ارداق نۇرعازىۇلى. پوەزيا تارازىسى
نەمەسە يرلانديا اقىندارى ۋ.ب.يەيتس پەن ش.حيني
بولمىس دەگەنىڭ جەر باسىپ ءجۇرۋ. قادامىڭنىڭ جەڭىل نەمەسە اۋىر باسىلعانىن كوكىرەگىڭمەن سەزىنەسىڭ. تەڭىزدىڭ تۇڭعيىق تەرەڭىنەن كوتەرىلگەن اۋا-كوبىك سياقتى ول دا كوكىرەگىڭنىڭ تەرەڭىنەن ويانادى.
مەن، مەن ەدىم، مەن ەدىم،
مەن نارىندا جۇرگەندە
ەڭىرەگەن ەر ەدىم.
يساتايدىڭ بارىندا
ەكى تارلان ءبورى ەدىم.
. . . . . . . .
ماحامبەت وتەمىسۇلى
. . . . . . . . . . . . .
تامشىداي عانا، نۇرىنا مىنە، زارىقتىم.
ءومىر وسى ەكەن، سىرىنا مىنە، قانىقتىم.
جاسا سەن ماڭگى!
جاسا سەن ماڭگى!
جارىق كۇن!
. . . تابىتپىن، تابىتپىن، تابىتپىن . . .
مۇقاعالي ماقاتاەۆ
مۇنداي ويانۋ دا ۇلتتىق رۋحتىڭ بولاتىنى دا سوندىقتان. ول تۇعىرعا بىرەۋ كوتەرىلىپ كەلە جاتتسا، ەندى بىرەۋ ول تۇعىردان ءتۇسىپ كەلە جاتادى. بيككە شىعۋ دا، بيكتەن ءتۇسۋ دە قيىن. ال بيكتە قالىپ قويۋ تىپتەن وڭاي شارۋا ەمەس. ونى اڭعارتاتىن تولقىعان سەزىم مەن تاسىعان كوڭىل كۇيدە جۇرىسىنەن جاڭىلعان جۇرەگىڭنىڭ قاعىسى; باسقان قادامىڭنىڭ سالماعى. مۇندايدا مەنىڭ دەگبىرىم قاشادى، الدە نە جەتپەي تۇرعانداي تىنىسىم تارىلادى.
نەمەسە يرلانديا اقىندارى ۋ.ب.يەيتس پەن ش.حيني
بولمىس دەگەنىڭ جەر باسىپ ءجۇرۋ. قادامىڭنىڭ جەڭىل نەمەسە اۋىر باسىلعانىن كوكىرەگىڭمەن سەزىنەسىڭ. تەڭىزدىڭ تۇڭعيىق تەرەڭىنەن كوتەرىلگەن اۋا-كوبىك سياقتى ول دا كوكىرەگىڭنىڭ تەرەڭىنەن ويانادى.
مەن، مەن ەدىم، مەن ەدىم،
مەن نارىندا جۇرگەندە
ەڭىرەگەن ەر ەدىم.
يساتايدىڭ بارىندا
ەكى تارلان ءبورى ەدىم.
. . . . . . . .
ماحامبەت وتەمىسۇلى
. . . . . . . . . . . . .
تامشىداي عانا، نۇرىنا مىنە، زارىقتىم.
ءومىر وسى ەكەن، سىرىنا مىنە، قانىقتىم.
جاسا سەن ماڭگى!
جاسا سەن ماڭگى!
جارىق كۇن!
. . . تابىتپىن، تابىتپىن، تابىتپىن . . .
مۇقاعالي ماقاتاەۆ
مۇنداي ويانۋ دا ۇلتتىق رۋحتىڭ بولاتىنى دا سوندىقتان. ول تۇعىرعا بىرەۋ كوتەرىلىپ كەلە جاتتسا، ەندى بىرەۋ ول تۇعىردان ءتۇسىپ كەلە جاتادى. بيككە شىعۋ دا، بيكتەن ءتۇسۋ دە قيىن. ال بيكتە قالىپ قويۋ تىپتەن وڭاي شارۋا ەمەس. ونى اڭعارتاتىن تولقىعان سەزىم مەن تاسىعان كوڭىل كۇيدە جۇرىسىنەن جاڭىلعان جۇرەگىڭنىڭ قاعىسى; باسقان قادامىڭنىڭ سالماعى. مۇندايدا مەنىڭ دەگبىرىم قاشادى، الدە نە جەتپەي تۇرعانداي تىنىسىم تارىلادى.
ۇلى اباي «قايران ەلىم قازاعىم، قايران جۇرتىم»، دەيدى. ودان «ورىسقا ايتار ءسوز دە جوق، ءبىز قۇلى، كۇڭى قادىرلى دا جوقپىز»، دەيدى. ودان بارىپ الدىڭدى وراپ الىپ جارتاس شىعادى. ابايدىڭ كۇندە بارىپ ايعاي سالاتىن جارتاسى. ول ساعان جول بەرمەيدى. بۇل تىعىرىقتان ءتىپتى شىعار جول جوق! الگى جارتاس قايدا بارساڭ دا الدىڭنان كەس-كەستەيدى. سەن ونىڭ كولەڭكەسىنەن قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. قۇتىلعىڭ كەلسە دە، ءبارى ءبىر بىرەۋلەر ونى سوزعاننىڭ ۇستىنە سوزىپ سەنىڭ توبەڭە اكەلىپ قويادى. مۇندايدا دەگبىرىڭ قاشپاي كورسىن.
اسپاندى بۇركەگەن الاقاننىڭ كولەڭكەسىنەن
سوزىلعان جول،
قۇمعا سىڭگەن وزەن،
قۇمىرىسقانىڭ ءىزى.
ارعى جاعا مەن بەرگى جاعانىڭ اراسىندا قالعان
تاياقتان تىقىر.
مەن ابايدىڭ «قالىڭ ەلىم قازاعىم...» دەگەن ءسوزىنىڭ ءمانىن جاقسى تۇسىنەمىن. «ورىسقا ايتار ءسوز دە جوق» دەگەن ءسوزىن تۇسىنۋگە دە بارمىن. ال، «جارتاسقا باردىم» دەپ كەلەتىن ءسوزىنىڭ ءمانىن تولىق تۇسىنە الاتىن ەمەسپىن. اباي ءسىرا نەنى ايتىپ وتىر. مۇنى ابايدىڭ حالقىنان مۇلدەم ءتۇڭىلۋى، ولاردى «ەندى قايتىپ تۇزەلەر دەي المايمىن»دەگەن كەسىمدى ءسوزىنىڭ كەستەلى بەدەرى دەيتىندەر دە بار. مۇنداي تۇسىنكتەن، مۇنداي تۇسىندىرۋدەن كەيىن قازاققا، قازاق تىلىنە مۇرىن شۇيىرمەۋدىڭ ءوزى بىرەۋلەر ءۇشىن وعاش قىلىق سياقتى. اسىرەسە، وزىنە قازاقتان كورى وزگەنى جاقىن سەزەتىندەردى ايت. قازاق تىلىنە جاۋىعا توپىراق شاشاتىندار دا، قازاقتى «ۇلت ەمەس ۇلىس!» دەيتىندەر دە ەڭ الدىمەن سولار. وكىنىشتى! ءوزىنىڭ قارا باسىن ۇلتىنان دا جوعارى سانايتىن مۇنداي تۇلعالارعا قاشاندا ءبىر نارسە جەتپەي تۇرادى. مۇندايدا مەنىڭ ويىما مىنا شۋماقتاردى كەلەدى.
ۇلى شايقاستار دا جەڭىلمەي،
وركەنيەتتەردىڭ قيراماۋى ءۇشىن،
يتتەر تىنعان، اتتار الىستاعى ماماعاشقا بايلانعان.
ءبىزدىڭ ۇلى سارباز سەزار شاتىرىندا،
الدىنا كارتاسىن جايىپ تاستاعان،
كوزىن سودان ءبىر ءسات تايدىرمايدى،
كەڭ ماڭدايىن ءبىر قولىمەن تىرەگەن.
سۋ بەتىندە جۇزگەن ۇزىن سيراق سونا سياقتى
ويى ونىڭ تىنىق ءتۇندى كەزگەن.
ۇشار باسى كورىنبەيتىن مۇنارانى ورتكە وراۋ ءۇشىن،
جۇرت ونىڭ سۇلۋ جامالىنا قۇمار بولعان.
ايىزىڭ قانباسا بۇعان،
ميمىرىت تىنىشتىقتا ەرەۋىلدەۋىڭە بولادى.
باعىپ تۇرعان جان بولماعان شاقتاردا،
ول حانىم نەمەسە بالا بولىپ كورىنەتىن.
اياقتارىن
كوشەدەگى كەزبەنىڭ سۇيرەتە باسقان ادىمىنا ۇقساتىپ
بيمەن باساتىن.
سۋ بەتىندە جۇزگەن ۇزىن سيراق سونا سياقتى
ويى ونىڭ تىنىق ءتۇندى كەزگەن.
جۇزىنە سەزىمنىڭ الاۋى جۇگىرگەن جاس سۇلۋدىڭ
ءوزىن ورتەگەن جانىن العاش كورگەنىندەي،
باس شىركەۋدىڭ داربازاسىن دا تاس قىلىپ جاپ،
سىرىتتا شۋلاعان بالالار كىرىپ كەتپەسىن.
سۇيەۋىش اعاش ۇستىندە جاتقان ميكايلانچيلو،
ساۋساقتارى ونىڭ ەپپەنەن جىلجىيدى.
سۋ بەتىندە جۇزگەن ۇزىن سيراق سونا سياقتى
ويى ونىڭ تىنىق ءتۇندى كەزگەن.
(THAT civilisation may not sink,
Its great battle lost,
Quiet the dog, tether the pony
To a distant post;
Our master Caesar is in the tent
Where the maps ate spread,
His eyes fixed upon nothing,
A hand under his head.
Like a long-legged fly upon the stream
His mind moves upon silence.
That the topless towers be burnt
And men recall that face,
Move most gently if move you must
In this lonely place.
She thinks, part woman, three parts a child,
That nobody looks; her feet
Practise a tinker shuffle
Picked up on a street.
Like a long-legged fly upon the stream
His mind moves upon silence.
That girls at puberty may find
The first Adam in their thought,
Shut the door of the Pore's chapel,
Keep those children out.
There on that scaffolding reclines
Michael Angelo.
With no more sound than the mice make
His hand moves to and fro.
Like a long-legged fly upon the stream
His mind moves upon silence.)
بۇل 1923 جىلعى نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى، يرلانديا اقىنى ۋ.ب.يەيتستىڭ (William Butler Yeats 1865 - 1939) «ۇزىن سيراق سونا» دەگەن ولەڭى. اقىنىڭ ءومىر بويى قالامىن تايدىرماي جىرلاعان تاقىرىپتارى - يرلانديانىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن ارپالىسقان ساياسي كۇرەستى، ماحابباتتى جانە ونەر تاقىرىبىن ءبىر باسىنا تولىق سيدىرعان ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى.
1995 جىلى شۆەتسيا ادەبيەت اكادەمياسى سول جىلعى نوبەل سىيلىعىن يرلانديا اقىنى ش.حينيگە ( Seamus Justin Heaney 1939 - ) بەردى. ش.حيني 10 جەلتوقساندا ستوكگولمدە سويلەگەن سوزىندە اعا بۋىنى ۋ.ب.يەيتستى ەسىنە العان. «70 قانشا جىلدىڭ الدىندا، اقىن ۆ.ب.يەيتس وسى مىنبەدە تۇرعاندا يرلانديا انگلياعا قارسى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس پەن تاۋەلسىزدىككە ىلەسە كەلگەن ىشكى جاڭجالدىڭ باتپاعىنان ەندى عانا تۇرىپ كەلە جاتقان... ۋ.ب.يەيتس ءوز سوزىندە سوعىس تۋراسىندا ءبىر اۋىز ايتقان جوق. سوعىستىڭ مەملەكەتكە، ونىڭ مادەنيەتىنە قانداي كۇيرەتكىش سوققىلار اكەلگەنىن كىم كىمنەن دە ارتىق بىلگەنىنە قاراماستان، ۋ.ب.يەيتىس ول جونىندە ءتىس جارعان جوق. ەسەسىنە، يرلانديانىڭ تەاتر قوزعالىسى تۋراسىندا ايتتى. ءوزى باس بولىپ قۇرىپ، ءوزى باسشىلىق ەتكەن وسى قوزعالىستىڭ ماقساتى، تاريحى، وعان ات سالىسقان تۇلعالار تۋرالى مايىن تامىزا وتىرىپ باياندادى» دەيدى ش.حيني. بۇل سوزدەر كوپ نارسەنى بىلدىرەدى. دەگەنمەن، ش.حيني وسى سوزدەردىڭ تاساسىندا جاتقان ويدىڭ بەتىن اشقىسى جوق. بۇركەۋلى جاتقان بۇل وي ش.ءحينيدىڭ جاسامپازدىعىمەن تىكە قاتىستى. اقىننىڭ جۇرىت اۋىزعا الا بەرەتىن «پوەزيا دەگەن تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋ نەمەسە رۋحتىڭ تارازىسى» دەگەن ويىنىڭ ءبىر ۇشىعى دا وسى تۇستان قىلاڭ بەرىپ قالادى.
ش.حيني 1939 جىلى سولتۇستىك يرلانديانىڭ ورتالىعى بەلفاستىڭ تاياۋ ماڭىنداعى اۋىلدا دۇنيەگە كەلگەن. تۇڭعىش جىر كىتابى «ناتۋراليس بىرەۋدىڭ ءولىمى» (Death of a Naturalist) 1966 جىلى لوندوندا جارىق كوردى. 1995 جىلى ونىڭ ون ءۇشىنشى جىر كىتابى «سپەرت تارازى» (Spirit Things) شىقتى. وسى جىلى ول نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتاندى. وتىز جىلعا جالعاسقان جاسامپازدىق ساپارىن اقىن يرلانديانىڭ اۋىل ءومىرىن، ونداعى قاراپايىم شارۋا ادامىنىڭ قاراپايىم تىرلىگىن جازۋدان باستاعان. «تۇنەككە اشىلعان ەسىك» (Door into the Dark ، 1969ج) جيناعىندا وسى ەرەكشەلىك بار. ش.ءحينيدىڭ اتىن جۇرتقا جايعان ولەڭى «قازىپ الىۋ» دا اقىن بالانىڭ كوزىمەن كۇرەكپەن جەر قوپارىپ جاتقان اتاسىنىڭ كورىنىسىن بەرەدى دە، ادام مەن جەردىڭ، ەڭبەكتىڭ قاتىناسىن ءسوز ەتەدى. ولەڭنىڭ سوڭىن «مەنىڭ دە ساۋساقتارىمنىڭ اراسىنا، قالام قىسىلعان، مەن دە سولارمەن قوپارامىن» دەپ اياقتايدى. اقىن جاسامپازدىعىنداعى مۇنداي بەيبىت مامىرجايلىق كەلەسى جيناعى «قىستى سىرت جەردە وتكىزۋدەن» (Wintering Out, 1972ج) باستاپ وزگەرە باستاعان. وعان سەبەپ ساياسي-كۇنەن كۇنگە ورشىگەن سولتۇستىك يرلانديا وقيعاسى. 1969 جىلى ءساۋىر ايىندا، وزدەرىنە تەڭ ازاماتتىق قۇقىق بەرىلۋدى تالاپ ەتكەن سولتۇستىك يرلانديانىڭ كاتوليك دىنىندەگى حالقىنىڭ (نەگىزىنەن يرلانديالىقتار) بەيبىت شەرۋى كۇشپەن باسىپ جانشىلىپ تاستالادى. وعان انگلياعا ارقا سۇيەگەن سولتۇستىك يرلانديانىڭ پروتەستانت دىنىندەگى بۇلىكشىلەر حالىق ۇقىعىن تالاپ ەتكەن قايراتكەرلەر مەن كاتوليك دىنىندەگىلەرگە شابۋىل جاساۋى قوسىلادى. سودان بارىپ شەرىك عاسىرعا سوزىلعان «سولتۇستىك يرلانديا وقيعاسى» رەسمي تۇردە قان تونىسكە ۇلاسادى. ال بۇل زوبالاڭ ش.ءحينيدىڭ جاسامپازدىعىنا ءىز تاستاماي قالعان جوق. كاتوليك دىنىنە سەنگەنىمەن اعىلشىن تىلىندە ولەڭ جازاتىن جاس اقىندى بۇل تەكەتىرەس ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالتىردى. ش.حيني تۋراسىندا تاماشا ماقالا جازعان حەيلون ۆەندلەردىڭ (Hellen Vendler, اقش) بىلاي دەگەنى بار: «جاس اقىن رەتىندە ش.حيني ءوزىنىڭ اعىلشىن تىلىندەگى ۇستازدارى (ۆ.ۆوردستۆورت، ج.گيتس. ت.ب.) مەن يرلانديالىق ۇستازدارىنىڭ (ۋ.ب.يەيتس، ت.ب.) ارا قاتىناسىن وڭاي شەشەتىن. سوڭىنان 1969 جىل كەلدى. بەلفاستاعى ايەل پاتشا اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ 29 جاستاعى اعىلشىن ءتىلى مۇعالىمى ساقشى مەن تەڭ قۇقىق تالاپ ەتكەن سولتۇستىك يرلانديانىڭ كاتولكتەرى اراسىنداعى دۇربەلەڭدى ءوز كوزىمەن كوردى. بۇل تەكە تىرەس 1969 جىدىڭ تامىز ايىندا انگليانىڭ سولتۇستىك يرلاندياعا اسكەر كىرگىزۋىمەن تىندى. سول جولعى اتىس-شابىس (كەيىن ءورشي تۇسكەن قاقتىعىس، قانتوگىس) ش.ءحينيدىڭ جىرلارىنا ءوزىنىڭ ەن تاڭباسىن وشپەستەي ەتىپ قالتىردى» «قىستى سىرت جەردە وتكىزۋ» جىيناعىنان ءبىز مۇنى انىق بايقايمىز. ش.حيني وسىدان باستاپ پوەزيانىڭ داعدارىستا دا ءومىر سۇرە الاتىن جولىن قاراستىرا باستادى. «جازا» دەگەن ولەڭىندە اقىن سازدان قازىپ الىنعان ءمايىت جونىندە جازادى. ەكى مىڭ جىلدىڭ الدىندا ايەلدى تايپالاستارى «ساتقىندىق ىستەدىڭ!» دەپ قۇيعا باتىرىپ ولتىرەدى. ەكى مىڭ جىلدان كەيىن ادامدار ونى قازىپ الىپ، ارحەولوگيالىق جاڭالىق رەتىندە جۇرىت الدىنا شىعارادى. اقىن وتكەندەگى وسى زورلىقتى بۇگىنگى سولتۇستىك يرلانديانىڭ ساياسي جاعدايىن شەندەستىرەدى. بۇرىنعىلار ايەلدى «وزگە تايپانىڭ ادامىمەن كوڭىل قوستىڭ!» دەپ جازاعا تارتسا، ال بۇگىنگى قىزدار باسقىنشىلاردىڭ ساربازدارىمەن كوڭىلدەس بولدىڭ دەپ قۇربىلارىنان تاياق جەيدى. اقىن جۇرەگىن ەكى مىڭ جىلدىڭ الدىندا اياۋسىز جازاعا ۇشىراعان قىزعا دەگەن جاناشىرلىق كەرنەيدى، ول ءوز تاڭداۋىن دا جاسايدى-«ءتىپتى مەن سەنى ءسۇيىپ قالدىم، وكىنىشتىسى، ساعان تاس اتقان سول ادامداردىڭ اراسىندا تۇرسام، بالكىم مەن دە ءۇنسىز قالارمىن، ساعان دەگەن سەزىمىمدى جاسىرىپ» دەيدى اقىن. ولەڭنىڭ سوڭىندا «مادەنيەتتىمىن دەپ كورمەي قالۋعا بولادى، الايدا، ۇلتتىڭ وجدانىنان تۇراتىن مۇنداي كەك قايتارۋدى تۇسىنۋگە دە بولادى» دەيدى. سوعان قاراماستان، ش.حيني يرلانديالىق رەتىندە ءوزىن ءوز حالقىنىڭ قاتارىنان كورسەتە الماعانداي سەزىنەدى. «اشىققا شىعىپ قالۋ» اتتى ولەڭىندە اقىن وسى كوڭىل كۇيىن سۇرەتتەگەن. «مەن نەگە بۇلاي بولىپ قالدىم، مەن ۇنەمى دوستارىمدى ەسىمە الامىن، ميىمدى لەنزادان توگىلگەن اسەم تۇستەردەي سۇلۋلىق پەن مەنى جەك كورەتىن ادامدار جاۋلاپ العان، ۇنسىزدىككە شومىپ، ءوزىم مەن ءوزىم قالعانىم دا، جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ۋايىمى توبەمنەن باسادى، كىم ءۇشىن، الدە ءبىر قۇلاقتاردىڭ ەستۋى ءۇشىن بە، الدە حالقىم ءۇشىن بە؟» دەيدى اقىن. سودان «جاپىراقتان تامعان تامشىنىڭ بارعان سايىن زورايعان باياعى ءالسىز داۋىسى، ۇمىتسىزدىك پەن قيراتۋدىڭ نە ەكەنىن جاقسى بىلەتىندەي. الايدا، وندا بار الماستاي قيىپ تۇسەتىن دالدىك. مەن قولعا ءتۇسۋشى دە، ساتقىندا ەمەسپىن، جۇرەگىنە مۇڭ ۇيالاعان، سەرگەلدەڭ بولعان، شاشىن ۇزىن قويعان، ويعا شوما بەرەتىن بىرەۋمىن. جاپىراق پەن بۇتاقتى پانالاپ قىرعىنان امان قالعان پەرشتە سياقتى، مەن دە تەك ءساتى ءتۇسىپ امان قالدىم» دەيدى اقىن. بۇل تەكتەس ولەڭدەر ش.ءحينيدىڭ «سولتۇستىك» (North, 1975ج), «اتىزدا جۇمىس ىستەۋ» (Field Work, 1979ج) جيناقتارىندا كوپتەپ كەزدەسەدى. بايىز تاپپايتىن، ەكى ۇشتى بۇنداي كوڭىل-كۇي ش.ءحينيدى اعا بۇىنى يەيتسپەن جاقىنداستىرماي قويمايتىن ەدى. ويتكەنى، ۆ.ب.يەيتس باستان اقىر ءدال وسىنداي ەكى وتتىڭ ورتاسىندا ءومىر سۇرگەن، ەكى جاقتىڭ دا بىردەي مۇرالدىق قىسىمىنا ۇشىراعان جانە سونداي قىسىم استىندا دا ءوز ورنىن تاپقان، جىرىمەن بيىك تۇعىر جاساعان اقىن. ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا وزگەدەن دە، وزىنەن دە ۇيالمايتىن بەتى جارىق تۇلعا بولا العان. ۆ.ب.يەيتستىڭ بويىنداعى بۇل قاسيەتتىڭ ش.حينيگە قاجەت ەكەنى وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى جاعداي. ەندەشە، تۇعىرى بيىك تۇلعانىڭ ۋاقىت كوشى مەن زامان وزگەرىسىندە قۇلدىراپ، كەرى كەتپەي سول باياعى بيىگىندە قالىپ قويۋىنىڭ سىرى نەدە؟ مۇنىڭ جاۋابىن بىزدەر ۆ.ب.يەيتستىڭ ءومىرى مەن جاسامپازدىعىنا ۇڭىلسەك بولدى، بىردەن تابامىز.
يرلانديا 8 عاسىرعا سوزىلعان انگليانىڭ وتارلاۋىنان كەيىن XIX عاسىردىڭ اياعىندا ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسىنىڭ اقىرعى كەزەڭىنە اياق باستى. ۋ.ب.يەيتس (1865-1935) ءدال وسى تۇستا ءومىر ءسۇردى. جاس كەزىندە سۋرەت سالۋعا اۋەس بولدى دا سوڭىنان پوەزيانى ءومىر بويى سەرىك ەتتى. ول يرلاند تىلىندە ەمەس، اعىلشىن تىلىندە جازدى. سوعان قاراماستان باتىستىڭ مودەرنيست اقىندارىنىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ ءومىرىن ولەڭگە ەڭ كوپ ايلاندىرعان از اقىنداردىڭ ءبىرى بولىپ قالدى. ۆ.ب.يەيتس باتسى پوەزياسىنىڭ تاريحىنداعى ءتورت كەزەڭدى باستان كەشىردى (سوڭعى رومانتيزم، كوركەمشىلدىك، سيمۆوليزم جانە مودەرنيزم), ءتورت كەزەڭدە دە سۇبەلى شىعارمالار جازا الدى. بۇعان ءتۇپ سەبەپ ونىڭ جاستىق شاقتان قالاعان، ءومىر بويى وزگەرمەگەن بيىك مۇراتىنىڭ اقىندىق رۋحىنا تايماس تۇعىر بولعاندىعىندا. 1889 جىلى 23 جاستاعى ۆ.ب.يەيتس 19 جاستاعى مود گونندى كەزدەستىردى. كورگەن جاننىڭ كوزىن سۇرىندىرگەن حاس سۇلۋعا ول كورگەنەن عاشىق بولدى. بۇل عاشىقتىق ءومىر بويى جالعاستى. بۇل ايەل يرلانديانىڭ تاۋەلسىزدىك قوزعالىسىنداعى ەڭ بەلسەندى ساياسي كۇرەسكەر بولعانىن كەيىنگى ۋاقت كورسەتتى. ماحاببات - «جيىرما ءۇش جاستا باستالعان مازاسىزدىق» (ۆ.ب.يەيتس) كوپ ۇزاماي ۇلكەن كەدەرگىگە تاپ بولدى. ۋ.ب.يەيتستىڭ الدىن «ساياسي» دەگەن قۇبجىق كەستى. مود گونن ءوزىن قۇلاي سۇيگەن يەيتستى ەمەس، ساياساتتى تاڭداپ الدى. الايدا ۋ.ب.يەيتس بۇل ايەلدەن الىستاي العان جوق. ماحاببات پەن پوەزيا ەگىز ەكى ۇعىم بولسا ەندى ولارعا ومىرلىك اتقوششى بولىپ ساياسات قوسىلدى.
ءاۋ باستا، كۇنەن-كۇنگە ورشىگەن يرلانديانىڭ تاۋەلسىزدىك قوزعالىسىنا ۋ.ب.يەيتس وزىنە ءتان كوزقاراسىمەن كەلدى. ول «ۇلتتىق رۋحتىڭ ويانۋى، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ قايتا تۇلەۋى عانا يرلانديانى وتارلىقتان قۇتىلدىرادى. پوەزيا مەن تەاتر ۇلتتى رۋحاني جاقتان ازىقتاندىرادى، رۋحىن بەكىتىپ، ۇلتتىڭ ساياسي ويانۋىنا نەگىز قالايدى، ۇلتتىڭ ساياسي ويانۋى ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە جول اشادى»، - دەپ قارادى. يرلاندياعا، ونىڭ وتارشىلار بۇرمالاعان تاريحى مەن مادەنيەتىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە وعان قۇرمەتپەن قاراۋ وزىمىزگە قۇرمەتپەن قاراۋدىڭ باسى. سودان دا ءار ءبىر يرلانديالىق يرلانديانىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسىنە ءوزىنىڭ قولىنان كەلگەنىنشە ۇلەسىن قوسۋى كەرەك. بۇل - يرلانديالىقتاردىڭ قاسيەتتى بورىشى. ويتكەنى، يرلانديا بولماعان جەردە ءبىز دە بولمايمىز، بىزدەر يرلاندياعا قىزمەت ەتكەندە عانا ءوزىمىزدىڭ بار ەكەنىمىزدى دالەلدەي الامىز. بىزدەر يرلانديانىڭ الدىندا انگليالىقتار سياقتى قوجايىن ەمەسپىز، قايتا ءبىز يرلانديانىڭ كوز-قۇلاعى، اياق-قولى، جانىن ساقتاعان ءتانىمىز. جيىپ كەلگەندە وعان قىزمەت ەتۋشىمىز» دەپ ءبىلدى يەيتستى. وسى ماقساتپەن، ۋ.ب.يەيتستى 1904 جىلى البەر تەاترىن اشىپ، ءوزى ديرەكتور بولدى. وسى تەاترعا ارناپ يرلانديانىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن تاقىرىپ تەكەن كوپتەگەن درامالار جازدى. ولاردىڭ قويۋلۋىنا باس-كوز بولدى. ونداعان جىلعا جالعاسقان بۇل قوزعالىس كەيىن «يرلانديا ادەبيەت-كوركەمونەرىنىڭ قايتا وركەندەۋى» دەپ اتالىپ، تاۋەلسىز يرلانديانىڭ تاريحىنا جارقىن بەت بولىپ جازىلدى. ۋ.ب.يەيتستىڭ نوبەل سىيلىعىن الاردا يرلانديانىڭ تەاتر قوزعالىسىنىڭ تاريحىنان ءسوز قوزعاۋىنىڭ دا سىرى وسىندا.
ۋ.ب.يەيتس تۋرالى جۇرت مويىنداعان ءبىر اقيقات-ول ءوزىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى جىرلارىن 1915-1939 جىلدار ارالىعىندا جازدى. مۇنداعى تۇپكى سەبەپ تە ۋ.ب.يەيتستىڭ ەلىنىڭ ساياسي جاعدايىن بيىك دەڭگەيدەگى پوەزيا تىلىنە تاماشا ايلاندىرا العاندىعىندا جاتىر. 1916 جىلى يرلانديادا ۇلتتىق كوتەرىلىس بۇرىق ەتتى. بۇل باس كوتەرۋدى انگليا اياۋسىز باسىپ جانشىدى. وسى كوتەرىلىستە ۋ.ب.يەيتس «اراقكەش» دەپ جەك كورەتىن - بىركەزدە مود گوننىڭ جارى بولعان مايكەلبەرت قازا تاپتى. ۋ.ب.يەيتس تاۋەلسىزدىكتىڭ كەلۋى الدىنداعى وسى كوتەرىلىستى ەستە ساقتاۋ ماقساتىندا «1916 جىل» دەگەن ولەڭ جازعان. باتىس پوەزياسىنداعى ەڭ تاڭداۋلى جىرلاردىڭ ءبىرى بولىپ قالعان وسى ولەڭدە اقىن ءوزى ەڭ ءبىر جەك كورگەن ادامىن كەشىرەدى، وعان قۇرمەتپەن قارايتىنىن ايتادى. ولەڭىن «كەلىپ قويدى ۇرەيلى سۇلۋلىق» دەپ اياقتايدى.
ۋ.ب.يەيتس وسى مەزگىلدە جازعان «مۇنارا»، «لەدا مەن اققۋ»، «ەكىنشىرەت قايتا ورالۋ»، «بالالاردىڭ اراسىندا»، «جاس ءارى قارىت كىسى»، «ايلانبا باسپالداق»، «بۇرىلىس»، «تابيعاتتان وزگە»، «ناركۇمان» سياقتى ولەڭدەرىندە يرلانديانىڭ ۇلتتىق اڭىز-ميفتەرى مەن گرەكيا-ريم اڭىزدارىن، گومەردىڭ «يليادا»، «وديسسەياسىنداعى» مازمۇنداردى مولىنان پايدالانعان. وسى ولەڭدەرىمەن يەيتس باتىستىڭ XX عاسىرداعى پوەزياسىنىڭ ەڭ بيىك تۇعىرىنا كوتەرىلدى. تۇعىرىنا كوتەرىلىپ قانا قويماي سوندا نىق باسىپ تۇردى. ويتكەنى، ونىڭ قولىندا اقىندى شايقالتپايتىن تارازى بولدى. ول تارازىنىڭ ءبىر باسىندا اقىنىڭ جان دۇنيەسى، ەندى ءبىر باسىندا پوەزيا تۇردى. بۇل تارازى ۋ.ب.يەيتستىڭ وزىنە عانا ءتان ولەڭ ەستەتيكاسى.
ۋ.ب.يەيتستە دانتە سياقتى ءوزىنىڭ تۇتاستىققا يە سيمۆولدىق دۇنيەسىن قالىپتاستىردى. ونىڭ ولەڭدەرىندەگى قيسايعان مۇنارا مەن ايلانبا باسپالداق (فورماسى دوڭگەلەك) ءبىر تۇتاس تۇلعا رەتىندە قارالادى. ايلانبا باسپالداق قوزعالىپ وزەكتە ايلانۋ تۇسىندا تەرىستەۋدى تەرىستەۋ سىندى ءمان الادى دا، عاسىرلاردىڭ الماسۋىندا دا وزىندىك زاڭدىلىقتار، قايتالانۋلار بولادى دەگەنگە جاقىندايدى. ۋ.ب.يەيتستىڭ بايىمىنشا مۇنداي الماسۋ قۇدايلار داۋىرىنەن ادامدار زامانىنا ءتىپتى ودان دا تومەن ساتىعا قاراي جالعاسۋى مۇمكىن. ءار رەتكى الماسۋ قىز بەن قۇستىڭ قوسىلۋىنان باستالادى. الدىڭعى ەكى رەتتە لەدانى زەۆس اققۋ بولىپ كەپ ازدىرىپ، ودان ەكى جۇمىرىتقا تۋىلىپ، ول جۇمىرىتقالاردان ەلەنا مەن كليتەمنەسترا پايدا بولدى. ەلەنا ترويا سوعىسىنىڭ تۋىلۋىنا سەبەپكەر بولسا، كليتەمنەسترا اڭىزداعى اگامەمنوننىڭ تۇبىنە جەتەتىن ايگىلى قاستاندىقتى ۇيىمداستىرادى. ال سوڭعى الماسۋدا جىلنامامىزدىڭ باسىنداعا ماريامعا اق كەپتەر كەلگەن-مىس. ۋ.ب.يەيتستىڭ ولەڭدەرىندەگى توزىپ قيسايعان مۇنارا وسى زامانعى دۇنيەنىڭ ازعىنداۋعا بەت العانىن مەڭزەيدى. اقىننىڭ قاراسىنشا بۇگىنگى ادامزات الدە ءبىر اياقتالۋ مەن باستالۋدىڭ سىن ساعاتىن باستان كەشىرىپ جاتىر، سوندىقتان دا ادامزات تاريحتى تۇتاس تۇلعا رەتىندە قاراۋعا ۇيرەنىۋى، الدى ارتىنا بىردەي قارايلاۋى ءتيىس.
ۋ.ب.يەيتس ەپوستىق ءارى ليريكالىق ءتۇس الاتىن پوەزيانىڭ ءتىلىن تاپقان، ولەڭنىڭ جارىق سونداي-اق قاراڭعى تۇسىن ايقىنداعان اقىن. ۋ.ب.يەيتس ولەڭدەگى سىرتقى دۇنيەدەن باستاۋ الاتىن مازمۇن مەن ىشكى جان-دۇنيەنىڭ ارپالىسىنان كەلەتىن فورمانىڭ قاتىناسىن ءبىرىن-بىرىنەن بولۋگە مۇلدە كەلمەيتىن، ءبىرى-ءبىرىنسىز ءومىر سۇرە المايتىن بي مەن ءبيشىنىڭ قاتىناسىنا بالايدى. ول ولەڭنىڭ ماسەلەسىن مازمۇندا، فورما دا شەشپەيدى، ونى شەشەتىن مازمۇن مەن فورمانىڭ ارا قاتىناسىنداعى ولەڭ ەستەتيكاسى دەپ جورىعان. سودان دا ۋ.ب.يەيتس نەنى جازسا دا-ساياساتتى نەمەسە ادامزاتتىق دومالاق اقيقاتتاردى جازسىن-ەڭ اۋەلى كوركەم پوەزيا، ودان سوڭ بارىپ ساياسات نەمەسە ايقايلاعان اقيقات بولدى. ۋ.ب.يەيتستىڭ ساياساتتى كوپ جازعانىنا قاراماستان ونىڭ ولەڭدەرىنە مورالدىق-ساياسي ولشەمدەردىڭ ءتىسى باتپايتىنىنىڭ سەبەبى دە وسىندا. جوعارىداعى «ۇزىن سيراق سونا» ولەڭىنەن ءبىز ۋ.ب.يەيتستىڭ ولەڭ ەستەتيكاسىن ءبىر قىرىنان تانيمىز.
ۇلى شايقاستار دا جەڭىلمەي،
وركەنيەتتەردىڭ قيراماۋى ءۇشىن،
يتتەر تىنعان، اتتار الىستاعى ماماعاشقا بايلانعان.
ءبىزدىڭ ۇلى سارباز سەزار شاتىرىندا،
الدىنا كارتاسىن جايىپ تاستاعان،
كوزىن سودان ءبىر ءسات تايدىرمايدى،
كەڭ ماڭدايىن ءبىر قولىمەن تىرەگەن.
سۋ بەتىندە جۇزگەن ۇزىن سيراق سونا سياقتى
ويى ونىڭ تىنىق ءتۇندى كەزگەن.
ش.حيني 1989 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا، انگەليانىڭ وكسفورت ۋنيۆەرستەتىندە وقىعان «پوەزيانىڭ تۇزەتۋى» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «قيالداعى دۇنيە مەن بىزدەر جاساپ جاتقان مىناۋ ارپالىسقا تولى دۇنيە توعىسا السا، پوەزيا تارازىنىڭ ەكى باسىن تەڭشەپ ۇستاپ تۇرا الادى; ءبىز ىزدەگەن اقيقات تا بولا الادى; وسى اقيقاتتىڭ الدىندا بىزدەر ءوزىمىزدى دە تولىقتاي تاني الامىز». بۇل سوزدەر جوعارىداعى ولەڭگە جازىلعان ءتۇسىندىرۋ سياقتى، ەندى ءبىر جاعىنان ول ش.ءحينيدىڭ ءوز ولەڭدەرىنەن دە جاقسى تۇسىنىك بەرەدى.
باياعى اڭىزداردىڭ بىرىندە:
گومورونىڭ سوپىلارى
شىركەۋدە ءمىناجات ەتىپ وتىرعاندا،
ءبىر كەمە توبەلەرىنە قالىقتاپ كەلگەن.
كەمەنىڭ تەرەڭگە تارتىپ، سۇيرەتىلگەن زاكىرى
شىرەكۋدىڭ مۇناراسىنا ورالىپ،
كەمە قاتتى شايقالعاندا، ورنىندا بايلانىپ تۇرىپ قالعان.
تەڭىزشىلەردىڭ ءبىرى ياگوردى بويلاپ تومەن ءتۇسىپ،
بار كۇشىمەن، ءجىپتى شىعارىپ الماق بولعاندى.
دەگەنمەن، پارمەنى جەتپەي جان تالاسقان.
«مىنا پەندەنىڭ ءبىزدىڭ ومىرگە ۇيلەسە الار ءتۇرى جوق،
ول تۇنشىعىپ ولەدى!»دەگەن ءدىن باسى سوندا
-ەگەر ءبىز ونى قۇتقارماساق!»
سوپىلار يىقتارىمەن ءبىرىن-ءبىرى كوتەرىپ،
بايلانعان زاكىردى شەشتى،
سۋعا سۇڭگىگەن تەڭىزشى كەمەسىنە كوتەرىلىپ،
ءوزىنىڭ ءبىر رەتكى قاتەرلى ساپارىن وسىلاي اياقتادى.
شۆەتسيا ادەبيەت اكادەمياسى مىسالعا كەلتىرگەن وسى ولەڭدە دە ش.ءحينيدىڭ الگى تارازىسى تەرەڭ كومىلىپ، زور رول اتقارىپ تۇرعان جوق پا؟
«اباي-اقپارات»
