بەيبىت قويشىباەۆ. ماعجان جۇماباەۆ: اڭىز بەن اقيقات
سۋرەتتەردە:
1. تۇتقىن انكەتاسى
2. ۇكىم جايىنداعى انىقتاما
3. م.جۇماباەۆتىڭ اتىلعانى تۋرالى اكتىدەن كوشىرمە
سوڭعى كەزدەرى ءباسپاسوز بەتتەرىندە جۇرتشىلىقتى ەلەڭ ەتكىزگەن بىرەر حابار بولدى. «جاس الاش» گازەتى كوتەرگەن ماسەلەگە بايلانىستى، ماعجان جۇماباەۆتىڭ سۇيەگىن ىزدەگەن ارنايى ەكسپەديتسيا ماگادانعا بارىپ قايتتى. (بىرەۋلەر سول وڭىردەن وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىندا ساكەن سەيفۋلليندى دە تاپپاق بولعان-تىن). حالىقتىق كينو سالاسىنىڭ بەلگىلى مامانى ەركىن راقىشەۆ ماسكەۋدەن ايگىلى قايراتكەرلەرىمىز تۇرار رىسقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ اتىلعاننان كەيىن جەرلەنگەن ورنىن تاپقانىن ايتىپ ءجۇر. وسىلارعا بايلانىستى قازاقستاننىڭ «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى ءوزى شاڭىراق كوتەرگەلى شۇعىلدانىپ كەلە جاتقان كەي جايتتەرگە جۇرتشىلىق نازارىن تاعى ءبىر اۋدارۋدى قاجەت دەپ تاپتى.
«ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىن قۇرۋ جونىندەگى باستاما قايتا قۇرۋ جىلدارى ماسكەۋدەگى «مەموريال» قوزعالىسى ۇلگىسىمەن دۇنيەگە كەلگەن بولاتىن. 1988 جىلى دايىندىق كوميتەتى قۇرىلدى. كوميتەت جۇمىسى بارىسىندا باستاماشىلار توتاليتارلىق بيلىكتىڭ ءوز حالقىنا قارسى جاساعان قىلمىستارىن اشكەرە ەتۋدى، اشارشىلىقتىڭ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ شىندىقتارىن اشۋدى ماقسات ەتكەن ورتاق مۇراتقا توقايلاستى. سودان، 1989 جىلعى كوكتەمدە، رەسپۋبليكالىق ەرىكتى قوعام دەربەس شاڭىراق كوتەردى.
سۋرەتتەردە:
1. تۇتقىن انكەتاسى
2. ۇكىم جايىنداعى انىقتاما
3. م.جۇماباەۆتىڭ اتىلعانى تۋرالى اكتىدەن كوشىرمە
سوڭعى كەزدەرى ءباسپاسوز بەتتەرىندە جۇرتشىلىقتى ەلەڭ ەتكىزگەن بىرەر حابار بولدى. «جاس الاش» گازەتى كوتەرگەن ماسەلەگە بايلانىستى، ماعجان جۇماباەۆتىڭ سۇيەگىن ىزدەگەن ارنايى ەكسپەديتسيا ماگادانعا بارىپ قايتتى. (بىرەۋلەر سول وڭىردەن وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىندا ساكەن سەيفۋلليندى دە تاپپاق بولعان-تىن). حالىقتىق كينو سالاسىنىڭ بەلگىلى مامانى ەركىن راقىشەۆ ماسكەۋدەن ايگىلى قايراتكەرلەرىمىز تۇرار رىسقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ اتىلعاننان كەيىن جەرلەنگەن ورنىن تاپقانىن ايتىپ ءجۇر. وسىلارعا بايلانىستى قازاقستاننىڭ «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى ءوزى شاڭىراق كوتەرگەلى شۇعىلدانىپ كەلە جاتقان كەي جايتتەرگە جۇرتشىلىق نازارىن تاعى ءبىر اۋدارۋدى قاجەت دەپ تاپتى.
«ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىن قۇرۋ جونىندەگى باستاما قايتا قۇرۋ جىلدارى ماسكەۋدەگى «مەموريال» قوزعالىسى ۇلگىسىمەن دۇنيەگە كەلگەن بولاتىن. 1988 جىلى دايىندىق كوميتەتى قۇرىلدى. كوميتەت جۇمىسى بارىسىندا باستاماشىلار توتاليتارلىق بيلىكتىڭ ءوز حالقىنا قارسى جاساعان قىلمىستارىن اشكەرە ەتۋدى، اشارشىلىقتىڭ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ شىندىقتارىن اشۋدى ماقسات ەتكەن ورتاق مۇراتقا توقايلاستى. سودان، 1989 جىلعى كوكتەمدە، رەسپۋبليكالىق ەرىكتى قوعام دەربەس شاڭىراق كوتەردى.
كوپ كەشىكپەي، «ادىلەتتىڭ» ورىندى تالاپتارىنا بايلانىستى كسرو مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى «ۇلكەن تەررور» جىلدارى اتىلعان قازاقستاندىقتاردىڭ العاشقى ءتىزىمىن بەردى (نازار اۋدارىڭىزدار: ءتىزىمنىڭ ءبىرىنشى داناسى «ادىلەتكە»، ەكىنشى داناسى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە جىبەرىلدى! بۇل - دەموكراتيالىق احۋال ومىرگە اكەلگەن «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ بەدەلى ءوسىپ، ءامىرشىل جۇيەنى مويىنداتقانىنىڭ ناقتى كورىنىسى بولاتىن). ۇزاماي «ادىلەت» پەن رەسپۋبليكالىق مقك اراسىندا جاقسى بايلانىس ورنادى.
مقك قىزمەتكەرلەرى الماتىدا نكۆد پودۆالىندا اتىلعان ازاماتتاردىڭ قايدا جەرلەنگەنىن انىقتاۋعا كومەكتەستى، ءتىپتى ۇكىمدى ورىنداعان جەندەتتەردىڭ ءبىرىن تاۋىپ، «ادىلەتشىلەردىڭ» ونىمەن كەزدەسۋىن مۇمكىن ەتتى; «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى كوتەرگەن «ازالى كىتاپ» تىزبەگىن شىعارۋ يدەياسىن قولداپ، اتىلعانداردىڭ تولىق ءتىزىمى مەن دەرەكتەرىن تابۋعا جاردەمدەستى. بۇلارعا قوسا، جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى كۇللى قازاقستان بويىنشا ءتۇرلى مەرزىمگە سوتتالعانداردىڭ اتى-جوندەرى مەن ومىرباياندىق دەرەكتەرى جازىلعان كوپ تومدىق ءىس-قاعازداردى رەسمي دە سالتاناتتى تۇردە «ادىلەتكە» تابىس ەتتى...
جارتى عاسىردان استام قۇپيا بولىپ كەلگەن «جاڭالىق» اۋىلى ماڭىنداعى قورىم تابىلعاننان كەيىن، «ادىلەتتىڭ» ءوتىنىشى ناتيجەسىندە، قر پرەزيدەنتى الماتى وبلىسىنىڭ باسشىلىعىنا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى جاتقان ورىنعا مەموريالدى ەسكەرتكىش ورناتۋ جونىندە تاپسىرما بەردى...
بۇگىندە «ادىلەت» الماتى وبلىسى اكىمدىگىنىڭ كومەگىنە سۇيەنىپ، «جاڭالىق» ەسكەرتكىشى تۇرعىزىلعان اۋماقتى مەموريالدىق كەشەنگە اينالدىرۋ ىسىمەن شۇعىلدانۋدا. جاڭالىقتا جەرلەنگەن 4 مىڭنان استام اتىلعانداردىڭ دەرەكتەرى بار «ازالى كىتاپ: جاڭالىق زيراتى» كىتابىنىڭ قولجازباسى باسپاحاناعا تاپسىرىلدى. ەسكەرتكىش جانىنا قۇرباندار ءتىزىمى قاشالىپ جازىلاتىن ەستەلىك قابىرعا ورناتۋ جوباسى جاسالدى. بولاشاقتا مۇندا ساياباق، مۇراجاي، كىشى ارحيتەكتۋرالىق ءمۇسىن-ەسكەرتكىشتەر ورىن تەبەدى...
ماعجان جۇماباەۆ حالقىمىزدىڭ وزگە دە ارداقتى ۇلدارىمەن (مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىمەن، اقىن-جازۋشىلارىمەن، ونەرپازدارىمەن) بىرگە وسىندا جاتىر. 1938 جىلعى 19 ناۋرىزدا اتىلعان...
ول العاش رەت 1929 جىلى قامالىپ، 1931 جىلى ون جىلعا كەسىلگەن-ءدى. ستاليندىك لاگەردەن 1936 جىلعى جازدا بوساپ، پەتروپاۆلعا بارادى. سوندا قىسقا مەرزىمدىك كۋرستا دايىندىقتان وتەدى دە، مەكتەپ مۇعالىمى قىزمەتىنە ورنالاسادى. ودان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ شاقىرۋىمەن الماتىعا كەلەدى. بىراق «حالىق جاۋىن» ىزدەۋ ناۋقانى باستالىپ كەتكەن استانادا كۇيى بولمايدى. 1937 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي قايتادان تۇتقىندالادى.
اباقتىدا تولتىرىلعان تۇتقىن انكەتاسى مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، ماعجان سول كەزدە الماتىنىڭ لەسنايا كوشەسىندەگى 89-شى ۇيدە تۇرعان. الەۋمەتتىك جاعدايىن «مال باعۋشى ورتاشا شارۋالاردان» دەپ، ءوز قىزمەتى جايىنداعى سۇراققا: «بەلگىلى-ءبىر جۇمىسى جوق»، ماماندىعى جونىندە: «جازۋشى جانە مەدفەلدشەر» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ءۇي مۇلىكتەرىنەن باسقا ەشتەڭەسى جوق ەكەنىن، 1917 جىلعا دەيىن وقۋدا بولعانىن، اكە-شەشەسىنىڭ تابىسىمەن كۇن كورگەنىن ايتىپتى. ءبىلىمى جوعارى، 1925 جىلى ماسكەۋدەگى ادەبي-كوركەم ينستيتۋتتى بىتىرگەن. ساياسي جولى جايىندا: «1917 جىلدان 1923 جىلعا دەيىن «الاش» پارتياسىندا بولدىم» دەگەن. ءىستى بولعان: «1929 جىلى وگپۋ القاسى قىلمىستىق كودەكستىڭ 58-ءشى بابىنىڭ 10-11 تارماقتارى بويىنشا 10 جىلعا كەستى».
العاشقى قامالعانىندا سوت ۇكىمىنىڭ شىعۋى ءبىر جارىم جىلداي كۇتتىرگەن بولسا، بۇل جولى، ۇستالعانىنا ءبىر جارىم ايعا جەتەر-جەتپەستە - (ىڭعايى، ونىڭ ءىسىن قايتا قاراۋدى 1960 جىلى قولعا العان تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنىڭ قۇزىرلى ورنىنا جىبەرىلگەن) «وتە قۇپيا انىقتاماعا» قاراعاندا - «سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، بەينەتقور اۋدانىندا 1893 جىلى تۋعان» اقىندى 1938 جىلعى 11 اقپاندا نكۆد جانە كسرو پروكۋرورىنىڭ كوميسسياسى سوتتاپ ۇلگەردى (حاتتاما № 377). ۇكىمدى ورىنداۋ تۋرالى اكتىدەن جاسالعان كوشىرمەدە: «كسرو ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ 1938 جىلعى 11 اقپانداعى، حاتتاما № 377, جۇماباەۆ ماعجان بەكەنۇلىن اتۋ جايىنداعى شەشىمى جۇزەگە اسىرىلدى. 19 ناۋرىز 1938 ج.» دەپ كورسەتىلگەن.
«ادىلەت» - حالىقارالىق «مەموريال» قوعامىنىڭ ۇجىمدىق مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى، وزەكتى ماسەلەلەردى بىرگە تالقىلاپ، ءوزارا مالىمەتتەر الماسىپ تۇرادى. «مەموريالدىڭ» دەرەكتەر بازاسىندا ماعجان تۋرالى قر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ الماتى قالاسى بويىنشا دەپارتامەنتى بەرگەن ەكى انىقتامالىق مالىمەت بار. بىرىندە ونى «قازكسر نكۆد-سى (ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى) 1937 جىلعى 29 قاراشادا»، ەكىنشىسىندە قكسر ىىحك مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك باسقارماسىنىڭ 3-ءشى ءبولىمى 1937 جىلعى 27 جەلتوقساندا» تۇتقىنداعان دەپ كورسەتكەن. ەكەۋىندە دە نكۆد جانە كسرو پروكۋرورىنىڭ كوميسسياسى ونى ركفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-6, 58-11 باپتارىمەن ايىپتاپ، 1938 جىلعى 11 اقپاندا ۇكىم شىعارعانى، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەنى ايتىلعان. العاشقى مالىمەتتە «قىلمىس قۇرامى بولماعاندىقتان، قازكسر جوعارعى سوتى 1988 جىلعى 4 قاراشادا»، ەكىنشىسىندە - «قىلمىس وقيعاسى جوق بولعاندىقتان، تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنىڭ اسكەري تريبۋنالى 1960 جىلعى 8 شىلدەدە» اقتاعان دەپ جازىلعان.
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى - ماعجاندى 40-شى-50-ءشى جىلدارى قيىر شىعىستىڭ ءار قيىرىنان كوردىك دەگەن (بيىل «جاس الاش» بەتىندە كوتەرىلگەن، ەرتەرەكتە باۋىرجان مومىشۇلى ايتقان) اڭگىمەلەردىڭ ءبارى شىندىققا جاناسپايدى. بۇل مۇنداي مالىمەتتەردى ايتۋشىلاردىڭ اق نيەتىنە ءشۇبا كەلتىرۋ ەمەس، ولاردى ەشقانداي دا كىنالامايمىز.
ء(بىز ساياسي رەپرەسسيالارعا ۇشىراعان ءجۇز جيىرما مىڭنان استام ادامنىڭ ءبىر شيرەگى اتىلعانىن تاۋەلسىزدىك جىلدارى عانا بىلدىك، ال كەڭەستىك زاماندا ولار اتۋ جازاسىنا كەسىلدى دەگەن حابار ايتىلمايتىن. 1938 جىلعى ەرتە كوكتەمدە 19 قايراتكەردىڭ اتىلعانى جايىندا عانا جالعىز رەسمي مالىمدە جاسالعان بولاتىن. تالايلار تۇرمەگە تۇتقىن اتىلىپ كەتكەننەن كەيىن دە كيىم-كەشەك، اس-سۋ اپارىپ جۇرگەن، ولاردىڭ سالەم-ساۋحاتتارىن تۇرمە اكىمشىلىگى العاشقى كەزدە قابىلداي بەرگەن، قابىلداۋدى كەيىنىرەك، «پالەنشە حات جازىسۋ قۇقىنان ايرىلىپ، باسقا جاققا جىبەرىلدى» دەگەن جەلەۋمەن عانا دوعارعان).
ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ماسەلەسىمەن كوپتەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن بەلگىلى دەموگراف ماقاش ءتاتىموۆتىڭ پايىمىنا قاراعاندا، رەپرەسسياعا ۇشىراپ جازاسىن وتەپ جۇرگەندەردىڭ اراسىندا، جازىقسىز جاپا شەگۋ اشىندىرعاندىقتان شىعار، بەيتانىس ادامدارعا وزدەرىن «ماعجانمىن»، سونداي-اق «ساكەنمىن» دەپ تانىستىرعاندار كەزدەسكەن. ولار بەرتىنگە دەيىن ءتىرى بولعان ەكەن دەلىنەتىن ءتۇرلى قيسىنسىز داقپىرتتىڭ سوندايدان تاراعانى ءسوزسىز...
قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ بىرقاتارى ماسكەۋدە اتىلعانى ءمالىم. بۇگىندە ماسكەۋ تۇرمەلەرىندە قۇربان بولعانداردىڭ بەتى جابىلعان بەس قورىم انىقتالىپ، رەسمي مۇراعاتتىق قۇجاتتارمەن راستالعان. 1926-1935 جىلدارى ماسكەۋدە اتىلعاندار (ولاردىڭ قاتارىندا - 1930 جىلعى 21 ساۋىردە قۇرباندىققا شالىنعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، دىنمۇحامەد ءادىلوۆ، ءابدىراحمان ءبايدىلدين، احمەتسافا يۋسۋپوۆ بار) ۆاگانكوۆو زيراتىنا جەرلەنگەن. استانا تۇرمەلەرىندە 1934 جىلدان 50-ءشى جىلدارعا دەيىن اتىلعاندار ماسكەۋ (دون) كرەماتوريىندە ورتەلگەن. «مەموريال» كرەماتسيالانعان قۇربانداردىڭ كۇلى كرەماتوريدىڭ جانىنداعى زيراتقا جەرلەنگەن بولۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەيدى، بىراق بۇل جورامالعا ازىرگە قۇجاتتىق ايعاق تابىلا قويعان جوق. 1936-1937 جىلدارى ماسكەۋ تۇبىندەگى ەكى ارنايى اۋماقتا جاپپاي اتۋ جانە جەرلەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن: ءبىرى - بۋتوۆو پوسەلكەسى (بۋتوۆو پوليگونىندا 25-26 مىڭ اتىلعان جان تىنشۋلى), ەكىنشىسى - بۇرىنعى نكۆد-ءنىڭ قوسالقى شارۋاشىلىعى بولعان «كوممۋناركا» كەڭشارى (مۇندا جاتقانداردىڭ سانى - 10-14 مىڭ).
1994 جىلى ۆاگانكوۆو زيراتىنداعى قورىمعا، 1991, 1994 جىلدارى ماسكەۋ (دون) كرەماتوريىنىڭ زيراتىنداعى قۇرباندار جاپپاي جەرلەنگەن بەيىتتەرگە، 1993 جىلى بۋتوۆو قورىمى اۋماعىنا ەستەلىك بەلگىلەر قويىلعان. بۋتوۆودا، سونداي-اق، ەستەلىك ايقىش (كرەست) تۇرعىزىلىپ، شىركەۋ سالىنعان. ال «كوممۋناركا» «زوناسىنا» كىرەر قاقپانىڭ جانىنا 1999 جىلى مەموريالدى تاقتا ورناتىلدى. كەڭشار اۋماعىنداعى «ناركومنىڭ داچاسى» دەپ اتالاتىن ارنايى وبەكت كوپكە دەيىن قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ قاراماعىندا، تيىسىنشە، كوپشىلىك ءۇشىن جابىق بولىپ كەلدى.
«مەموريال» عىلىمي-زەرتتەۋ جانە اعارتۋ ورتالىعى مۇراعاتىندا مىنانداي انىقتاما بار: «رىسقۇلوۆ تۇرار رىسقۇلۇلى 14.12.1894 الماتى (جامبىل) وبلىسىندا تۋعان; قازاق; ءبىلىمى جوعارى; 09.1917 جىلدان بب(ب)پ مۇشەسى، رسفسر حالكومكەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى. ماسكەۋدە تۇرعان. 1937 جىلعى 21 مامىردا تۇتقىندالعان. 1938 جىلعى 8 اقپاندا كسرو جس اك (كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري القاسى - ب.ق.) سوتتاعان. ۇكىم: ۆمن (ۆىسشايا مەرا ناكازانيا - جازانىڭ جوعارعى شاراسى - ب.ق.). 1938 جىلعى 10 اقپاندا اتىلدى. جەرلەنگەن ورنى - ماسكەۋ، «كوممۋناركاعا» جەرلەنگەن. 1956 جىلعى 8 جەلتوقساندا كسرو جس اك اقتاعان».
وسى دەرەككە وراي، «ادىلەت» قوعامىنان 1995 جىلى «كوممۋناركاعا» رەپرەسسيا قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارى ساۋلە تۇرارقىزى رىسقۇلوۆا مەن ساۋلە راحىمقىزى ايتمامبەتوۆا (سۇگىروۆا) دا بارعان ەدى، بىراق، بۇل ارنايى وبەكت ول ۋاقىتتا كوپشىلىك ءۇشىن جابىق بولعاندىقتان، كىرە الماي، جانىنداعى بۋتوۆودا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا قويىلعان ەسكەرتكىشكە تاعزىم ەتىپ ورالۋمەن شەكتەلگەن بولاتىن. «كوممۋناركاداعى» «اتۋ پوليگونىنىڭ» اۋماعى تەك 1999 جىلعى كوكتەمدە عانا ورىس پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنىڭ قاراماعىنا بەرىلدى. قازا تاپقانداردىڭ ۇرپاقتارى ول جەرگە سودان كەيىن عانا تۇڭعىش رەت اياق باسا الدى.
سول «كوممۋناركاعا» كينورەجيسسەر ەركىن راقىشەۆ سەكىلدى ارنايى رۇقسات الىپ بارعاندار ۇزىن ءبىر قاباتتى ءۇيدى - بۇرىنعى ناركوم ياگودانىڭ داچاسىن كورەدى. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، بۇل ونىڭ قۇپيا قىزمەت باسشىلارىمەن ماجىلىستەر وتكىزەتىن قالا سىرتىنداعى رەزيدەنتسياسى بولعان. ال ول قامالعاننان كەيىن، ونىڭ ءىزباسارى ەجوۆتىڭ تۇسىندا (جاڭا ناركومنىڭ جۇمىس داپتەرىندە ءستاليننىڭ نۇسقاۋىن: «ياگودانىڭ داچاسى - چەكيستەرگە» دەپ قىسقاشا تۇجىرىمداعان جازبا ساقتالعان), عيمارات چەكيستەردىڭ «ۇلكەن تەررور» كەزىندەگى مىندەتتەرىن اتقارۋىنا قىزمەت ەتىپتى: ادامداردى اتار الدىندا، ورمان ىشىنەن ور قازىلىپ بولعانعا دەيىن، وسىندا قاماي تۇرعان بولسا كەرەك...
بۋتوۆو پوليگونىنا اكەلىنگەندەر، اۋەلى، سانيتارلىق وڭدەۋدەن وتكىزۋ جەلەۋىمەن، باراكقا قامالعان. ولارعا اتار الدىندا ۇكىم حابارلانعان، انكەتالىق دەرەكتەرى مەن فوتوسۋرەتىن سالىستىرىپ تەكسەرگەن. سوسىن ءاربىر جەندەت قۇرباندىعىن باراكتان جەكە-جەكە الىپ شىعاتىن دا، وردىڭ جيەگىنە ايداپ اپاراتىن. ودان جەلكەسىنەن اتىپ، ولىكتى ترانشەياعا قۇلاتاتىن.
بۇرىنعى باتىس الاش-وردا توراعاسى جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆ وسىنداي جاعدايدا وپات بولدى. بۋتوۆو پوليگونىنىڭ اتۋ تىزىمىندە ول جايىندا مىنانداي انىقتاما بەرىلگەن: «دوس-مۋحامەدوۆ دجاگانشا. 1887 جىلى باتىس قازاقستان وبلىسى، جىمپيتى اۋدانى، № 3 اۋىلدا تۋعان; قازاق; ءبىلىمى جوعارى يۋريستىك; پارتيادا جوق; زەينەتكەر، بۇرىنعى بۇكىلروسسيالىق مۇسىلمان كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، رەۆوليۋتسياعا دەيىن - توم وكرۋگتىك سوتى پروكۋرورىنىڭ جولداسى (ورىنباسارى - ب.ق.). تۇرعان جەرى: موسكۆا، حاۆسكو-شابولوۆسكي شولاق كوشەسى، 11-ءشى ءۇي، 265-ءشى پاتەر. 1938 جىلعى 1 ماۋسىمدا تۇتقىندالعان. 1938 جىلعى 16 شىلدەدە نكۆد-ءنىڭ موسكۆا وبلىسى باسقارماسى جانىنداعى ۇشتىك سوتتاعان، قازاق كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىل ۇيىمنىڭ ليدەرلەرىنىڭ ءبىرى جانە «حالىق جاۋلارىمەن» تىعىز بايلانىستا بولعاندىعى ءۇشىن ايىپتالدى. 1938 جىلعى 3 تامىزدا اتىلعان. جەرلەنگەن ورنى - موسكۆا وبلىسى، بۋتوۆو. 1957 جىلعى 2 جەلتوقساندا اقتالدى».
1937 جىلعى 27 قىركۇيەكتە وققا ۇشقان ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن نىعمەت نۇرماقوۆ ماسكەۋدىڭ دون زيراتىندا جاتىر. ال 1937 جىلعى 9 قاراشادا اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ءنازىر تورەقۇلوۆ پەن اتۋعا 1938 جىلعى 8 اقپاندا ۇكىم شىققان سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ اتى-جوندەرىن جوعارىدا اتالعان زيراتتاردىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن انىقتالعان اتىلعاندار تىزىمىنەن كەزىكتىرە المادىق. ەگەر ەركىن راقىشەۆ ءوزىنىڭ دەرەكتى كينوسىن ءتۇسىرۋ بارىسىندا ولاردىڭ دا «كوممۋناركادا» جاتقانىن دالەلدەسە، تەك ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز.
ىشكى ىستەر حالكوماتىنىڭ ماسكەۋ وبلىسى بويىنشا باسقارماسىن 1934 جىلدان 1938 جىلدىڭ 20 قاڭتارىنا دەيىن باسقارىپ، قۇرباندىقتار «اتىپ ءولتىرىلسىن» دەگەن بۇيرىققا قول قويىپ وتىرعان 1-ءشى رانگىلى مەمقاۋىپسىزدىك كوميسسارى س.ف.رەدەنس قازاقستانعا ىشكى ىستەر حالكومى بولىپ كەلىسىمەن، جازالاۋ ماشيناسى جۇمىسقا ايرىقشا ەكپىنمەن كىرىستى. اينالدىرعان ەكى-ءۇش ايدىڭ ىشىندە قازاق ەلى قوعامىنىڭ كۇللى قايماعى سىپىرىپ الىندى...
الماتىدا دا، ماسكەۋدە دە قازاق ازاماتتارىنا «كونتتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم مۇشەلەرى، جاپون-نەمىس بارلاۋىنىڭ اگەنتتەرى»، «قازاقستاندى كەڭەستىك رەسەيدەن ءبولىپ اكەتىپ، جاپوننىڭ پروتەكتوراتى ەتۋگە تىرىسقان» دەگەن سىقىلدى قيسىنسىز ايىپتار تاعىلعانى بەلگىلى. دورەكى تەرگەۋ امالدارىن قولدانۋ ارقىلى ولاردىڭ «قىلمىستارىن» «مويىنداۋعا» ءماجبۇر ەتكەنى دە ءمالىم. بىراق رەپرەسسيالانعانداردىڭ ىستەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن جابىق بولعاندىقتان، ابسۋردتى ايىپ قالايشا ءبارىن بىردەي ءبىر تۇزاققا تۇسىرگەنىن بايىپپەن ساراپتاۋ مۇمكىن بولماي تۇر.
بولشەۆيزم توڭكەرىس جاساپ وكىمەت باسىنا كەلگەندە، ونىڭ بيلىكتى ۇزاق ۋاقىت ۇستاپ قالارىنا ەشبىر ساياسي ۇيىم سەنبەگەن ەدى. سول رەتتە قازاق قايراتكەرلەرى دە، سوۆەت ۇكىمەتى تولىق مويىندالماي تۇرعان شاقتا، دامۋدىڭ وزگە دە بالاما مۇمكىندىكتەرىن قاراستىردى. ماسەلەن، شىعىستان ءاليحان بوكەيحانوۆ، باتىستان ءۋاليتحان تاناشەۆ ومبىعا بارىپ، كولچاك ۇكىمەتىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى، سول كەزدە ولاردىڭ ومبى مەن نوۆوسىبىردەگى جاپون كونسۋلدىعىنا دا كىرۋى ىقتيمال. سەمەي وبلىسىنان رايىمجان مارسەكوۆتىڭ قىتايعا كەتكەنى، تۇركىستان ولكەسىنەن سەرالى ءلاپيننىڭ گەرمانياعا بارىپ قايتقانى، ال مۇستافا شوقاەۆتىڭ باتىستاعى بەلسەندى ەميگرانتتىق عۇمىرى سوعىسقا دەيىن سوزىلعانى بەلگىلى. كەڭەس وكىمەتى ءبىر توپ تۇركىستاندىق جاستى گەرمانياعا وقۋعا جىبەردى، ولاردىڭ سوڭىنان تۇرار رىسقۇلوۆ بارىپ قايتتى...
ايگىلى ساياسي ايىپتاردى «دايەكتەۋدە» كەڭەستىك قۇپيا پوليتسيا نازارىنان وسى دەرەكتەر قالت قالماسا كەرەك، مۇنى ولار قالاي جانە قايتىپ بۇرمالاپ پايدالاندى؟ جالپى، وتكەن عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى تاريحي شىندىق قانداي ەدى؟ سول زامان اقيقاتىن قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ «قىلمىستىق ىستەرىمەن» مۇقيات تانىسۋ ارقىلى تولىق جانە جان-جاقتى اشۋعا بولارىنا كۇمان جوق...
ءبىزدىڭ ۇعىمىمىز بويىنشا، ساياسي رەپرەسسيالار قۇرباندارىن اقتاۋ دەگەنىمىز - زاڭسىز جولمەن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان، باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان، ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن جازىقسىز جانداردىڭ جوعالتقان قۇقتارىن قايتارۋ، ولارعا جاسالعان قۇقىقتىق شەكتەۋلەردى جويۋ، ولاردىڭ كىناسىز ەكەنىن اشىق مويىنداۋ جانە مەملەكەت تاراپىنان كەشىرىم سۇراۋ. كۇللى قياناتقا تۇنعان سولاقايلىقتاردى جاساعان كەڭەس وكىمەتى بۇگىندە تاريح ساحناسىنان كەتكەندىكتەن، تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ وتكەندى بايىپپەن تالداۋ جاساۋعا مۇمكىندىك تۋعىزعانى ءجون. الايدا، ساياسي رەپرەسسيانىڭ العاشقى تولقىنى كوتەرىلگەلى سەكسەن جىلدان اسىپ كەتسە دە، كەڭەستىك بيلىك كەزىندە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان جەكە تۇلعالاردىڭ «قىلمىستىق ىستەرىن» ساراپتاپ، تاريحي ءمانماتىن اۋقىمىندا زەرتتەۋ مۇمكىندىگىنە تاۋەلسىزدىك عالىمدارىنىڭ قولى ءالى كۇنگى جەتەر ەمەس.
دەموكراتيا لەبىمەن ەسىگىن ايقارا اشا باستاعان مۇراعاتتاردى وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىندا ءبىزدىڭ بيلىك ءىس جۇزىندە جابىق جاعدايعا ءتۇسىرىپ، تەرگەۋ ماتەريالدارىمەن تانىسۋعا زاڭمەن تىيىم سالعان ەدى، سونى قايتا قارايتىن مەزگىل جەتتى. ەلىمىزدىڭ جوعارعى باسشىلىعى، پارلامەنتى، ۇكىمەتى تاريح ءۇشىن ماڭىزدى وسى ماسەلەگە سەرگەكتىك كورسەتىپ، دۇرىس شەشۋگە ۋاقىت تابار دەپ سەنەمىز.
بەيبىت قويشىباەۆ،
قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى
توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، جازۋشى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
«اباي-اقپارات»
