كەزىندە  ابايمەن ءبىزدى قاۋىشتىرعان دانا مۇحاڭ: «بۇل داۋىردە ءوز ءتىلىن بىلمەگەن ، قادىرلەمەگەن ادامدى تولىق  ءماندى ينتەلليگەنت ەمەس دەۋگە دە بولادى. سەبەبى،  ول قاندايلىق ماماندىق ءبىلىمى بولسا دا، رۋحاني وي تاربيەسىندە سىڭار جاق بولادى» -دەگەن ەكەن. ءداپ بۇگىنگە تۋرالاعان ىسپەتتى. قوعام «تىلدەر تۋرالى زاڭدى» ءجىتى نازارىندا ۇستاپ، ءوز ءۇنىن شامالارى كەلگەنشە ءبىلدىرىپ، ۇلكەن داۋ-داماي بولىپ جاتقالى ءبىراز ۋاقىتتىڭ ءجۇزى بولدى. وسى ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە بىزدەن ءبىر ەلى جاقىن جۇرگەن، تۋعان ءتىلىم ەرتەڭ ولەتىن بولسا، مەن بۇگىن ولۋگە دايارمىن دەيتىن ازامات دوس كوشىم مىرزامەن سۇحباتتاسۋدى ءجون كوردىم. ءمارحابات...

1.  تالقىلانىپ جاتقان تىلدەر تۋرالى زاڭ جوباسى، بۇل حالىقتىڭ ۇزاق ۋاقىت ارالىعىنداعى ىقپالى ما، الدە كوكسەگەن باسقا ويدىڭ ناتيجەسى مە؟

كەزىندە  ابايمەن ءبىزدى قاۋىشتىرعان دانا مۇحاڭ: «بۇل داۋىردە ءوز ءتىلىن بىلمەگەن ، قادىرلەمەگەن ادامدى تولىق  ءماندى ينتەلليگەنت ەمەس دەۋگە دە بولادى. سەبەبى،  ول قاندايلىق ماماندىق ءبىلىمى بولسا دا، رۋحاني وي تاربيەسىندە سىڭار جاق بولادى» -دەگەن ەكەن. ءداپ بۇگىنگە تۋرالاعان ىسپەتتى. قوعام «تىلدەر تۋرالى زاڭدى» ءجىتى نازارىندا ۇستاپ، ءوز ءۇنىن شامالارى كەلگەنشە ءبىلدىرىپ، ۇلكەن داۋ-داماي بولىپ جاتقالى ءبىراز ۋاقىتتىڭ ءجۇزى بولدى. وسى ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە بىزدەن ءبىر ەلى جاقىن جۇرگەن، تۋعان ءتىلىم ەرتەڭ ولەتىن بولسا، مەن بۇگىن ولۋگە دايارمىن دەيتىن ازامات دوس كوشىم مىرزامەن سۇحباتتاسۋدى ءجون كوردىم. ءمارحابات...

1.  تالقىلانىپ جاتقان تىلدەر تۋرالى زاڭ جوباسى، بۇل حالىقتىڭ ۇزاق ۋاقىت ارالىعىنداعى ىقپالى ما، الدە كوكسەگەن باسقا ويدىڭ ناتيجەسى مە؟
-بۇل ماسەلەگە مەنىڭ ەكى ءتۇرلى كوزقاراسىم بار. ءبىرىنشىسى - بيلىكتە وتىرعاندار دا قازاق ءتىلى  ماسەلەسىنىڭ ۋشىعىپ، بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك قاۋىپتى دارەجەگە جەتكەنىن، ەندى «اسىقپايىق» دەپ ايتا بەرسە، ارتى ۇلكەن ءبىر جارىلىسقا اكەلەتىندىگىن جاقسى ءتۇسىنىپ، قولدانىستا جۇرگەن «تىلدەر تۋرالى» زاڭعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋدى قولعا الدى ما دەگەن وي. ەكىنشىسى - ۇلتتىق ۇيىمدار «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ جوباسىن وزدەرى دايىنداپ، حالىقتىڭ الدىنا سالىپ، سونى تۋ ەتىپ ۇستاعان قازاق تىلدىلەر الاڭعا شىعىپ كەتۋلەرى مۇمكىن دەگەن ويمەن، ولاردىڭ الدىن الىپ، وزدەرى ورىس تىلدىلەردىڭ شۋىن دايىنداپ، كەيىن بىزدەرگە «كوردىڭىزدەر مە، قولىمىزداعى، پايدالانىپ جۇرگەن، جۇپ-جۇمساق «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ ءبىر بابىنىڭ وزىنە ورىس تىلدىلەر ورە تۇرەگەلدى، ال سەندەردىڭ دايىنداعان زاڭ جوبالارىڭ دۇنيەگە كەلسە، ولاردىڭ اتقا ءمىنۋى دە مۇمكىن» دەپ قورقىتۋ ءۇشىن جاسالعان ساياسي تەحنولوگيانىڭ ءبىر ءتاسىلى.

2. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءتىل ماسەلەسىنە قىرۋار قاراجات جۇمسالىپ كەلدى. ناتيجەسىن كوزىمىز كورىپ، ءىشىمىز بىلەدى. وسىنشاما قارجى بەرىلسە ءتىل ماسەلەسىن شەشۋدى نەدەن باستاۋشى ەدىڭىز؟ جالپى بۇل ماسەلەنى، اقشانى قويا تۇرعاندا، قالاي شەشۋ كەرەك ءوزى؟ شەشىمى بار ما، جوق پا؟
-اقشانى قويا تۇرعاندا دا، اقشانى توككەندە دە، بۇل ماسەلە تەك زاڭنىڭ اياسىندا شەشىمىن تابادى. ول زاڭنىڭ اتى - «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ بولماق. بىزدە بۇلتىڭ-بۇلتىڭ ەتكەن، وزىنە ءوزى قارسى تۇراتىن، ازاماتتار تۇگىل زاڭگەرلەردىڭ ءوزىن تىعىرىققا تىرەيتىن كونستيتۋتسياداعى جەتىنشى باپ بار دا، ناقتى قوس تىلدىلىككە نەگىز بولاتىن «تىلدەر تۋرالى» زاڭ بار. بۇلاردىڭ ەكەۋى دە قازاق جەرىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى تۇعىرىنا ورناتا المايدى. ورناتا الماۋى بىلاي تۇرسىن، سوعان قارسى جۇمىس ىستەيدى. ال ەندى اقشا ماسەلەسىنە كەلەيىك. ارينە، ءتىلدى دامىتۋعا وسى جىلدارى كولەمدى قارجى ءبولىندى، بىراق ەشكىم مىنبەگە شىعىپ، ەسەپ بەرمەپتى...كوررۋپتسيا جايلاعان ەلدە بۇعان ءبارىمىزدىڭ ەتىمىز ۇيرەنىپ كەتكەن سياقتى. مەن وسىدان بەس جىل بۇرىن ءتىلدى دامىتۋعا بولىنگەن قارجىنىڭ قايدا كەتكەنىنە تالداۋ جاساۋعا تىرىسىپ كوردىم، بىراق، سىپايىلاپ ايتقاندا، «قۇيرىعىن دا ۇستاي الا المادىم». ەگەر ماعان قاراجات بەرسە، سول قارجىنى قازاق تىلىندەگى عىلىمي ەڭبەكتەر جازامىن دەگەن عالىمدارعا، تاجىريبەلى وقىتۋشىلارعا قولداۋ كورسەتىپ، بەس جىلدىڭ ىشىندە رەسەيدىڭ كىتاپتارىنا جالتاقتامايتىن دەڭگەيگە جەتكىزەر ەدىم.

3.  قازاقشالانۋ قاي وڭىردە اقساپ تۇر؟
- قازاق ءتىلى ماسەلەسى كۇيىپ تۇرعان وبلىستاردىڭ رەيتينگىن شىعار دەسە، ءبىرىنشى ورىنعا قوستاناي مەن پەتروپاۆلدى قويار ەدىم، ەكىنشى ورىندى پاۆلودار مەن وسكەمەنگە، ال ءۇشىنشى قاتارعا اقمولا مەن قاراعاندىنى جاتقىزار ەدىم.

4. تولىق، قاشان جەتەمىز ناقتى جەتىستىككە؟
- بولجام جاساعىم كەلمەيدى. بىراق «ناقتى جەتىستىككە» جەتۋ - ءبىزدىڭ ناقتى كۇرەسىمىزدىڭ ارقاسىندا عانا كەلەدى. بايقايسىز با، قازاقتىڭ بارلىق ماسەلەسى تەك كوشەگە شىققاندا، اتقا مىنگەندە عانا شەشىمىن تابادى ەكەن. جەلتوقساندى الىڭىز، نەمەسە شاڭىراق وقيعاسىن قاراڭىز، قارسىلىق بولعاندا عانا جەڭىس بولادى. ال اس ۇيدەگى اڭگىمەدەن اسا الا الماساق، وسى تاز قالپىمىزدا قالامىز. بۇنى كوتەرىلىسكە ۇندەۋ دەپ قالماڭىز، اتام قازاق «جاعالاسقاننىڭ جانى قالادى» دەپ باياعىدا-اق ايتىپ وتكەن...

5.   وسى زاڭ جوباسىنىڭ ناتيجەسىندە حالىق ەكىگە ءبولىندى دەپ جاتىر، كەلىسەمىز بە؟
-  كەلىسپەيمىن. 140 ادامنان بەس جالتاق شىقسا، بۇل - ءبولىنىس ەمەس. جالپى العاندا، قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىندە ءبىزدىڭ باعىتىمىزدى 99 پايىز قازاق قولدايدى دەپ ويلايمىن. وسى كۇنگە دەيىن ءوز تىلىنەن بەزگەن حالىقتى كورگەن جوقپىن.

6. قازىرگى تالقىلانىپ جاتقان زاڭ جوباسى قاشان حالىقتىڭ تالقىلانۋىنا جىبەرىلەدى؟ وعان قالايشا ءوز ءۇنىمىزدى قوسا الامىز؟
-   ول جاعىن بىلمەدىم.

7. وسى زاڭ جوباسى ءوز جۇمىسىنا ەنسە، ورىس، باسقا دا وزگە ۇلت وكىلدەرى  شاباداندارىن ءتۇيىپ كوشەمىز دەمەكشى، حالىقتا ۇلكەن ميگراتسيا ورىن الادى دەپ بولجامداۋدا، شىنىمەن اعا نە بولادى؟
-   رۋدان - تايپا، تايپادان - حالىق قۇرالادى. حالىق دامۋدىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيىنە جەتكەندە - ۇلتقا اينالادى. ال ۇلت، شاماسى كەلسە، مەملەكەت قۇرۋعا تىرىسادى. بىزدەر دە وسى جولدارمەن وتتىك. سول ارقىلى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى ساقتالعان، وزىندىك ءومىر سالتى بار قوعام جاسايدى. بۇل قوعامنىڭ زاڭدارى كەيبىرەۋلەردىڭ كوڭىلىنە ۇناماسا، ارينە، وزدەرى قالاعان ەلدەرىنە كەتۋ قۇقىعى بار. ولار كەتىپ قالادى ەكەن دەپ، ءوزىنىڭ انا ءتىلىن تۇساۋلاپ، اۋىزدارىنا قاقپاق قويىپ وتىرۋ - اقىماقتىقتىڭ بەلگىسى. ميگراتسيانى جاساندى جولدارمەن توقتاتۋ - ادام قۇقىعىنا قارسى شىعۋمەن بىردەي. ورىس تىلدىلەر رەسەي جەرىندە ەركىن ءومىر سۇرە الادى، ال قازاق تىلدىلەر قازاق جەرىندە عانا كوكىرەكتەرىن كەرىپ ەركىن دەم الادى. بۇل - قاراپايىم شىندىق. سول شاماداندارىن كوتەرىپ، گەرمانياعا، فرانتسياعا كوشكەن ازاماتتارىمىز ەرتەڭ-اق سول ەلدىڭ ءتىلىن تولىق مەڭگەرىپ الادى. قاباقتارىن ءتۇيىپ، ەشكىمگە قوقانلوققى جاسامايدى. ال ءدوڭايباتتارىن بىزگە كورسەتۋلەرىنىڭ سىرى بىرەۋ-اق - ولار ءبىزدىڭ سىپايىلىعىمىز بەن جارقىن كوڭىلىمىزدى قورقاقتىق دەپ قابىلدايدى. مۇمكىن، «جيىرما جىل بويى ءبىزدىڭ اۋزىمىزعا قاقپاق بولعان جوقسىڭدار،  شىدادىڭدار، ەندى ءبىز ءوز ەلىمىزدى تابايىق، سەندەرگە راحمەت» دەپ قازاق تىلىندە سويلەۋدى وزدەرىنە  قورلىق كورەتىندەر شىنىندا دا كوشىپ كەتەر. مەنىڭشە، بۇل تراگەديا ەمەس، - تاڭداۋ!

8. ءبىز قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن قاۋىمدى ەركەلەتىپ العان جوقپىز با، الدە ولارعا تۇسىندىرۋگە تىرىسپادىق پا؟
-  بيلىكتەگىلەر قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن قاۋىمدى قالقان ەتىپ ۇستادى، سوندىقتان دا ولاردىڭ كەتۋى - بيلىكتەگى ورىس تىلدىلەر ءۇشىن، ۇلكەن اپات. ال مەنىڭ ءوز باسىما كەلەتىن بولسام، وسى ۋاقىتقا دەيىن «ەرتەڭ بالالارىڭ شاڭ قاۋىپ قالادى، قازىردەن باستاپ قازاق ءتىلدى مەكتەپكە بەرىڭدەر» دەپ وبلىس، اۋدانداردى ارالاپ، ورىس ءتىلدى قاۋىممەن كەزدەسۋمەن، ولارعا ءتىل ماسەلەسىن تۇسىندىرۋمەن كەلەمىن. 

9. ماماندار تاپشىلىعىن كورەمىز دەگەن ءتىپتى بايبالامدار دا سالىنۋدا، وسىعان قوسىلاسىز با؟
-   ەشقانداي نەگىزسىز، بوس ءسوز!

10.  ۇكىمەت، جالپى بيلىكتەگىلەر،  قازاق ءتىلىنىڭ ۇستەم بولۋىنا  نەگە مۇددەلى ەمەس؟
-  وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرمەگەن، سوندىقتان بولار، باسقا تىلدە سويلەگەندى ىڭعايسىزدىق دەپ سانامايدى، قورلانبايدى. ءبىر شىندىق بار، ەگەر قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ دەڭگەيى ورىس تىلىمەن بىردەي بولسا، بيلىكتەگىلەردىڭ 80 پايىزى جۇمىسسىز قالادى، ولاردىڭ ورىس مەكتەپتەرىندە وقىعان بالالارىنىڭ 90 پايىزى جۇمىسقا ورنالاسا المايدى، ال قازىر انگليا نە شۆەيتساريادا وقىپ جۇرگەن   نەمەرەلەرىنىڭ 100 پايىزى قازاق جەرىندە جۇمىس ىستەي المايدى. سوندىقتان دا ولار قازاق ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىنە ارقاشان قارسى جۇمىس ىستەيدى، كەرەك دەسەڭىز قولدارىنا قوساۋىز مىلتىق ۇستاپ كوشەگە شىعۋعا دا دايىن دەپ ويلايمىن. قازىر وزدەرىنىڭ بالالارىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن، ولار ەشقانداي زاڭدا جوق،  «ۇشتۇعىرلى ءتىل» دەگەندى شىعارىپ الدى. ارينە، مەكتەپتە اعىلشىن ءتىلىن وقىعان قاراپايىم قازاق بالاسىنان شەتەلدەردە وقىعان بايدىڭ بالاسى وزىق تۇراتىنى بەلگىلى. قازاق تىلىندە باسەكەلەسە المايتىن بولعاندىقتان، ولار اعىلشىن ءتىلىن باسەكەگە سالىپ وتىر. 

11. وزبەكتەرگە باسقا تىلدە سۇراق قويساڭ ادام عۇرلى كورمەيدى، وسىنداي ءتاسىل بىزگە دە كەرەك شىعار، كىنا حالىقتان ەمەس پە، جاسىق بولىپ قالعانبىز با، قالاي ءوزى؟
- مەنىڭشە، وسى تاسىلگە بىزدەر دە كەلەتىن بولارمىز. ارينە، بۇل - ۇلتتار اراسىندا بەلگىلى ءبىر جاعدايلاردا كيكىلجىڭ تۋعىزاتىنى دا انىق، بىراق ودان باسقا جول قالماعان سياقتى. بۇل ءتاسىل قازاقتار ءۇشىن وتە قولايلى، سەبەبى بىزدەردىڭ كوپشىلىگىمىز قوس ءتىلدى ازاماتتارمىز. ەكىنشىدەن، بۇل ءتاسىل (مەن بۇل ءتاسىلدى، شارتتى تۇردە «قىرسىقتىق ءتاسىلى» دەپ اتايمىن) ادام قۇقىعىنا ەشقانداي قايشى كەلمەيدى. ورىس تىلىندە ءجون سۇراعان ادامعا «مەن سەنىڭ قانداي تىلدە ماعان سويلەۋ قۇقىعىڭدى شەكتەمەيمىن، سەنىڭ تاڭداۋىڭدى سىيلايمىن، بىراق قازاق تىلىندە عانا جاۋاپ بەرەمىن، سەن دە مەنىڭ تاڭداۋ قۇقىعىمدى سىيلا» دەۋگە تولىق بولادى. الايدا، ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل «قىرسىقتىق ءتاسىلى» بۇكىل حالىقتىق شاراعا اينالعاندا عانا ءوزىنىڭ ناتيجەسىن بەرەدى.

12. قازاق ءتىلىن تولىق قولدانۋدى ەلباسى وزىنەن باستاسىن دەسەدى، كەيبىر ايتقىشتار، سولاي ما؟ الدىڭعى ارباعا، شىنىمەن  ەرەر مە ەدىك؟
-ەگەر حالىقتىڭ بارلىعى قازاق ءتىلىن قولدانسا، ەلباسىنىڭ جالعىز ءوزى باسقا تىلدە سويلەيدى دەپ ايتا المايمىن. حالىقتىڭ كۇشى ەلباسىنىڭ بيلىگىنەن جوعارى. مەنىڭشە، ونىڭ قاي تىلدە سويلەۋى - ءوزىنىڭ ۇياتىندا، نامىسىندا، رۋحىندا... وعان قاراپ باسقا باستىقتار قازاقشا سويلەپ، ودان سوڭ، كەلەسى پرەزيدەنتكە قاراپ، نەمىسشە سايراساق، ۇلت بولا المايمىز!

13.  سۇحباتىڭىزعا راحمەت، اللا جار بولسىن!

فاريزا بايەلى

http://www.mtdi.kz/kz/sybat/tilshi-galymdar/654-atka-minbesek