(ساراپتامالىق تالداۋ ماقالا)

بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرمەستەن بۇرىن، ساياسي پارتيالار تۋرالى از-كەم شولۋ جاساپ وتكەندى ءجون سانادىم. بىرەۋ بولماسا، بىرەۋگە قاجەت بولار. پارتيا ءسوزىنىڭ توركىنى-لاتىننىڭ «pars» جانە «parto» دەگەن سوزدەرى. قازاقشاسى: «ءبولىنۋ»، «ۇلەس الۋ» نەمەسە «بولشەك» دەگەن ماعىنادا. (عىلىمي تۇسىنىك بويىنشا، قوعامدىق جالپى ساياسي سانادان، دەربەس ۇستانىم، وزگەشە  ماقسات پەن مۇددە نەگىزىندە  وزىندىك كوزقاراستارى ارقىلى دارالاناتىن ادامدار توبى). پارتيانىڭ ناقتى قاشان پايدا بولعانى  تۋرالى ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. بىراق، قاينارى ادامزات قوعامىندا مەنشىكتىك قاتىناستىڭ قالىپتاسۋىمەن بايلانىستى بولسا كەرەك.

پارتيالاردىڭ ساياسي ماقسات بويىنشا قوعامدىق ومىردە بەلسەنە قالىپتاسۋى، مەنىڭ ويىمشا، XIV عاسىردا يتاليادا باستاۋ الىپ، كەيىن  XV جانە  XVI عاسىرلاردا گۇلدەنۋ كەزەڭىنە وتكەن ەۋروپاداعى كاپيتاليستىك قاتىناستار نەگىزىندەگى بۋرجۋازيالىق مادەنيەتتىڭ  «قايتا وركەندەۋ» داۋىرىنە  تۇسپا-تۇس كەلۋى مۇمكىن. سەبەبى، نارىقتىق قاتىناستار العاشقى قادامدا ادامنىڭ ويلاۋ جۇيەسى مەن ەركىندىك سەزىمىنە بوستاندىق بەرۋدەن باستاپ قالىپتاسادى. ال ەركىن وي مەن دارا ماقسات جانە جەكە مۇددە قاشان دا بىردەي بولمايدى. مىنە، بۇل پارتيالاردىڭ قايناپ پىسەر «قازانى».

ساياسي پارتيالار ادامزاتتىڭ وزگە دە قۇندىلىقتارى سەكىلدى بىرتىندەپ دامىپ، تولىقسىپ وتىرعان. باستاۋىن ەرتەدەن السا دا، ءبىرشاما كەمەلدەنگەن ساياسي پارتيالار XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان بەرى ومىرگە كەلە باستادى. XIX عاسىردىڭ سوڭىنا الەم ەلدەرىنىڭ تەڭ جارتىسىندا 500-دەن ارتىق ساياسي پارتيالار قۇرىلدى. سول تۇستا قالىپتاسقان ءىرى پارتيالار مىنالار:

قازىرگى تاڭدا بارلىق مەملەكەتتەردە پارتيالىق قۇرىلىم بار. بىراق، سيپاتى مەن ەرەكشەلىكتەرى ءار ءتۇرلى. قوعام دامىعان سايىن، شەشەۋگە ءتيىستى تۇيتكىلدەر دە كوبەيىپ، ساياسي پارتيالاردىڭ دا سيپاتى مەن مىندەتى، سانى دا ارتىپ وتىرارى انىق. ماسەلەن، العاشقى ساياسي پارتيالار جەكە ءبىر توپتىڭ،  تاپتىڭ مۇددەسى ءۇشىن قۇرىلسا (جۇمىسشىلار، شارۋالار، بۋرجۋازيا پارتياسى ت.ب.), كەيىن ءار توپتىڭ وكىلدەرىنەن قۇرالعان جالپىلىق ماسەلەلەردى كوتەرەتىن پارتيالار قالىپتاستى. بۇل دەموكراتيالىق ۇردىستەردىڭ دامۋىنىڭ ءبىر نىشانى. الايدا، ساياسي پارتيالاردىڭ ومىرشەڭدىگى، جەڭىسى ولاردىڭ باسشىلارىنىڭ ساياسي ساۋاتتىلىعىنا، ىشكى مادەنيەتىنە، ۇلتىنا جانە مەملەكەتىنە  دەگەن شىنايى نيەتى مەن قالتقىسىز قىزمەتىنە بايلانىستى.  جوعارىدا ايتىلعان 1828 جىلى  قۇرىلعان، اقش-تىڭ دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ ءالى دە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتۋى وسى شارتتاردى ساقتاعان بولسا كەرەك.

قازاق دالاسىندا، ساياسي پارتيا رەتىندە العاشقى بوي كوتەرگەنى 1917 جىلى قۇرىلعان «الاش» پارتياسى ەدى. ونى كەڭەستىك كومممۋنيستەر جورگەگىندە تۇنشىقتىردى دا، 1918 جىلى كوممۋنيستىك پارتيانى ورناتتى. ول ەگەمەندىك العانعا دەيىن داۋرەندەدى. قازىر دە بار. ال تاۋەلسىزدىكتەن سوڭعى ەلىمىزدەگى ساياسي پارتيالاردىڭ جالپى دامۋ جاعدايىن بارشامىز بىلەمىز.

قازىر الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە كوپپارتيالى جۇيە جۇمىس ىستەيدى.  الايدا، ءمانى مەن فورماسى سان ءتۇرلى. قالىپتاسقان عىلىمي تۇسىنىك بويىنشا ولاردى تومەندەگىدەي ءۇش تۇرگە جىكتەيدى. ولار:

- جەتەكشى پارتياسى بار كوپپارتيالى جۇيە;

- جەتەكشى پارتياسى جوق كوپپارتيالى جۇيە;

- بلوكتى كوپپارتيالى جۇيە.

ءار جۇيەنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. ماسەلەن، ءبىرىنشى تۇردەگى جۇيەنى قاراستىرساق، جۇيەدە ءبىر پارتيا باسىم بولادى. باسىم پارتيا ءبىر نەمەسە ەكى پارتيامەن وداقتاسا وتىرىپ، پارلامەنتتە كوپ ورىن يەلەيدى جانە ءبىر پارتيالى ۇكىمەت جاساقتاي الادى. ۇكىمەت تۇراقتى بولىپ، بيلىككە ءتيىمدى بولادى. ەكىنشى تۇردەگى جۇيەنىڭ ەرەكشەلىگى پارتيالاردىڭ كۇشى قارايلاس بولىپ، ەشبىرى پارلامەنتتە كوپ ورىن الا المايدى. ۇكىمەت جاساقتاۋى قيىن ءارى ۇزاققا سوزىلۋى مۇمكىن.  ءۇشىنشى تۇردەگى جۇيەدە سايلاۋ كەزىندە پارتيالار ۇستانىمىنىڭ جاقىندىعىنا قاراي، ەكى ءىرى توپقا جىكتەلەدى. بلوكقا كىرمەگەن پارتيالار ەشقانداي ناتيجەگە يە بولمايدى. ءبىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي جۇيەمىزدىڭ ەرەكشەلىگى ءبىرىنشى تۇردەگى جۇيەگە ءتان.  سوندىقتان، ەلىمىزدەگى ساياسي پارتيالار ءوزىنىڭ دارا ۇستانىمى مەن باعىتى بولسا دا، ۇلكەن جاقتان بيلىك پارتياسىمەن جىلى قاتىناستا جۇمىس جاساي الۋى ءتيىس، سوندا ول پارتيا عۇمىرلى بولىپ، جەتەكشىلەرى پارلامەنتتە ورىنعا يە بولۋى مۇمكىن. بۇل احمەتبەك مىرزا قۇرعالى وتىرعان پارتياعا دا قاتىستى.

ءسوز باسىنا ورالايىق، احمەتبەك مىرزانىڭ پارتيا قۇرامىن دەگەن ۇندەۋى قوعامدا ءتۇرلى پىكىر قالىپتاستىرىپ وتىر. ونىڭ سەبەبى دە تۇسىنىكتى. ءبىزدىڭ حالىق اياقاستى قۇرىلاتىن، كەيىن كورىنبەي كەتەتىن، ۋادە بەرىپ، اياقسىز قالدىراتىن ناۋقانشىلدىقتان «شارشادى». شىنى كەرەك، قازىر حالىق ەكونوميكالىق ەمەس، رۋحاني، مادەني جانە ساياسي تۇرعىدان دا داعدارىستى كۇيدە دەسەك ارتىق ايتپاعان بولارمىز. كىمگە، نەگە، نە ءۇشىن سەنەرىن بىلمەي قالدى. سول ءۇشىن دە قوعامدى بەلسەندىلىگى تومەن دەپ ايىپتاۋدىڭ قاجەتى جوق-اۋ. ال وسىنداي جۇرتقا تانىس ازاماتتاردىڭ بوي كورسەتىپ، پارتيا قۇرامىن، جۇرتتىڭ ءسوزىن بيىك مىنبەردەن ايتامىن دەگەن ويى ءجون شىعار. سەبەبى، بەلسەنىپ شىققان سوڭ، ماسەلەلەردى شەشۋگە تىرىسادى. تاعايىندالىپ كەلگەندەرگە قاراعاندا، سۇرانىپ كەلگەن ادامنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى دە جوعارى بولادى. ەڭ كەمى، قالعىپ-مۇلگىپ وتىراتىن ەنجار نەمەسە بەلگىلى ءبىر توپتىڭ مۇددەسىن عانا كۇيىتتەيتىن دەپۋتاتتارعا قاراعاندا حالىققا پايدالى بولارى انىق.

ءبىزدىڭ حالىق قازىر ۋنيۆەرسال بولىپ كەتتى. ءبارى ءانشى-اكتەر،  ساياساتكەر،  دارىگەر. وسى «ساياساتكەرلەر» جاتىپ الىپ، ساياسات سوققاندا دۇنيەنى توڭكەرەدى. وزدەرى ەشتەڭەنى باستاماسا دا، توسىن شىققان بىرەۋدىڭ ءوزىن، كوزىن نەمەسە ءسوزىن تەرگەپ، ءمىنىن ىزدەيدى. وتكەنى مەن كەتكەنىن ايتىپ، بولاشاعىن بولجايدى. جالپى «مىنسىزدىكتى» قالايدى. ال ءمىنسىز ادامدى جەر بەتىنەن تابۋعا بولا ما ءوزى؟ اباي حاكىم:

بويداعى ءمىندى ساناسام،
تاۋ تاسىنان از ەمەس،
جۇرەگىمدى بايقاسام،
ينەدەيىن تازا ەمەس، - دەمەي مە؟! ءتىپتى، كىناسىز ادامنىڭ جوقتىعى تۋرالى مىناداي دا ءاپسانا بار. بىردە يسا پايعامباردىڭ الدىنا ءبىر توپ ءدىن وكىلى، كۇيەۋىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالعان ايەلدى الىپ كەلىپ، ۇكىم بەرۋىن سىناپ سۇرايدى. سوندا يسا پايعامبار:

- كىم ءوزىن كۇنادان پاكپىن دەسە، العاشقى بولىپ ايەلگە تاس لاقتىرسىن، - دەيدى. سوندا لەپىرىپ تۇرعانداردىڭ ءبارى قولىنداعى تاستارىن جەرگە تاستاعان ەكەن. پەندە بولعان سوڭ، قاتەلەسپەيتىن، ارتىق سويلەمەيتىن جان جوق. جوعارىداعى 1828 جىلى قۇرىلعان، اقش-تىڭ دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ العاشقى ۇستانىمىنىڭ ءبىرى – «قۇلدىق ءتۇزىمىن ساقتاۋ» بولعان. وسى ۇستانىم كەيىن وزگەردى. بىراق، ونى بەتىنە سالىق قىلىپ باسىپ جاتقان ەشكىم جوق جانە وسى پارتيانىڭ بەلگىسى - ەسەك. ءيا كادىمگى ەسەك (نانباساڭىز وسى پارتيانىڭ سايتىن قاراڭىز). ال مۇنداي وي، تۇسىنىك پەن تالعام ءبىزدىڭ سانا-سەزىمىمىزبەن مۇلدە قابىسپايدى. بىراق، ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزشە «ەتى ارام، كۇشى ادال» ەسەك، ولاردىڭ دۇنيەتانىمى بويىنشا - قايسارلىقتىڭ، ەڭبەكقورلىقتىڭ، كۇشتىلىكتىڭ، ءبىر-بەتكەيلىكتىڭ، توزىمدىلىكتىڭ سيمۆولى. مۇمكىن، ەسەكتىڭ وسىنداي ەرەكشەلىگىن باعالاپ، وزدەرىنە ۇلگى ەتكەندىكتەن 200 جىلعا جۋىق ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان بولار. قالاي ويلايسىز؟

مەنىڭ بۇل ماقالامدى وقىعان كەي ادامدار ءتۇرلى قيال مەن كۇدىكتىڭ جەتەگىنە كەتۋى مۇمكىن. مەن، ازامات رەتىندە وسى ماسەلەگە قاتىستى جەكە ويىمدى بىلدىرگىم عانا كەلدى. احمەتبەك مىرزانى سىرتتاي بىلەمىن. لەكتسيالارىنان تىڭداعانىم بار. وسى كۇنگە دەيىن باس-اياعى ءبىر-اق رەت  جۇزدەسكەن ەكەنبىز. وسىدان ءبىراز جىل ىلگەرى،  «قازاقستان تەلەارناسىنا» مارقۇم بەيسەن قۇرانبەك جۇرگىزەتىن باعدارلاماعا قوناق بولىپ باردىم. سول جەردە احمەتبەك مىرزا دا بولدى. سۇقبات ۇستىندە ازداپ پىكىر قايشىلىعى تۋىندادى.  ول كىسى:

- كەز-كەلگەن جاستى ءبىر اي ىشىندە بيزنەسمەن ەتىپ تاربيەلەپ شىعارامىن، - دەدى. مەن ول پىكىرگە كەلىسپەدىم جانە ءوزىمنىڭ:

- بيزنەسمەن بولىپ قالىپتاسۋى ءۇشىن ءبىلىم، تاجىريبە جانە تۋما دارىننىڭ بولۋى ماڭىزدى، - دەگەن ويىمدى ايتتىم. ول بۇل پىكىرىمە كەلىسپەدى ءارى:

- سىزدەر سەكىلدى ازاماتتار، اناۋ كەرەك، مىناۋ كەرەك دەپ قازاق بالاسىن كەرى تارتاسىزدار، - دەپ نازىن ءبىلدىردى. (بۇل ديالوگتىڭ ماقالاعا قاتىسى جوق، تەك ەستەلىك ءۇشىن عانا ايتىپ وتىرمىن).

العاشقى سۇراققا ورالساق: احمەتبەك مىرزا پارتيا قۇرا الا ما؟ ول ءۇشىن دايەكسىز سوزدەن گورى، عىلىمي تۇرعىدا SWOT تالداۋ جاساۋ ءادىسىن قولدانىپ كورەيىك. (SWOT تالداۋ - ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ ءادىسىنىڭ ءبىرى. ول نىسانانىڭ ارتىقشىلىعى، كەمشىل تۇسى، مۇمكىندىگى جانە قاۋىپتى تۇسى سەكىلدى 4 فاكتور نەگىزىندە تالدانادى).

باسىم تۇستارى (ارتىقشىلىعى):

- ىسكەرلىگى (ۇزاق جىل بيزنەستە جۇمىس جاساۋى);

-  پسيحولوگيالىق تۇرعىدا وزىنە سەنىمدىلىگى;

- تانىمالدىلىعى;

- شەشەندىگى;

- كەمەلدى جاسى;

- جان-جاقتى بىلىمدىلىگى، ۇزدىكسىز ىزدەنىستە ءجۇرۋى;

- ۇزاق جىل وسىنى ىشتەي ماقسات ەتۋى;

- العان بەتىنەن قايتپايتىن قايسارلىعى;

- جاڭاشىلدىققا، وزگەرىسكە، دامۋعا دايىن تۇرانىتدىعى;

- اقپارات سالاسىندا ءوزىنىڭ وي-پىكىرىن جەتكىزە الاتىن تەحنيكالىق، كادرلىق بازاسىنىڭ بولۋى.

ءالسىز تۇستارى:

- اكىمشىلىك بيلىك جۇيەسىندە باسشىلىق قىزمەتتە بولماۋى;

-  ساياساتتاعى تاجىريبەسىنىڭ ازدىعى;

- پارتيانىڭ ناقتى باعدارلاماسىنىڭ ءالى دايىن ەمەستىگى;

- پارتيا قۇرۋ جانە جالعاستى ومىرشەڭدىگىن ساقتاۋداعى قارجىلىق قاينارلاردىڭ ازدىعى جانە بەلگىسىزدىگى;

- مىنەزدەگى سالماقتىلىقتىڭ ەموتسياعا وڭاي جول بەرىپ قويۋى .

مۇمكىنشىلىكتەرى:

- «الاش» يدەياسىن تۋ ەتىپ ۇستاۋى، پارتيا اتىنىڭ «سەن-الاش» بولۋى;

- ەلىمىزدە كوپپارتيالى جۇيەنى دامىتۋ جانە جاستار مەن ايەلدەرگە باسا ءمان بەرۋدىڭ زاڭ بويىنشا قۇپتالۋى;

- حالىقتىڭ قازىرگى كەزدەگى وزگەرىستى قالاعان كوڭىل-كۇيىنە تۇسپا-تۇس كەلۋى;

- شاكىرتتەرىنىڭ (قالىپتاستىرعان مەكتەبى) بولۋى.

قيىندىق (قاۋىپتى) تۇسى:

- حالىقتاعى سەنىم تۇراقسىزدىعى (بيلىكتىڭ كەزەكتى ويىنى نەمەسە بيلىكتىڭ ادامى شىعار دەگەن كۇدىگى);

- بيلىكتىڭ ءوزىنىڭ كەدەرگى كەلتىرۋى (الاش رۋحىنىڭ جالپى ۇلتتىق سيپات الۋى، ۇكىمەتتىڭ كەيبىر مۇددەلەرىنە ساي كەلمەۋى مۇمكىن).

مەن ءوزىمنىڭ شەكتى مۇمكىندىگىم اياسىندا وسىلاي تالداۋ جاسادىم. ءسىزدىڭ قانداي الىپ-قوسارىڭىز بار؟ ءبىر انىعى، قازىرگى الەمدە ەشتەڭەنىڭ بايىبىنا تولىق، دۇرىس بارۋ مۇمكىن بولماي كەتتى. توسىن باستالعان جۇقپالى ۆيرۋس پاندەمياسى الەمدىك كەڭىستىكتى دە، ەلىمىزدى دە  ويلاندىرىپ قويدى. كوپ نارسەگە دايىندىعىمىزدىڭ شالا نەمەسە جوق ەكەنىن كورسەتتى. سول ءۇشىن جان-جاقتى جاڭا رەفورمالار كۇتىلىپ تۇر. قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىندا وزگەرىس تۋىندادى. ول وزگەرىسكە كوشباسى بولاتى يدەيا - قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسى مەن دۇنيەتانىمىنا، ارمان-مۇراتىنا جاقىن «الاش يدەياسى» ەكەنىن ءبىلىپ قالدىق. ءبىز وندىرىسكە، شارۋاشىلىق، كادرلىق قۇرىلىمعا، ساياسي جۇيەگە ەمەس، الدىمەن ساناعا رەفورما جاساۋىمىزدىڭ قاجەتتىلىگىن ءتۇسىنىپ كەلەمىز. سوناۋ 1980 جىلدارى كەدەي قىتايدى باي ەتكەن رەفورماتور دىڭ شياۋپيڭ (Deng Xiaoping): «رەفورما جاساۋدان ىلگەرى، سانالارىڭدى ازات ەتىڭىدەر»، - دەگەن ەدى. ءبىز ءال-فارابيدەن باستاپ، اباي، ودان الاش ارىستارىنا دەيىنگى قازاق دانالارىنىڭ رۋحاني تەرەڭدىگىنە ۇلت بولىپ بويلاماي، سانامىزداعى جەمقورلىق، وتىرىك، ماقتان، داراقى، ەنجار، پايداكوس، ەرىنشەك، جاۋاپكەرسىزدىك، جالتاقويلىق، اتاققۇمارلىق، كۇنشىلدىك سەكىلدى تولىپ جاتقان رۋحاني ماسىلداردان «ازات» بولمايىنشا، نە ىستەسەك تە باياندى بولمايتىنىن ءتۇسىنۋىمىز ءتيىس.

قورىتا ايتقاندا، SWOT تالداۋ جاساۋ ءادىسىنىڭ ناتيجەسى ارتىقشىلىعى كەمشىلىگىنەن، مۇمكىندىگى قيىن تۇسىنان ارتىق بولدى. بۇل پارتيانىڭ ومىرگە كەلۋىنە مۇمكىندىكتىڭ مولدىعىن بىلىدىرەدى. مەنىڭ كەڭەسىم: احمەتبەك مىرزا، وسى «ءالسىز تۇستار» مەن «قيىندىق تۇستارىن» سارالاپ، وسى جاقتاعى ولقىلىقتى تولىقتاۋعا كۇش سالۋى ءتيىس. بىراق، بۇل ءبىر عانا ادامنىڭ SWOT تالداۋى بولعاندىقتان ارتىق نەمەسە كەم بولۋى ءسوزسىز. سوندىقتان ول ءوز-وزىنە وسىنداي تالداۋ جاساپ كورسە بولادى. ال دەپۋتاتتىق مانداتقا يە بولۋ، يا بولماۋىن سول كەزدەگى جان-جاقتى جاعدايعا قاراي، تالداۋ جاساپ باعاسىن ايتۋعا بولادى. ءسوزىمنىڭ سوڭىن گەنري فوردتىڭ مىنا سوزىمەن تۇيىندەگىم كەلەدى: «ءبىر ءىستى ىستەۋدە سەن وسىعان لايىقپىن دەسەڭ لايىقسىڭ، لايىقسىزبىن دەسەڭ لايىقسىزسىڭ. قالاي ويلاساڭ دا سوڭىندا سەنىكى دۇرىس بولادى».

قۇرمەتتى وقىرمان! مەنىڭ بۇل ماقالام سىزدەرگە قالاي اسەر ەتەرىن بىلمەيمىن. بىراق،  وتىنىشىم:  قازاقى قوڭىر مىنەزدى، ىشكى مادەنيەتىمىزدى ساقتاي وتىرىپ، ماقالانى تولىق وقىپ شىعىپ قانا كوممەنتاري جازىڭىزدار.

قاستەر سارقىتقان، 

ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جانە ساياسي گەوگرافيا
عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

Abai.kz