2020 جىلدىڭ 27 مامىرىندا اقش كونگرەسى 413-كە قارسى ءبىر داۋىسپەن قابىلداعان «ۇيعىرلاردىڭ كىسىلىك قۇقىق ساياساتى تۋرالى» زاڭىنا 17 ماۋسىم كۇنى پرەزيدەنت دونالد ترامپ قول قويدى.

بۇل – ادامزات تاريحىنداعى شىن مانىندەگى تاڭعاجايىپ تاريحي وقيعا بولدى. اقش كونگرەسى ءبىر اۋىزدان قولداپ، پرەزيدەنت دونالد ترامپ قول قويعان وسى زاڭنىڭ قابىلدانۋىنا جانە بۇل زاڭ جوباسىنا قازاق پەن قىرعىزدىڭ اتى اتالىپ تۇرىپ ەنۋىنە   قازاقتىڭ دا زور ۇلەسى بار ەكەنىن ماقتانىشپەن اتاپ وتكىم كەلىپ وتىر.

ەستەرىڭىزدە بولسا، شىڭجاڭداعى قازاقتاردىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ، ولاردى قىتاي قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى فاشيستىك كونتسلاگەرلەرگە قاماۋ زوبالاڭى العاش باستالعاندا، مۇنداعى قازاقتىڭ شۋ ەتە تۇسكەنى راس.

بىراق، ماسەلەنى شەشۋگە كەلگەندە، سول ازاماتتىق قاۋىمنىڭ پىكىرى دە، ۇستانىمى دا ەكىگە جارىلدى.

ءبىر توپ، «مۇنى قىتايدىڭ قازاقتارعا ادەيى جاساپ وتىرعان قىسىمى، يمپەريالىق ساياساتىنىڭ ءبىر كورىنىسى دەپ دابىرا قىلۋدىڭ ءوزى ۇيات. بۇل جەرگىلىكتى اكىمدىكتىڭ ماسەلەنىڭ ارعى وزەگىنە ۇڭىلمەي، بىرجاقتى قاراۋىنان تۋىنداعان دۇنيە» - دەپ، قارادى.

ارى قاراي، «قىتايدىڭ تاريحىندا كوپ نارسە ۇستەل باسىندا بىتەدى. سول ءۇشىن ءبىزدىڭ ديپلوماتتار شەبەرلىك كورسەتىپ، سويلەسۋى كەرەك. داستارحان باسىندا دوس بولىپ سويلەسسە، قىتاي دا كونەدى عوي...» - دەپ، كادىمگى ءداستۇرلى ديپلوماتيالىق جولدى ۇسىندى.

ولار تاعى، «بۇل ماسەلەنى ءبىر شەشسە قازاقستان پرەزيدەنتى مەن ءسىم عانا شەشە الادى. ال باسقالاردان ءۇمىت كۇتۋ بەكەر. قىتايدىڭ ىشكى ءىسىن ايقاي-شۋمەن شەشۋ قيىن. مىسالعا تاعى دا ۇزاق جىلدار بويى حالىقارالىق سوتقا ارىزدانىپ جۇرگەن ۇيعىرلار مەن تيبەتتەردى ايتۋعا بولادى...» -دەگەن ۇستانىمىن ورتاعا سالدى.

قىسقاسى، «تۇيتكىلدى ديپلوماتيالىق جولمەن شەشۋ كەرەك» - دەگەن ۇستانىمدا بولدى. جانە وسى ۇستانىمدارى بويىنشا ءبىراز ارەكەتتەر دە جاساپ كوردى. بۇل توپ وزدەرىن «بۇقارالىق ديپلوماتيا وكىلدەرى» دەپ اتادى.

داۋ جوق، ەڭ دۇرىس جانە وتە ءتيىمدى جول وسى ەدى.

قازاق كوشى دەن سياوپين ءداۋىنىڭ اياقتالار تۇسىندا باستالدى. دەن سياوپين مەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ جاڭا مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعان، مەملەكەتتىك قۇرلىمدى جاڭا فورماتسياعا ءساتتى كوشىرە العان الەمدىك دەڭگەيدەگى كوشباسشىلار.  ال، ودان كەيىن قىتاي بيلىگىنىڭ  تىزگىنىن ۇستاعان  تسزيان تسزەمين مەن حۋ تسزينتاو دا، تالەيىمىزگە قاراي، نۇرسۇلتان ابىشۇلىمەن تەڭ تۇرىپ سويلەسە بىلەتىن ساياسي مادەنيەتى جوعارى تۇلعالار  بولدى. سول ءۇشىن دە ەكى ەل اراسىندا جاقسى قارىم-قاتىناس ورنادى، ماسەلەلەر وتە ءساتتى شەشىلىپ وتىردى. اسىرەسە، نۇرسۇلتان ءابىشۇلى مەن تسزيان تسزەمين اراسىنداعى ادامي دوستىق پەن سىيلاستىقتى ەرەكشە اتاپ وتۋگە تاتيدى.

تسزيان تسزەمين بايقۇستىڭ بەكەر وبالى كانە، «قىتاي قازاقستانعا زالال كەلتىرەتىن ەشنارسە دە ىستەمەيدى!» - دەۋدەن جازعان جوق (ق.توقاەۆ. «بەلاسۋ»، 217-بەت). جانە ول وسى ۋادەسىندە تۇردى دا. جوعارى  دەڭگەيدەگى سول بايلانىستىڭ  ارقاسىندا  شىڭجاڭداعى قازاقتاردىڭ اتاجۇرتىنا كوشۋ ماسەلەسى دە كەدەرگىسىز جالعاستى.

«سۇمىراي كەلسە، سۋ قۇريدى» دەمەكشى، سي تسزينپين تاققا وتىردى دا، ونداعى مۇسىلمان ۇلتتاردىڭ باسىنا اڭگىر تاياق ويناتا باستادى. جاپ-جاقسى ءومىر سالتىن تاس-تالقان ەتتى.

ەگەر، سي تسزينپين مىرزا مەملەكەتارالىق شىن مانىندەگى دوستىق پەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلسە، قادىر-قاسيەتىن تۇسىنسە، مۇنداي تۇرپايى قادامعا بارماس ەدى. ەڭ كەمىندە، ءبىزدىڭ جانىمىز بەن قانىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى بولعان شىڭجاڭداعى قازاقتاردى فاشيستىك قيناۋلارمەن ازاپتاماس ەدى. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، «جولداستىڭ ءتۇرى مىناۋ شۇلدىرلەگەن» - دەپ، اتاقتى تاڭجارىق اقىن ايتپاقشى، «داستارحان باسىندا دوس بولىپ سويلەسەتىن» باسشىنىڭ سيقى چەن تسيۋانگو بولسا،  ەلشىنىڭ ءتۇرى چجان حانحۋەي  مەن چجان سياو بولسا، نە سۇرايسىڭ؟! ەلدەستىرەدى دەگەن ەلشىلەرىڭ  قازاقستانعا «ولار (قازاقستان بيلىگى – رەد.) كىممەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرعاندارىن بىلە مە؟!»، «سەندەردىڭ ەستەرىڭ دۇرىس پا؟!!» - دەپ، كىجىنىپ جۇرگەنى اناۋ! قۇداي-اۋ، بۇل ەكى بەيباقپەن  قايتىپ سويلەسىپ، قالاي ءتىل تابىسا الاسىڭ؟! «داستارحان باسىندا دوس بولىپ سويلەسۋ» بىلاي تۇرسىن، قول الىسىپ امانداسۋدىڭ وزىنە نامىسىڭ جىبەرە مە؟!

ۇشىنشىدەن، تۋىستارىنىڭ شىڭجاڭداعى «ساياسي تاربيەلەۋ» لاگەرىنە  قامالعانى تۋرالى ارىزدانعان ازاماتتارعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى «ءسىزدىڭ اعاڭىز قىتاي ازاماتى بولعاندىقتان سول ەلدىڭ قۇزىرەتتى ورگاندارى ول كىسىنىڭ ماسەلەسىن قىتايدىڭ ىشكى زاڭناماسىنا سايكەس قاراستىراتىنىن مالىمدەدى» دەگەن جاۋاپ بەرىپ جاتتى. بۇعان بولا، ارينە، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىن كىنالۋ ورىنسىز! سەبەبى بەلگىلى. 1963 جىلى 18 ساۋىردەگى «كونسۋلدىق قاتىناستار تۋرالى» ۆەنا كونۆەنتسياسىنىڭ 55-بابىنىڭ 1-تارماعى بويىنشا، ءبىر مەملەكەتتىڭ  ەكىنشى مەملەكەتتىڭ ىشكى ىستەرىنە قول سۇعۋعا قۇقىعى جوق!

قىتاي بيلىگى شىڭجاڭداعى جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇراقتى تىركەۋدە تۇراتىن قانداستارىمىزعا قانشا يتتىك جاساعانىمەن، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ سىر بىلدىرمەۋگە تىرىستى. بارىنشا ۇستامدىلىق تانىتىپ، ەكى ەل اراسىندا جاسالعان كەلىسىمدەردى بەرىك ساقتادى، ۋادەلەرىندە تۇردى جانە بۇۇ مىندەتتەمەلەرىن قاتاڭ اتقارا ءبىلدى. شەكارا بۇزىپ، پانا ىزدەپ قاشىپ كەلگەن التى قازاقتىڭ بىردە-بىرەۋىن قىتايعا قايتارعان جوق. قانشا قيىندىقتار تۋىنداسا دا ەسكى-جاڭا ەكى باسشىمىز سي ءتسزينپيننىڭ دەڭگەيىنە تۇسكەن ەمەس.

ەسەسىنە، ازاماتتىق قاۋىم اتقا ءمىندى. وسى جاعدايلاردى سارالاي كەلە، ەكىنشى ءبىر توپ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ رەزوليۋتسياسىمەن 1948 جىلعى 10 جەلتوقساندا قابىلدانعان «ادام قۇقىقتارىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراتسياسى» نورمالارىن نەگىزگە الا وتىرىپ، شىڭجاڭداعى قازاق ماسەلەسىن الەمدىك ارەناعا شىعارىپ، حالقارالىق بەدەلدى قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارىنىڭ كومەگىنە جۇگىنۋ ارقىلى شەشۋگە بەكىدى.

جاسىراتىن ەشتەڭەسى جوق، بۇل توپتىڭ باسىندا سەرىكجان ءبىلاشۇلى ەكەۋمىز تۇردىق. نەگىزگى جۇمىستى، باسىنا تونگەن قاۋىپ-قاتەرگە قاراماي، سەرىكجان ءبىلاشۇلى اتقاردى. مەن كەڭەسشى بولدىم. ءسويتىپ، قىتايداعى قازاقتىڭ ماسەلەسىن بۇلكىل ادامزات بالاسى ءبىلدى. قىتايدىڭ «ساياسي ۇيرەنۋ» لاگەرلەرىنىڭ سىرىن ءبىرىنشى بولىپ سەرىكجان ءبىلاشۇلى اشتى. كوپ ۋاقىت ەتپەي-اق، قىتاي  بيلىگى «ساياسي ۇيرەنۋ» لاگەرلەرىن «كاسىبي وقىتۋ ورتالىقتارى» دەپ اتاۋعا ءماجبۇر بولدى.

2019 جىلعى 24 قاراشادا جۋرناليستەردىڭ حالىقارالىق زەرتتەۋ كونسورتسيۋمى (ICIJ) پەكيننىڭ شىڭجاڭداعى لاگەرلەرگە قامالاتىن ادامداردى انىقتاۋ جولى، ساياسي تاربيەلەۋ ورتالىقتارىنىڭ قالاي باسقارىلاتىنى جازىلعان «قىتاي بيلىگىنە تيەسىلى» «تەلەگرامما» دەپ اتالاتىن قۇپيا قۇجاتتى جاريالادى.

بۇل اركەتتىڭ، «بۇقارالىق ديپلوماتيا وكىلدەرى» ايتقانداي، /شىڭجاڭداعى/ «جەرگىلىكتى اكىمدىكتىڭ ماسەلەنىڭ ارعى وزەگىنە ۇڭىلمەي، بىرجاقتى قاراۋىنان تۋىنداعان دۇنيە» ەمەس، ناعىز يمپەريالىق جانىشتاۋ  ساياساتى ەكەنى بىردەن بەلگىلى بولدى. بۇكىل دۇنيەجۇزى ونى «ادامزاتقا جاسالعان قيانات» - دەپ  باعالادى جانە وعان باتىل قارسى تۇردى. قىتاي  بيلىگى سول قارسىلىقتان سەسكەنىپ، العاشى جىلى-اق «ساياسي ۇيرەنۋ» لاگەرلەرىن «كاسىبي وقىتۋ ورتالىقتارى» دەپ اتاۋعا ءماجبۇر بولدى.

ءسويتىپ، «داستارحان باسىندا دوس بولىپ سويلەسۋ...» جايىنا قالدى. «قىتايدىڭ قازاقتارعا ادەيى جاساپ وتىرعان قىسىمى، يمپەريالىق ساياساتىنىڭ ءبىر كورىنىسى دەپ، دابىرا قىلۋدىڭ ءوزى ۇيات...» - دەپ جۇرگەندەردىڭ ءۇنى ءوشتى.

«بۇقارالىق ديپلوماتيا وكىلدەرى» قىتايدىڭ ءجۇنى جىعىلا باستاعانىن بايقاسا كەرەك، سوڭعى كەزدە «قازىر قحر مەن اقش اراسىنداعى ساۋدا سوعىسىنىڭ شيلەنىسۋىنە بايلانىستى قىتايدىڭ ەنەرگەتيكا، جاسىل اۋىل-شارۋاشىلىق ونىمدەرىنە سۇرانىسى ارتا تۇسۋدە. بۇل سۇرانىستى قازاقستاننان شەشۋگە مۇددەلى. قحر-داعى قانداستارىمىزدى بىردەن كوشى-قون شاقىرتۋىمەن كوشىرىپ الۋ جونىندە ۇكىمەتارالىق كەلىسىم جاسالسا. بۇل ماسەلەنى تۇپكىلىكتى شەشۋدىڭ ۇتىمدى جولى. بۇعان كەلىسۋگە قحر-دىڭ جاعدايى ماجبۇرلەيدى» - دەپ، سايراي باستاپتى.

قىتاي توراعاسى سي تسزينپين جاقىندا قاسىم-جومارت توقاەۆپەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەندە «باسىڭا ءىس تۇسكەندە دوستىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىڭ» دەگەن ماقالدىڭ دۇرىس ەكەنىن ايتىپ، قازاقتىڭ كىم ەكەنىن ەندى مويىنداعان كورىنەدى.

بىراق، ءسيدىڭ شىن دوسىنىڭ كىم ەكەنىن وتە كەش تۇسىنگەنى – وكىنىشتى-اق!

سونىمەن، كۇرەستىڭ سوڭى، مىنە، اقش-تىڭ «ۇيعىرلاردىڭ كىسىلىك ۇقىق ساياساتى تۋرالى» زاڭىن قابىلداۋىمەن اياقتادى.

بۇل جاعىنان العاندا، قازاق تا، قازاقستان بيلىگى دە ۇتپاسا، ۇتىلعان جوق! قازاق باتىر، ساۋاتتى ۇلت ەكەنىن تانىتتى، قازاقستان الەمدىك ساياساتتا ۇلكەن ويىنشى مەملەكەت ەكەنىن دالەلدەدى.

وسى جەردە باسا نازار اۋداراتىن ءبىر ماسەلە بار.

ول – اتالعان زاڭ جوباسىنا قازاق پەن قىرعىزدىڭ اتىنىڭ ارنايى اتالىپ تۇرىپ ەنۋى. اقش كونگرەسى العاش قاراعان جوبادا قازاق پەن قىرعىز بولماعان. بۇل ەكى ۇلتتىڭ اتالعان زاڭ جوباسىنىڭ سوڭعى نۇسقاسىنا سەرىكجان ءبىلاشۇلىنىڭ ىقپالىمەن كىرگىزىلگەنىن شەگەلەپ تۇرىپ ايتۋ – ماعان پارىز.

ارينە، سەرىكجان ءبىلاشۇلىنىڭ بۇل ەڭبەگى قازاق تاريحىنا التىن ارىپپەن جازىلادى. سونىمەن بىرگە، ونىڭ وسى جولداعى بەرگەن بوداۋى دا از بولعان جوق. «ءبىز بۇل ماسەلەنى حالىقارالىق داۋعا اينالدىرمايىق. ءبىزدى ۇيعىرلار ىسىمەن نەمەسە تيبەت، تايۆان ىسىمەن ارالاستىرىپ جاتقان ادامدار بار. ولار ارقىلى قازاقتىڭ داۋىن حالىقارالىق داۋعا اينالدىرىپ جاتىر» - دەپ، جالالاعان توپ ونىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعاتۋعا دەيىن باردى. ءتىپتى، سەرىكجان ءبىلاشۇلى دونالد ترامپتىڭ كۇشىمەن سي ءتسزينپيندى تۇقىرتىپ جاتقاندا، مۇنداعى اتالمىش «بۇقارالىق ديپلوماتيا وكىلدەرى» مۇحتار شاحانوۆتىڭ قولىمەن ونى  جەتى جىلعا سوتتاتىپ جىبەرۋگە بار كۇشىن سالىپ باقتى. كومەككە تاعى دا اقش باستاعان باتىس ەلدەرى كەلدى. سوڭىندا، بۇل داۋعا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءوزى ارالاسىپ، ونى بەلگىلى شارتپەن بوستاندىققا شىعاردى.

ال، سەرىكجان ءبىلاشۇلىن سول قاماقتا جاتقاندا باستالعان قارالاۋ مەن جالالاۋ ءالى جالعاسىپ كەلەدى. قازىردىڭ وزىندە موينىندا تاعى ەكى بىردەي قىلمىستىق ءىس قوزعالۋى تۇر...

ۇلت مۇددەسى سىنعا تۇسكەن ساتتە اتقا مىنگەن  توپتار اراسىندا ۇقساماعان پىكىردىڭ بولۋى، ەكى نەمەسە ودان دا كوپ باعىتتاعى جولداردىڭ تاڭدالۋى – بۇرىننان بار قالىپتى قۇبىلىس. مۇنداي جاعداي الاش وردا كوسەمدەرى مەن كوممۋنيست قازاقتار ورتاسىندا دا بولعان. مىنە، ءبىر عاسىر وتكەندە سول تارتىس پەن ايتىس تاعى قايتالاندى.

ءبىز ماعجان جۇماباەۆ پەن مۇستافا شوقايدىڭ باعىتىمەن كەتتىك. «بۇقارالىق ديپلوماتيا وكىلدەرى» موينىنا قىزىل بەيدجيك تاعىپ، ساكەن سەيفۋللين جولىن تاڭدادى.

ءوز باسىم «بۇقارالىق ديپلوماتيا وكىلدەرىن» ايىپتاۋدان، جازعىرۋدان مۇلدە اۋلاقپىن. بىراق، ولاردىڭ ۇلت مۇددەسى جولىندا الىپ يمپەرياعا قارسى ارىستانداي اتىلعان ءوز باۋىرىن اتا جاۋىنىڭ اياعىنا جىعىپ بەرۋگە ۇمتىلعان قاتىگەز ارەكەتىن، جايماشۋاقتاپ ايتقاندا، جىگىتتىك دەپ ەسەپتەمەيمىن. سەرىكجان ءبىلاشۇلى اتقارعان وسىناۋ ەرلىكپەن سالىستىرعاندا، سول اتتانداپ جۇرگەن اينالاسى ون شاقتى ادامنىڭ سالعان بايبالامى – ماعان الىستان بىردە ەستىلىپ، بەردە ەستىلمەي تۇراتىن ماسانىڭ ىزىڭىنداي عانا بولىپ سەزىلەدى! اتالعان «داۋدى» تەك، سول ەكى توپتاعى ازاماتتاردىڭ ۇستانىمى مەن ساياسي ساۋاتتىلىعىنىڭ دەڭگەيىنە  بايلانىستى تۋىنداعان ازداعان پىكىر كەلىسپەستىگى دەپ قانا قابىلدايمىن...

يمپەرياعا قارسى سوعىس اشۋ وڭاي شارۋا ەمەس، ول تەك ۇلت مۇددەسى جولىنا ءوزىن باسى ءبۇتىن ارناعان تۇلعالاردىڭ عانا قولىنان كەلەدى. سەرىكجان ءبىلاشۇلى وسى جولدى سانالى تۇردە تاڭداعان ازامات. ۇلت تاعدىرى سىنعا تۇسكەن ساتتە زامانا جۇكتەگەن اۋىر مىندەتتى باسىن بايگەگە تىگىپ، ابىرويمەن ورىنداعان باتىر. ول سوڭعى كەزدە ەتەك-جەڭىن جيا باستادى. ارتىق ءسوز بەن وعاش قىلىقتى دوعاردى. قىسقا ءارى نۇسقا سويلەۋدى ادەتىنە اينالدىرىپ كەلەدى. قارسى ايتىلىپ جاتقان جالا مەن قارالاۋلارعا بولا وت الىپ، قوپاعا تۇسەتىن مىنەزدەن ايىعىپ، ءوزىن بارىنشا  سالماقتى ۇستايتىن بولدى. شاماسى، الەمدىك ساياساتتا ءوز سالماعىنىڭ ارتقانىن، قازاققا كەرەك تۇلعا ەكەنىن جاقسى سەرىزگەن سەكىلدى. سەرىكجان ءبىلاشۇلى بوسقا ايعايلاپ جۇرگەن جوق. ونىڭ داۋىسى الاتاۋدى شىرت  ۇيقىسىنان وياتىپ، گيمالايدى تەڭسەلتىپ، الىپ قۇرلىقتىڭ ارعى بەتىندەگى اقش-قا جەتكەن داۋىس. ونى قولداۋشىلار مەن تىڭداۋشىلاردىڭ سانى كۇن ساناپ كوبەيۋدە. قازاق بۋرجۋازياسىنىڭ ازات ويلى جاڭا تولقىنى سەرىكجان ءبىلاشۇلىن جاقسى كورەدى.

ەگەر، سەرىكجان ءبىلاشۇلى وسى قالپىنان تايماسا،  قازاقتان شىققان «الەمدىك دەڭگەيدەگى تۇڭعىش قۇقىققورعاۋشى» بولىپ، تاريحقا قالادى. بولاشاقتا ونىڭ اتىندا قور قۇرىلىپ، ۇلتتىق مۇددە جولىنداعى كۇرەستە ءوزى سەكىلدى الەمدىك  دەڭگەيگە جەتكەن تۇلعالارعا عانا بەرىلەتىن «سەرىكجان ءبىلاشۇلى» اتىنداعى سىيلىق پەن قوماقتى سىياقى دا تاعايىندالادى.

وعان مەنىڭ سەنىمىم كامىل!

نەگىزى، سي تسزينپين مىرزا «باسىڭا ءىس تۇسكەندە دوستىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىڭ» دەگەن ماقالدى ەسىنە دۇرىس العان. شىڭجاڭداعى قانداستارىمىزدىڭ باسىنا كۇن تۋعان ساتتە ءبىز دە ناعىز دوسىمىز پەن جاۋىمىدىڭ كىم ەكەنىن ءتىپتى دە ابدەن تانىپ جەتتىك.

ەسىڭىزدە بولسىن، قازاقتىڭ ناعىز دوسى قىتاي ەمەس، اقش ەكەن!

قازاق پەن اقش-تىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن قامقورلىعى بۇگىن عانا باستالىپ وتىرعان جوق. اقش پەن قازاقتىڭ ءوزارا جاساسقان ادامي كومەگى مەن ىزگى نيەتى تۋرالى اڭگىمەنى ارىعا بارماي-اق، وسى سي تسزينپين مىرزا باسشىلىق ەتىپ وتىرعان كوممۋنيستىك پارتيانىڭ جانىشتاۋى العاش جۇرگىزىلە باستاعان وتكەن عاسىردىڭ سوناۋ قىرقىنشى جىلدارىنىڭ اياعىنان باستاساق تا جەتكىلىكتى.

شىڭجاڭ عاسىرلار بويى قانتالاپايدان كوز اشپاي كەلە جاتقان ولكە. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العانعا دەيىن ونداعى قازاقتار دا ەركىندىك جولىنداعى ۇلت ازاتتىق كۇرەسىن ءبىر ساتكە دە توقتاقان ەمەس. قارۋلى سوعىستان  جەڭىلسە، يديولوگيالىق كۇرەستى ۇزبەي جالعاستىرىپ وتىردى. سول كۇرەستىڭ سوڭعى تۇياق سەرپەرى – «ءۇش ايماق توڭگەرىسى» دەگەن اتپەن تاريحقا قالدى.

ول توڭكەرىستىڭ تۇڭعىش وعى 1944 جىلى قىركۇيەك ايىندا  اعايىندى اكپار مەن سەيتتىڭ مىلتىعىنان

ىلەنىڭ نىلقى اۋدانىندا اتىلدى. سول ۇلت ازاتتىق سوعىس التايدا رىسحان، اقتەكە، سۇلۋباي باتىرلار باستاپ، وسپانعا جالعاسسا، ەرەنقابىرعادا قاليبەك، تاكىمان، نۇرپاي باتىرلار اتاجاۋىنا قارۋ كەزەنىپ، قارسى شىقتى.

گومينداڭ ۇكىمەتى بيلىك جۇرگىزىپ تۇرعان مەزگىلدە ۇرىمجىدە اقش-تىڭ كونسۋلدىعى بولعان. سول كونسۋلدىڭ ۆيتسە-كونسۋلى Mr. Douglas Maskernen مەن باس حاتشىسى Frank Basseic ءۇرىمجى قالاسىنا جاقىن ورنالاسقاندىقتان ساۋان اۋدانىنىڭ اكىمى  قاليبەك رايىمبەكۇلىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان. 1950 جىلى كوممۋنيس قىتايلار شىڭجاڭعا باسىپ كىرگەندە، ولار ۇرىمجىدەن قاشىپ شىعىپ، وسپان باتىردىڭ اۋىلىن پانالايدى. وسپان يسلامۇلى ولارعا كولىككە ات، تۇيە بەرەدى، جىگىتتەرى قورعاپ  گاسكولگە دەيىن  جەتكىزىپ سالادى.  تيبەتتى بەتكە العان اقش دەپلوماتتارى گاسكولدە وتىرعان قاليبەك حاكىمنىڭ اۋىلىنا كەز بولادى. بۇل تۋرالى كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، الاشتىڭ سوڭعى تۇياعى حاسەن ورالتاي اعامىز ءوزىنىڭ «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر» كىتابىنىڭ 103-بەتىندە «1950 جىلدىڭ اقپان ايىندا ءبىزدىڭ اۋىلعا قاراي تۇيەگە مىنگەن بىرنەشە بوگدە كىسىنىڭ كەلە جاتقانىن كوردىك. ولاري نە قازاققا، نە قىتايعا ۇقسامايدى. الدىندا كەلە جاتقان بىرەۋى، مىنگەن تۇيەسىن شوگەرگەن بويدا، قارعىپ ءتۇسىپ، قۇشاعىن اشىپ، قاليبەك حاكىمگە قاراي ۇمتىلىپ بارىپ قۇشاقتادى. ول 1949 جىلدىڭ كوكتەمىندە ۇرىمجىدە قاليبەك حاكىممەن كەزدەسىپ، ءۇيدىڭ شامىن ءسوندىرىپ قويىپ، قاراڭعىدا وتىرىپ سويلەسكەن، كەيىن وسپان باتىر، جانىمحان قاجى، جانە قاليبەك حاكىممەن كوكتال-تولى جايلاۋىندا جينالىس وتكىزبەك بولعان اقش-تىڭ  ۇرىمجىدەگى  ۆيتسە-كونسۋلى Mr. Douglas Maskernen ەدى» دەپ جازادى.

وسىلايشا، گاسكولدە كوممۋنيستەردەن ىرگەسىن اۋلاققا سالعىسى كەلىپ  جۇرگەن قاليبەك حاكىم مەن Douglas Maskernan اراسىندا جەكە سويلەسۋلەر بولىپ، كەلىسىمدەر جاسالادى. Douglas Maskernan بەس اقش دوللارىن ورتاسىنان ەكىگە ءبولىپ، ءبىر بولىگىن قاليبەك حاكىمگە بەرەدى. وزىندە قالعان بولىگىنە حاكىمنىڭ بارماق ءىزىن باستىرىپ الادى. «وسى جارتى دوللاردى اكەلگەن ادامدى دوس دەپ ساناڭدار» دەپ تاپسىرادى.  ءتىپتى، ءۇرىمجى ماڭىنا جاسىرعان قارۋ-جاراقتارىنىڭ ورنىن دا ايتىپ بەرەدى.   «Mr. Douglas Maskernen قاليبەك حاكىممەن قوشتاسىپ تۇرىپ، كوزىنە جاس الدى. ء"سىزدىڭ ەركىندىك-تاۋەلسىزدىكتەرىڭىز جولىنداعى قىزمەتتەرىڭىز مەن ولسەم دە امەريكاعا بەلگىلى بولدى. ەگەر ازات دۇنيەگە شىقساڭىز، امەريكاندىق رەسمي ءبىر قىزمەتكەر كورسەڭىز، وعان انا بەس دوللاردىڭ جارتىسىن كورسەتىڭىز!" دەدى»-دەپ جازادى حاسەن ورالتاي  اتالعان ەستەلىك كىتابىنىڭ سول بەتىندە تاعى.

قاليبەك حاكىم ءوز كولىكتەرىنىڭ ارىق ەكەنىن ايتىپ، بىرگە كوشىپ كەلە جاتقان قۇسايىن تايجىدەن اقش دەپلوماتتارىنا كولىك تۇرعىسىنان كومەكتەسۋدى وتىنەدى. ادىلەتتىلىكتى اسىل قاسيەت دەپ باعالايتىن اقش دەپلوماتتارى قۇسايىن تايجىدەن التىن بەرىپ سەگىز تۇيە ساتىپ الادى.

وكىنىشكە وراي، تيبەت جەرىندە Mr. Douglas Maskernen قازا تابادى، Frank Basseic امان-ەسەن ەلىنە جەتەدى. 1951 جىلى ۇندىستانعا جەتكەن قاليبەك حاكىمنىڭ ەلىنە دەليدەگى اقش كونسۋلى حالقارالىق قىزىل كرەست جانە قىزىل جارتى اي قوعامى ارقىلى كومەك قولىن سوزادى، ۆيزا الا الماي تۇرعان ساتتە «ولار كوممۋنيست ەمەس» دەپ كۋالىك بەرەدى.

«قازاق ءوزىنىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىنە يە ەمەس سوناۋ 1949 جىلدىڭ اسا قيىن-قىستاۋ كەزەڭىندە دە اقش دەپلوماتتارىنا باسپانا بەرىپ، كوممۋنيستەردەن قۇتقارعان ادامگەرشىلىكتى حالىق» -دەپ، ءسوزىن تۇيىندەيدى مارقۇم حاسەن ورالتاي اعامىز.

مىنە، اقش پەن قازاق اراسىنداعى بايلانىس پەن دوستىقتىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر. اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ سول قايىرىمدىلىقتىڭ قارىمجىسىن قايتارىپ، ارنايى زاڭ قابىلدادى. قازاق بالاسىنىڭ تالابىن جەرگە تاستاماي، ول زاڭعا قازاق پەن قىرعىزدىڭ اتىن اتاپ تۇرىپ ەنگىزىپ وتىرعان كورىنەدى.

ال، تاۋەلسىز قازاقستان مەن اقش قاتىناسىنا كەلسەك، ول  اڭگىمەنى، ەڭ الدىمەن،  پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «بەلاسۋ» كىتابىنداعى مىنا ءبىر تۇيىننەن باستاعان دۇرىس. سەبەبى، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتى جانە ەلىمىزدىڭ دەپلوماتيالىق بايلانىس ورناتقان مەملەكەتتەرمەن بولعان قارىم-قاتىناسى جايلى قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ اڭگىمە ايتۋ -- ابەستىك بولادى.

«قازاقستان باسشىسىنىڭ ابىرويىن اسىرعان نارسە، ول تاجىريبەلى تالىمگەردىڭ «شەبەرلىك ساباعىنا كەلگەن» ءتىل العىش وقۋشىعا ۇقساعان جوق، بىردەن ءوزارا تيىمدىلىك نەگىزىندە اقش-پەن ىنتىماقتاستىق ورناتۋعا كەلگەنىن مالىمدەدى» (258-بەت).

بۇل تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 1992-جىلعى 15-مامىدا اقش-قا جاساعان تۇڭعىش ساپارى بارىسىندا ۇلكەن دج.بۋشپەن تۇڭعىش رەت  كەزدەسكەن ءساتى تۋرالى اڭگىمە.

دەمەك، ازۋىن ايعا بىلەگەن اقش پرەزيدەنتىمەن وسىلاي سويلەسكەن نازارباەۆتىڭ قىتاي باسشىسى الدىندا، قازاق ماسەلەسىنە كەلگەندە، بۇگەجەكتەپ قالماسى انىق. ماسەلە، قارسى تاراپتىڭ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى مەن جەتەسىزدىگىندە  بولىپ تۇر عوي!

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كوپ ۆەكتورلى سىرتقى ساياساتىنداعى ەڭ زور جەتىستىگى-- اقش-پەن جوعارى دەڭگەيدەگى سان-سالالى  قارىم-قاتىناس پەن ۋاعدالاستىققا  قول جەتكىزە العاندىعى ەكەنىن ءبىز وتە جاقسى بىلەمىز ءارى ماقتانىش تۇتامىز. بۇل تۋرالى دا كوپ ءسوزباي، تاعى دا قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ اتالعان كىتابىنداعى «رەاليست بولايىق – الەمنىڭ بۇل ءىرى دەرجاۆاسىمەن تۇراقتى دا جاقسى قارىم-قاتىناسسىز قازاقستاننىڭ حالىقارالىق قوعامداستىق ىستەرىنە تولىققاندى قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىن دە ەمەس. سەبەبى، قازىرگى زامانعى الەمدىك ءتارتىپتى بەلگىلەيتىن دە امەريكا» («بەلاسۋ»، 376-بەت) دەگەن سوزىمەن تۇيىندەسەك، جەتكىلىكتى. وسى جولعى  شىڭجاڭداعى قازاق ماسەلەسىنە كەلگەندە قازاق بيلىگىنىڭ «ۇنسىزدىك» تانىتۋىنىڭ سىرى مەن سەبەبى ەندى تۇسىنىكتى بولعان شىعار دەپ ويلايمىن.

ەسەسىنە، ءبىز سانالى ءارى جوسپارلى تۇردە  قازاقستاننىڭ ءسوز بوستاندىعىن پايدالانا وتىرىپ، سول قاسەكەڭ ايتقان «الەمدىك ءتارتىپتى بەلگىلەيتىن» ەلگە جۇگىندىك. مىنە،  ناتيجەسى ءبىز ويلاعاننان دا تابىستى بولدى!

بيىل اقپان ايىندا اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى مايك پومپەونىڭ قازاقستانعا كەلگەن رەسمي ساپارى قارساڭىندا  چجان حانحۋەي  مەن چجان سياو «وتىرىك!» دەپ بەتباقتىرماعان  قىتايداعى گەنوتسيدتىككە ەرەكشە نازار اۋدارىپ، شىڭجاڭداعى  كونتسلاگەرلەرگە قامالىپ،  فاشيستىك  قىسىمعا ۇشىراعان ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ قازاقستانداعى ءبىر ءبولىم  تۋىستارىن نۇر-سۇلتاندا قازاق ۇيدە ارنايى قابىلداۋىن، ولاردىڭ قايعىسىنا قامىعىپ كوزىنە جاس الۋىن – وسى ناعىز دوستىقتىڭ شىنايى بەلگىسى، سەرىكجان ءبىلاشۇلى جۇرگىزگەن  كۇرەستىڭ ناتيجەسى دەپ قابىلدادىق...

ءسويتىپ، ادامزات تاريحىندا كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ فاشيستىك ەزگىسىنەن كوز اشپاي كەلە جاتقان باۋىرلاس ۇيعىر حالقىنىڭ مۇددەسى ازۋىن ايعا بىلەگەن اقش زاڭىمەن قورعالاتىن بولدى. اتالعان زاڭنىڭ شاپاعاتى تەك ۇيعىرلار عانا ەمەس، شىڭجاڭ ولكەسىندەگى ءوزىنىڭ بايىرعى مەكەنىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان قازاق، قىرعىز جانە باسقادا ازشىلىق ۇلتتارعا دا تيەتىنى ايتىلىپ جاتىر. وسى جولداعى ۇلى جەڭىسى ءۇشىن سەرىكجان ءبىلاشۇلى باۋىرىمدى شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن!

بار ماسەلە وسىمەن ءبىتتى دەسەك، جاڭساقتىق بولادى. سەرىكجان ءبىلاشۇلى اتقاراتىن  جۇمىستىڭ كوكەسى ءالى الدىدا. ول وسىعان دەيىن اۋىلدىڭ ۋچاسكەلىك پوليتسياسىنا ازىزدانۋدان جاسقاناتىن جەرلەستەرىن جەتەلەپ ءجۇرىپ  پارتيالار مەن مينيسترلىكتەرگە، «Amnesty International»، «Human Rights Watch» سىندى حالقارالىق ادام قۇقىعىن قورعايتىن بەدەلدى ۇيىمدارعا، ودان ارى اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ پەن بۇۇ-عا دەيىن ەمىن-ەركىن ارىزدانا الاتىن دەڭگەيگە جەتكىزسە، ەندى «ۇيعىرلاردىڭ كىسىلىك ۇقىق ساياساتى تۋرالى» زاڭىن پايدالانىپ، سول قانداستارىنىڭ قىتايدان الاتىن ۇپايىنىن تۇگەندەپ بەرۋى كەرەك. جۇرت رەنجىمەسىن، بۇل جۇمىس ازىرشە سەرىكجان ءبىلاشۇلىنان باسقا ەشكىمنىڭ  قولىنان كەلىڭكىرەمەيدى. «بۇقارالىق ديپلوماتيا وكىلدەرى» قىتايعا قارسى ءبىر قادام اتتاپ باسا الماسى بەلگىلى. ال، ولاردىڭ  اقش-قا قارايتىن بەتى ءتىپتى دە جوق. مەنىڭ  شەتتەن كوشىپ كەلگەن اعايىننىڭ شارۋاسى مەن پارتيا جۇمىسىنان قولىم تيمەيدى. بار سالماق تاعى دا باياعى ترامپ پەن سەرىكجانعا  تۇسكەلى تۇر.

سوعان دايىن بول، سەرىكجان ءبىلاشۇلى!

اۋىت مۇقيبەك

Abai.kz