ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تاريح ساحاناسىنا «جاديت» ۇعىمى شىقتى. جاديتشىلدىك باعىتتاعى مۇسىلماندار پايدا بولدى. قازاق حالقىنىڭ اراسىندا بۇل كونتسەپتسيا كەڭىنەن تارالدى. «جاديت» اراب تىلىندە «جاڭا» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ءبىلىم مەن رۋحانيات ۇشتاسقان، يدەيالىق نەگىزى بار اعىم. فرانتسيانىڭ سوربوننا ۋنيۆەرسيتىندە ءبىلىم العان مۇسىلمان اعارتۋشىسى يسمايىل گاسپرينسكيدىڭ (1851-1914) جاديتشىلدىك ۇستانىمى تۇركى الەمىنىڭ كورنەكتى ۇستازدارى ءابدىناسىر ءال-كۋرساۆي (1776-1812) مەن شاھابۋددين باگاۋيددينۇلى ءال-ءمارجانيدىڭ (1818-1889) دۇنيە تانىمدىق كوزقاراستارى مەن ۇستانىمدارى نەگىزىندە قالىپتاستى.

جاديتشىلدىك قوزعالىسى مۇسىلمان حالىقتارىن دامۋ مەن ورلەۋ جولىنا، زامانىنا لايىق عىلىم-ءبىلىمنىڭ جەتىستىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ، وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋدى ماقسات ەتتى. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا قازاقتىڭ ءدىنني-اعارتۋشى وكىلدەرى اباي قۇنابايۇلى، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، ءماشھۇر ءجسىپ كوپەەۆ، عۇمار قاراش، ءشادى جاڭگىروۆ، مايلىقوجا سۇلتانقوجاۇلى، نۇرجان ناۋشاباەۆ، تۇرماعمبەت ىزتىلەۋوۆ، اقمولا مۇحاممەدياروۆ،ابۋباكىر كەردەرى، ماقاش قالتاەۆ، نۇرجان نادشاباەۆ، مۇسابەك بايزاقۇلى، ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆ، ءيمانجۇسىپ  قۇپانۇلى ءوز شىعارمالارىندا مۇسىلماندىق مادنيەت پەن ادەبيەتتىڭ نەگىزىن قالىپتاستىردى. وندا جاراتۋشى مەن ادام قاراىم-قاتىناسى، دۇنيەننىڭ جاراتىلۋى، مۇسىلماندىق ادەپ پەن احلاق ماسەللەرىن كوتەردى. (ب.ق بەيسەنوۆ. قازاق ويشىلدارى ءدىن تۋرالى: وقۋ-قۇرالى-الماتى، 2012.-192ب 161بەت). 

اباي مىنە وسى جاديتشىلدىك جولدى ۇستانعان زيالى. مەددىرەسسەدە ۇزدىك وقىعان اباي سياقتى شاكىرتتەر يسلامدى-عىلىمي عاقلي  جولمەن، تەرەڭ ويلانىپ، جۇرەك كوزىمەن تانىپ ءبىلدى. اراب، پارسى، تۇركى تىلدەرىن جاقسى ءبىلىپ، يلاھي قۇران ىلىمدەرىنە بويلادى. ول ءوز ۇلتىنىڭ تامىرىن ءدال باسىپ، بارلىق كەسەلىن ايتىپ، ودان ارىلۋدىڭ جولىن كورسەتكەن. ماعجان اتامىز «قازاققا اقىلدان دا، اقىننان دا ابايدان اساتىن ەشكىم جوق، ودان كەيىن قولعا قالام الۋدىڭ ءوزى ۇيات»،- دەپ تولقىعان ەكەن. ابايدىڭ ابايلىعى ونىڭ «پاتشا قۇداي سيىندىم، تۋرا باستا وزىڭە» دەپ ءبىر اللادان مەدەت سۇراپ، بار ءىسىن سوعان تاپسىرا قولىنا قالام الۋىندا جاتىر. ول قۇراندى تىكەلەي وقىپ ءنار العان، ياسساۋي ءىلىمىن قازاق جىراۋلارى نەگىزىندە تەرەڭ مەڭگەرگەن، شىعىس شايرلارى فيردوۋسي، نيزامي، حافيز، جامي، ساعدي، ناۋاي، سايحاليلەردى ءتۇپ نۇسقادا وقىپ، ءنارىن بويىنا سىڭىرگەن. وركەنيەتتەر اعىسىن ورىس كوزىمەن وقىپ ءبىلدى. اباي ءجاي وقىعان جوق، وقىعانىن كوكەيىنە توقىپ، حالىبىنىڭ(جۇرەگىنىڭ) سۇزگىسىنەن وتكىزىپ سينتەزدەپ، تۋعان ەلىنە ولمەس شىعارما ەتىپ ۇسىندى. قازاقتىڭ باس اقىنى، قازاق كوسەم ءسوزشىسى «ءبىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس»دەپ ەلدى بىرلىككە شاقىرىپ، ۇلكەن بولاشاققا باستادى. «قۇداي ءبىر قۇران شىن، قۇدايدىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەپ ءوزىڭدى جاراتقان اللانى تانۋعا ۇندەدى. «جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا، حاقتىڭ تۇسسە ساۋلەسى، ىشتەگى كىرى قاشىرسا، ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى»دەپ، ادام اينالاسىنا، بوللماسا ءوزىنىڭ دەنەسىنە ءبىر ءسات اقىل كوزىمەن ەمەس، جۇرەك كوزىمەن قاراسا شىركىن، ىشتەگى كىرى، كۇدىك-كۇمنى كەتىپ، قۇدىرەت يەسىن تانىر ەدى. سوندا عانا جاراتۋشىنىڭ نۇرى تۇسەدى، بار كۇنادان پاكتەنەدى، سول كەزدە ادام ناعىز ادامعا اينالادى دەپ ءوزىنىڭ «تولىق ادام» يدەياسىن ورتاعا سالادى. 

الاشتىقتار ابايدىڭ «تولىق ادامدارى» بولدى. حح عاسىردىڭ باسىندا ۇلت رۋحى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانىڭ بويىنان جانە ونىڭ جانىنداعى تاۋ تۇلعالاردان كورىندى. جاديتشىلدىك الاش كوسەمدەرىنىڭ قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ يدەياسىنا تىڭ سەرپىن بەردى. ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، ماعجان جۇماباەۆ باستاعان الاش زيالىلارى قازان، ورىنبور، ومبى، ۋفا سياقتى قالالاردا وقىدى. وندا اتاقتى ۆ.ۆ رادلوۆ، ن.ي.يلمينسكي، گ.ن.پوتانين، ش.مارجاني، ش.ءۋاليحانوۆ، ى.التىنسارين، س.گاسپارينسكي سياقتى عۇلامالار ءدارىس بەردى. ولار اللا دىندە جاسىرعان ماتەماتيكا، حيميا، فيزيكا، جاراتىلىستانۋ، قوعامتانۋ، جاعراپيا تاعى باسقا پاندەردى قۇرانمەن حاديستەن ىزدەۋدى ۇسىندى. 

ولار ء“وزىنىڭ ءدىنىن، ءتىلىن، ەلىن بىلگەندەر عانا ورىسشا وقىسا - ول جاقسى. ونى بىلمەگەندەر ورىسشا وقىسا ودان ەش قايىر جوق”- دەگەن جولدى ۇستاندى. 

ىشىمەن(باتىني) سىرتى(زاھري) بىردەي قازاق دالاسىنىڭ رۋحاني تاۋلارى بولىپ قالىپتاستى. الاشتىقتاردىڭ ء“ىشى حاقپەن، سىرتى حالىقپەن بولدى”. كورگەننەن تەرەڭ وي ءتۇيىپ، اقىلمەن، عىلىممەن تانىپ، جۇرەكپەن سەزدى.  

الاش زيالىلارى جاديتشىلدىك جولدى مىقتى ۇستاندى. ولار «ءار قازاق قىزىنىڭ باس جاساۋىنا ابايدىڭ ولەڭدەر جيناعىن بەرەتىن بولسىن»،- دەپ ۇندەۋ جاساپ، اباي ولەڭدەرىن باسپادان شىعارىپ ەلگە تاراتتى. دەمەك، بۇدان الاش ارىستارى ۇلت اقىلمانى وزدەرىنە رۋحاني ۇستاز تۇتقانىن اڭعارامىز. الاش زيالىلارى «ايقاپ»، «سارىارقا»، «اباي» جۋرنالدارى مەن «قازاق»، «قازاقستان» گازەتتەرىن شىعارىپ ۇلت، ءدىن ماسەلەسىن كوتەرىپ ورىستاندىرۋ مەن ميسسونەرلىك ساياساتتىڭ جىمىسقى ارەكەتىن اشكەرەلەپ حالقىنا كوز ھام قۇلاق بولدى. 

قازاق نەگە ەل بولمايدى؟ الاش ۇلىستارى نەگە سونشا ارتتا قالدى؟ دەپ قاتتى تولعاندى. ەلدىك سانانى وياتۋعا بارىن سالدى. عىلىم اللانىڭ ءبىر سيپاتى ءبىز عىلىمنىڭ سىرىن اشا الساق، قۋاتتى ەلگە اينالامىز دەپ قام جەدى... 

الاشتىقتاردىڭ مولداسى عۇمار قاراش «قۇران اقيرەتكە دەيىنگى بىزگە بەرگەن باعدارشام. ول ءار ءسات سايىن بىزگە تۋرا جول نۇسقايدى، بىراق ءبىز سونى ءوزىمىز ءتۇسىن الماي، ونى تۇسىنەتىن عالىم-عۇلامالاردى تىڭداماي “رەلىستەن” شىققان وت اربانىڭ كۇيىندە ءجۇرمىز» دەپ اعارتۋشىلىق باعىتتا كوپ كىتاپتار جازدى. 

اۋەلدە، ادام اللا الدىنداعى قۇلدىق پارىزىن ءبىلۋ، سوسىن ادامدىق ساناتقا كوتەرىلەدى، ودان كەيىن عانا الاشتىق، ازامتتىق سانا پايدا بولادى دەپ ءبىلدى. 

ەلىنىڭ سول كەزدەگى بولمىسىنا قاراپ، كۇلىلى نارسەنىڭ جاۋى ناداندىق ەكەنىن شىنايى سەزىندى. ءوزى بىلمەيدى، بىلگەنىنىڭ ءتىلىن المايتىن ءوز تۋىستارىنا، قازاعىنا جانى اشىدى.  ء“بىلىم الۋ جولى مال ايايتىن جول ەمەس” “قازاقتى نە قورقىتىپ نە پارالاپ بالاسىن بىلىمگە بەر” دەگەن اباي سوزدەرىن ۇستانىپ، اعارتۋشىلىق جۇمىستار جۇرگىزدى. اۋىل، اۋىلدى ارالاپ، مەكتەپ اشىپ، كۇن-ءتۇن كىتاپ جازدى، گازەت-جۋرنال شىعاردى. الاشتىقتار ءوز ارماندارىنا- ارىمەن، عىلىمەن، جىگەرمەن، جاستىق جالىنمەن كەلدى. ولار شەتىنەن ءوز ورتاسىنىڭ قارا كوك تۇقىمىنان شىققان مىقتى دا باۋقاتتى اۋلەتتىڭ بەگزادالارى ەدى. 

الاش كوسەمدەرى رۋحاني سۇرانىستارعا جاۋاپ ىزدەگەن دانىشپاندار، ولار ماتەريالدىق قاجەتتەن جوعارى تۇرعان زاڭعارلار. سوسىن دا جەردەگى يت ومىردەن بيىك تۇرىپ ەلدىڭ، الاشتىق قامىن جەدى، تەك ءبىر اللانىڭ ريزالىعى ءۇشىن تىرلىك جاساپ جۇرەكتەرى لۇپىلدەپ سوقتى...

الاشتقتار كەز كەلگەن نارسەنىڭ ەكى بەتىن، پايدالى نارسەنىڭ دە زيانى، زياندى نارسەنىڭ دە پايداسى بولاتىنى بىلە تۇرا باستارىن بايگىگە تىكتى. ەل ءۇشىن وزىندە بارمەن ەڭبەك ەتتى. ولار تىكەننەن گۇلدى، گۇلدەن تىكەندى الۋعا تىرىستى. سول ءۇشىن دە باستاعى ەكى كوزبەن ەمەس، كوكىرەكتەگى بەس كوزبەن جۇمىس ىستەدى. ءتاننىڭ ەمەس جاننىڭ قاجەتى ءۇشىن ءومىر ءسۇردى. جاڭدارىنا تاندەرىن باعىندىردى. 

الاش وردانىڭ كوسەمدەرى «باسشى بولۋ دەگەن مامىق كرەسلوعا جايعاسۋ، بايلىققا بەلشەدەن باتۋ ەمەس، كەرىسىنشە ەل جۇگىن، حالىق اماناتىن، ۇلت تاعدىرىن موينىنا الۋ دەگەن ءسوز، ونىڭ ەرتەڭ سۇراعى بولارى حاق» دەپ، الاش كوسەمدەرى ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ ەلدى ويلادى. ەل الدىنداعى پارىزى مەن قارىزىن تولىق وتەدى.

ءاماندا، ەلىمىز امان جۇرتىمىز تىنىش بولسىن!!! قازاق ماڭگىلىك ۇلت!!!

نۇرحالىق ابدىراقىن

Abai.kz