردىڭ شەشىلۋىنە ءوز ىقپالىن تيگىزەتىندىگىنە باستاماشى توپ كامىل سەنىمدى. ءبىر وقپەن بىرنەشە قوياندى اتىپ الۋدى كوزدەگەن بيلىك وكىلدەرى بۇل بايلانىستىڭ ەكى وبلىس ءۇشىن دە ءتيىمدى بولاتىندىعىن ەسكەرتۋدە.

- كەڭەس زامانىندا ءبىزدىڭ اۋداندا 11 مىڭ 300 گەكتار سۋارمالى جەر بولعان، قازىر مۇنىڭ بار-جوعى 4 مىڭ گەكتارى (32%) عانا قولدانىستا. وعان قوسا ءىرىلى-ۇساقتى 18 وزەن، 14 سۋ قويماسى بار. وسىلاردىڭ ءبارىن ءتيىمدى پايدالانۋدا، جالپى اۋىل شارۋاشىلىق ءوندىرىسىن دامىتۋدا وڭتۇستىكتەن كەلەتىن اعايىنداردىڭ تاجىريبەسى سەپتىگىن تيگىزەدى. ەكىنشىدەن، حالىق سانى كەمىپ، مەكتەپتەرى جابىلۋعا جاقىن تۇرعان شاعىن اۋىلدارعا ادامدار قونىستاندىرساق. ازىق-تۇلىك بەلدەۋى، ەت-ءسۇت ءوندىرۋ سياقتى شارۋالاردى ودان ارى دامىتا تۇسسەك دەگەن ماقساتىمىز بار، - دەيدى ۇلان اۋداندىق كاسىپكەرلىك، اۋىل شارۋاشىلىعى جانە ۆەتەريناريا ءبولىمىنىڭ باستىعى امانكەلدى سەرعازين.

اۋىل حالقىنىڭ سانى شىعىستا شىنىمەن دە تىم از. ايتالىق، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى ماقتارال اۋدانىندا 277,4 مىڭ ادام تۇرسا، سايرام اۋدانىندا 259,9 مىڭ، سارىاعاشتا 263,8 مىڭ ادام ءومىر سۇرەدى. ال شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ  ۇلان اۋدانىندا بار-جوعى 43 مىڭنان استام تۇرعىن بولسا، كۇرشىم اۋدانىندا حالىق سانى 40 مىڭعا دا جەتپەيدى ەكەن.

Abai.kz