قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىنا وراي

اركەز مەملەكەتتىڭ تاريحى سول ەلدىڭ، حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ساياسي كۇرەس تاريحىمەن دە وزەكتەس كەلەدى. ال، قوعامي كۇرەستىڭ ناتيجەسى ونى باسقارعان قايراتكەرلەردىڭ ەڭبەگى مەن ۇستانعان ساياسي جانە قۇقىقتىق ىلىمدەرىنىڭ ومىرشەڭدىگىنە بايلانىستى. سوناۋ كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە دە تاۋەلسىزدىك جولىندا وزىندىك ءىس-ارەكەتىمەن كورىنگەن بەلگىسىز پارتيالار دا ءوتتى. مۇنداي ۇيىمداردىڭ پايدا بولۋىنا كەڭەستىك يمپەريانىڭ بودانىنداعى قازاق حالقىنىڭ قۇقسىزدىعى، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىگى سەبەبشى بولدى. «ەرتە كەتكەن جوقتادىم ەرلەرىمدى، ءجون سانادىم سولارعا ەرگەنىمدى. بۇل زاماننىڭ ايتپەسە سۇرقى جامان، شىعارۋىم كەرەك قوي مەن دە ءۇنىمدى. كوز الدىمدا جوق بولدى ارىستارىم!؟ بىرىگەيىك، جىگىتتەر ءبىر ۇيىمعا، جالعىز ءوزىم ءجون بولماس الىسقانىم» - دەپ، جالىندى جاس عۇباش (عۇبايدوللا) انەسوۆ باستاعان ءبىر توپ مەكتەپ تۇلەكتەرى 1940 جىلى باتىس قازاقستان وبلىسى، جالپاقتال اۋىلىندا «قازاق حالقىن قورعاۋشىلار وداعى» اتتى استىرتىن ۇيىمىن قۇرىپ، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇنپاراقتار تاراتىپ، حالىقتى بوستاندىق جولىندا ويانۋعا شاقىرعان جۇمىستار جۇرگىزەدى.

قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىنا وراي

اركەز مەملەكەتتىڭ تاريحى سول ەلدىڭ، حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ساياسي كۇرەس تاريحىمەن دە وزەكتەس كەلەدى. ال، قوعامي كۇرەستىڭ ناتيجەسى ونى باسقارعان قايراتكەرلەردىڭ ەڭبەگى مەن ۇستانعان ساياسي جانە قۇقىقتىق ىلىمدەرىنىڭ ومىرشەڭدىگىنە بايلانىستى. سوناۋ كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە دە تاۋەلسىزدىك جولىندا وزىندىك ءىس-ارەكەتىمەن كورىنگەن بەلگىسىز پارتيالار دا ءوتتى. مۇنداي ۇيىمداردىڭ پايدا بولۋىنا كەڭەستىك يمپەريانىڭ بودانىنداعى قازاق حالقىنىڭ قۇقسىزدىعى، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىگى سەبەبشى بولدى. «ەرتە كەتكەن جوقتادىم ەرلەرىمدى، ءجون سانادىم سولارعا ەرگەنىمدى. بۇل زاماننىڭ ايتپەسە سۇرقى جامان، شىعارۋىم كەرەك قوي مەن دە ءۇنىمدى. كوز الدىمدا جوق بولدى ارىستارىم!؟ بىرىگەيىك، جىگىتتەر ءبىر ۇيىمعا، جالعىز ءوزىم ءجون بولماس الىسقانىم» - دەپ، جالىندى جاس عۇباش (عۇبايدوللا) انەسوۆ باستاعان ءبىر توپ مەكتەپ تۇلەكتەرى 1940 جىلى باتىس قازاقستان وبلىسى، جالپاقتال اۋىلىندا «قازاق حالقىن قورعاۋشىلار وداعى» اتتى استىرتىن ۇيىمىن قۇرىپ، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇنپاراقتار تاراتىپ، حالىقتى بوستاندىق جولىندا ويانۋعا شاقىرعان جۇمىستار جۇرگىزەدى.
ستالين باعدارلاعان ۇلتتاردىڭ ارالاسۋىنىڭ كۇشەيۋى، ەلدى كوپ ۇلتتىلىقتىڭ قارقىندى ءجۇرۋى سونىڭ ىشىندە قازاق ۇلتىن ۇلتتىق مەملەكەتتىك فورمالارىنان ايىرا باستادى. «ۇلتتاردىڭ جاقىنداسۋى ولاردىڭ دامۋىنداعى تاريحي ساتى» - دەگەن ۇلكەن سوزدەرمەن بۇركەمەلەندى. سايىپ كەلگەندە مۇنداي باعىت ۇلتتىق وزگەشەلىكتەدىڭ جويىلۋىنا باستايتىن جىمىسقى ساياسات ەكەنىن تۇسىنگەن ولار: «تۇسسە دە وتقا شىڭدالار ەر كۇرەستە، جالىن جاسپىز، شىدايمىز تەڭ تىرەسكە. ستالينگە قويايىق حات تا جازىپ، بولەك شىعۋ-ءار ەلدىڭ ەركى ەمەس پە!؟» - دەپ، 14 جىگىت قول قويىپ ستالينگە حات جولدايدى. حاتتا ورتالىقتىڭ قازاق حالقىنىڭ ۇستىنەن جۇرگىزىپ وتىرعان وزبىرلىعىن قوزعاپ، ۇلت تەڭدىگى ماسەلەسىن كوتەرەدى. ءسويتىپ، بالعىن جاستار ۇلت زيالىسىنا ءتان قادامعا بارىپ، يمپەريانىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى اياققا باساتىن ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزم ساياساتىن سىنايدى.
كەيىننەن جاستار استىرتىن جۇمىس تاسىلىنە كوشەدى. ءار كەزدە دە قاسيەتسىزدەر بولعان. عابيدەن قولباسوۆ دەگەن ساتقىننىڭ ۇستاپ بەرۋىمەن كەيىننەن ولار نكۆد-نىڭ قاماۋىنا الىنىپ، ورال تۇرمەسىندە ازاپقا تۇسەدى. 1943 جىلى 21 جەلتوقساندا ىشىندەگى ەڭ بەلسەندىسى جانە جەتەكشىسى عۇبايدوللا انەسوۆ اتىلادى. بار بولعانى 18-19-داعى مەكتەپتى جاڭا بىتىرگەن جاس تۇلەكتەردىڭ بىرەرى يتجەككەنگە ايدالىپ كەتە بارادى. قىلىشىنان قان تامعان سول كۇندەرى، ورتالىقتىڭ ەزگىسىنە قارسى تۇرا بىلگەن، ەرتە ويانعان سول ءبىر جاس تۇلەك حاس باتىرلارعا ارناعان جەرگىلىكتى اقىن ع.سەيتاقوۆتىڭ «سوڭعى ءسوز» اتتى ولەڭىن تولقىماي وقۋ مۇمكىن ەمەس.

جالپاقتالعا سىيمادىق، دالامىزعا،
ەندى ءبىزدىڭ جازىلماس جارامىز دا.
قايران جاستىق، اتتەڭ-اي، بىلمەي قالدىق،
ءبىر ساتقىننىڭ جۇرگەنىن ارامىزدا.
ون ءتورت جىگىت قامالىپ اباقتىعا،
باس جارىلىپ، كوز شىعىپ، قان اقتى دا.
وزدەرى ەمەس، ءبىز ەلدى دۇرلىكتىرگەندەي،
جەپ قويارداي جىگىتتەر تالاپ مىنا.
ەلدى ويلايىق قايتەمىز باسقا مۇڭدى،
ءورت شالسا دا، تايسالمان اسپانىمدى.
بەل بايلايىق بارىنە قازاق ءۇشىن،
كوتەرىڭدەر، جىگىتتەر، باستارىڭدى.
اتىلارمىن، مەن، مەيلى، جوق بولارمىن،
حالقىم ءۇشىن قىپ-قىزىل وتقا باردىم.
تاريح ءبارىن ورنىنا قويار ءالى،
تۋار ءتۇبى ساتقىندار سوتتالار كۇن.

وزبىر زامان توقتاتىپ ارىنىمدى،
الاياقتار سورلاتار تاعى كىمدى؟

ەرتە كەتىپ بارامىن مەن ومىردەن،
جويا الماستان تەرەڭگە تامىرىمدى.

ءزىل باسقانداي اق جايىق اتىرابىن،
قالامىمدى قايعىعا باتىرامىن.

قوش بول قارا ورمانىم، قالىڭ ەلىم،
جەلتوقساندا جۇلىندى جاپىراعىڭ.
جۇرتىم باردا مىقتى ەدىم، تاباندى ەدىم،
شىندىقتى ىزدەپ، جاسىمنان تابام دەدىم.
ۋا، جەندەتتەر، اقىرعى ءسوزىم وسى-
حالقىم ءتۇبى بوستاندىق الار مەنىڭ!

«بوستاندىقتىڭ جارقىراپ تاڭى كەلدى،
تانيدى الەم قازاقتاي الىپ ەلدى.
عۇباش ايتقان مۇراتقا جەتتى حالىق،
ماڭگى وشپەس سول ءۇنىڭ انىق ەندى» - دەپ، اقىن (ع.س) ايتقانداي، قاندى قول كەڭەس وكىمەتى قولىنان ازاپ كورگەن جانكەشتىلەردىڭ ەسىمىن ەلى، ۇرپاعى ءبىلۋى ءتيىس. ولار عۇبايدوللا انەسوۆ، ساتقالي مولداعاليەۆ، سايفوللا شوراباەۆ، يعالي مۇحانبەتقاليەۆ، عۇمار تۇرىموۆ، يمانعالي ناسىروۆ، سەيتقالي باجەكەنوۆ، قامال ماقۇلباەۆ، ءماززاپ اليەۆ، سۇندەتقالي قاراجانوۆ، قايىرعالي ساپارالين، وتەگەن امانوۆ، مۇقانبەتجان نۇرالين ەدى. ناقاقتان سوتتالىپ، قازا بولعان سول جاستارىمىزدىڭ قايسار رۋحىنىڭ جەڭىسى، بوداندىقتان بوستاندىققا ۇمتىلعان حالقىمىزدىڭ ارمان-مۇراتىنىڭ باستاۋى بولدى. ولاردىڭ ەسىمدەرى ۇلتتىق نامىسىمىزدىڭ تابانعا تاپتالماۋى ءۇشىن، سانامىزدىڭ ۇزدىكسىز جاڭعىرىپ وتىرۋى ءۇشىن جادىمىزدا ساقتالۋى قاجەت.
جۋرناليست، ورالدىق امانكەلدى شاحين ۇقك-ءى مۇراعاتىنان وسى ازاماتتار تۋرالى شاڭ قابىپ جاتقان قۇجاتتاردى تاۋىپ، ولاردىڭ سوڭعى ومىرلەرىنەن «سول ءبىر سۇرگىن» اتتى دەرەكتى كىتاپ جازىپ شىعاردى. بۇل جىگىتتەردىڭ وسى تۇستاعى كورسەتكەن اعارتۋشىلىق، ساياسي ىستەرىن، ۇلتتىق ءپاتريوتيزمنىڭ جارقىن بەتتەرىنە جاتقىزۋعا ابدەن بولادى. ولار باتىس قازاقستان وبلىسى اكىمشىلىگى تاراپىنان ماراپاتتالۋعا لايىق تۇلعالار. جەرگىلىكتى اكىمشىلىك، حالقى بۇعان ءالى دە نازار اۋدارادى دەپ ۇمىتتەنەمىز. امانكەلدىنىڭ كىتابى كوپ زەرتتەۋشىلەردىڭ قولى جەتپەي جۇرگەن دەرەكتەردى پاش ەتۋىمەن، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋىمەن قۇندى. ونىڭ تاريحىمىزدى تۇگەندەپ، باتىرلارىن حالقىنا تانىستىرۋداعى ەڭبەگى وسىنداي يگى ىستەردىڭ باستاماسى بولىپ تۇر.
رۋحاني جالعاستىق، وسىنداي جاسىرىن ۇيىمدار كەيىن دە بولعان. ماسەلەن اقتوبە وبلىسى، شالقار اۋدانى، جىلتىر اۋىلىندا  1975 جىلى 17 قازاندا ورتا مەكتەپتىڭ 10-شى سىنىپ وقۋشىلارى قۇرعان «ەل قورعانى پارتياسى» جۇمىس جاساپتى. كىرىپتارلىق، بەلگىلى ءبىر كوڭىل كۇيدەگى وقۋشى جاستاردىڭ ۇلتتىق، ساياسي ساناسىن وياتتى. ماقساتتارى: قوعامدىق-الەۋمەتتىك ءومىردى قازاقتاندىرۋ، ءتىل ماسەلەسى، ونوماستيكا، ۇلتتىق تەڭدىكتى كوتەرۋ بولدى. 1983 جىلعا دەيىن استىرتىن جۇمىس جاساعان بۇل ۇيىمنىڭ بەلسەندىلەرى ءباسپاسوز بەتتەرىندە وسى تاقىرىپتا ءتۇرلى ماقالالار جاريالاپ، اۋىل حالقى اراسىندا اڭگىمە جۇرگىزىپ، ەلدە ورىستاندىرۋ، وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ءجۇرىپ جاتقانىن ايتا بىلگەن. وقۋشى جاستار ۇلتتىق وزگەشەلىكتەر، سونىڭ ىشىندە ءتىل وزگەشەلىكتەرى كەمەلدەنگەن سوتسياليزم تۇسىندا تولىق جويىلادى دەگەن عىلىمي كوممۋنيزم نەگىزدەرىنە قارسى شىقتى. ءتىل، تەڭدىك ماسەلەسىن ساياسي كۇرەستەرىنىڭ باستى قۇرالى ەتۋگە تىرىستى.
جىلتىردا مەكتەپ وقۋشىلارىنان قۇرىلعان سول ءبىر استىرتىن ۇيىمنىڭ جەتكەشىسى ماقاش جۇماعاليەۆ (بۇگىندە ول №4 اقتوبە قالالىق ەمحاناسىندا دارىگەر-حيرۋرگ) ەسىمدى ازامات بولاتىن. بۇل ساياسي ۇيىمنىڭ وزىندىك جارعىسى مەن باعدارلاماسى بولدى. وسىنداي قادامداردىڭ قازاقستاندا قازاقى الەۋمەتتىك-ساياسي وي دامۋى ءۇشىن ماڭىزى بولدى، كەيىننەن دە كوپتەگەن ساياسي اعىمداردىڭ پايدا بولۋىنا جول اشتى. ماقاشتىڭ سول كۇندەردەگى ۇلكەن ىستەرگە قوزعاۋ بولعان پارتيالاس جولداستارى بۇگىندە ءومىردىڭ ءار سالاسىندا ەلەۋسىز عانا ەڭبەك ەتىپ ءجۇر.  
سوتسياليستىك قوعام جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ ويىن ەركىن بىلدىرۋگە، شىنايى سىنعا ءتوزىمسىز ەدى. وندايلار ادەتتە ناسىلشىلدىكتى، ۇلتتار اراسىنداعى وشپەندىلىكتى ۋاعىزدايتىن ساياسي سەنىمسىز ادامدار ساناتىندا جازالاۋعا ۇشىرايتىن. سولاي بولا تۇرا، كەڭەس زامانىندا دا بۇقارانى بەلگىلى ءبىر ماسەلەگە جۇمىلدىرۋ، نازارىن سول كەزەڭدەگى قالىپتاسقان ناقتى جاعدايعا اۋدارۋ ءۇشىن ءوزى سياقتى ماقساتى ءبىر ادامداردى ىزدەپ تاۋىپ، ورتاق ماسەلە توڭىرەگىندە قۇپيا جاعدايدا بىرىگە قيمىلداعان ازامتتار بولدى. ءوزىم كۋا بولعان ءبىر جايدى ايتايىن. ءالى ەسىمدە 1982 جىلدىڭ كۇزىندە اقتوبە وبلىسى، قاندىاعاش قالاسىنىڭ ىشكى ىستەر بولىمىندە (ميليتسيونەر) ىستەيتىن استراحان وبلىسىنىڭ قازاق ازاماتى قاماۋعا الىندى. وكىنىشكە وراي، اتى-ءجونىن بۇگىندە ۇمىتىپپىن. سول جىلدارى قازاقستاننىڭ ءار تۇپكىرىندە قازاق ەلىنىڭ ازاتتىعىن قوزعاعان استىرتىن ۇيىمدار جۇمىس جاساعان بولۋى كەرەك، سوندايدىڭ مۇشەسى بولا ءجۇرىپ ول حالىق اراسىندا استىرتىن ۇنپاراقتار، گازەتتەر تاراتۋمەن اينالىسادى. وبلىس اۋماعىندا كەڭەس ۇكىمەتىنەڭ تەرىس سايااتىنا قارسى ۇگىت جۇرگىزەدى. الگى ازامات «دوۆوسترەبوۆانيامەن» ءوز اتىنا كەلگەن كەزەكتى قاعازداردى الۋ ۇستىندە پوچتا بولىمىندە قۇرىقتالادى.
ونىڭ ۇستىنەن بولعان سوت پروتسەسى اقتوبە قالاسىندا جابىق جاعدايدا ءوتتى. سوتقا ونىڭ تۋىستارى جاعىنان استراحان وبلىسىنان كەلگەن سۆەتلانا ەسىمدى قارىنداسى جانە گۋرەۆ وبلىسى، اققىستاۋ اۋىلىنىڭ ازاماتى  نۇرمانوۆ شاياحمەت (اقتوبە مەملەكەتتىك مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى) قاتىسىپ ءجۇردى. وعان ۇلتشىلدىقتى ۋاعىزداۋشى، قازاقستاندى وداقتان ءبولىپ اكەتۋدى، سوتسياليستىك قۇرىلىمدى كۇشپەن بۇزۋدى كوزدەگەن «ساياسي قىلمىسكەر» دەگەن ايىپ تاعىلدى. بىزگە ايتقان ءبىر اڭگىمەسىندە قارىنداسى سۆەتلانا اعاسىنىڭ: «رەسەي ءبىزدى ءالى قاناپ كەلەدى. تەڭدىك جوق. ورىستاندىرۋ ساياساتى ءجۇرىپ جاتىر. مەن جۇيگە قارسى ۇگىت جۇرگىزدىم. قازاق ەلىنىڭ ازاتتىعىن كورسەم دەپ ەدىم، ويىم ورىندالمادى. بىراق ءتۇبى ۇمىتتەنەمىن، كۇرەس جالعاسا بەرۋ كەرەك» - دەپ ايتقان وكىنىشى مەن ءۇمىتىن دە جەتكىزگەن ەدى. سونداي-اق، ول جىگىتتىڭ جادىنان ولەڭ شىعاراتىن پوەزيالىق قابىلەتى بولدى. ونىڭ تۇرمەدەن تۋىستارىنا جازعان بىرنەشە ولەڭ ءسوزىن قارىنداسى ساقتاپ ءجۇردى. كوپ ۇزاماي ول ازامات تۇرمەدە بەلگىسىز جاعدايدا قازا بولدى.
ىزدەگەنگە بۇل ازامات تۋرالى قۇپيا دەرەك بۇرىنعى كگب-نىڭ، قازىرگى ۇقك-ءنىڭ مۇراعاتىنان تابىلىپ تا قالار. بۇلار جونىندە كەزىندە باتىس ءوڭىرىنىڭ كەيبىر ءباسپاسوز بەتتەرىندە دە جازعان ەدىم. ازىرگە ەلەڭ ەتكەن ەشكىم بايقالمايدى. جاناشىرىن تاپپاسا، جاقسىلىق قاناتىن جايماس - بۇعان قۇزىرلى مەكەمەلەر نازار اۋدارىپ، كومەكتەسەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز. ونداي ازاماتتار ەشقاشاندا بەلگىسىز قالۋعا ءتيىس ەمەس.
جوعارىدا اتالعان ەسىمدەر باتىس قازاقستان جانە اقتوبە وبلىستىق اكىمشىلىكتەرى تاراپىنان تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى تۇسىندا ەلەنۋى جانە قۇرمەتتەلۋى ءتيىس ازاماتتار دەمەكپىز. ايتارىمىز، كەڭەس كەزىندە ەسكەرۋسىز قالعان سول ءبىر بالعىن جاستاردىڭ قۇرمەتىنە تۋعان جەرىندە كوشە اتتارى بەرىلىپ، وبلىستىق مۋزەيدەن ولارعا دەگەن ارنايى تانىمدىق ءبىر بۇرىش اشىلسا دۇرىس بولار ەدى. سونداي-اق، 1982-83 جىلدارى كگب-نىڭ تۇرمەسىندە كوز جۇمعان تاۋەلسىزدىك قۇربانى استراحاندىق جاس قازاقتىڭ دا ەسىمى ءالى-اق ءبىر كۇنى جارىققا شىعار دەپ ۇمىتتەنەمىز. سول ءبىر سۇرگىن زامانىندا وزدەرىنىڭ جاس ءومىرىن كۇرەسكە ارنعان، ازاتتىقتى اڭساپ، ارماندا كەتكەن ولاردىڭ ىستەرى بولاشاق زەرتتەۋلەرگە ارقاۋ بولۋى ءتيىس.   

اقتوبە قالاسى
«اباي-اقپارات»