بۇگىندە ءازىربايجان مەن ارمەنيانىڭ اراسى ۋشىعىپ تۇر. 12 شىلدەدە ارمەنيا-ءازىربايجان شەكاراسىندا (قاقتىعىس ءازىربايجاننىڭ توۆۋز اۋدانى مەن ارمەنيانىڭ تاۆۋش وبلىسىمەن شەكارالاس جەردە بولعان. قاقتىعىس بولعان جەر تاۋلى قاراباققا قارامايدى. توۆۋز بەن قاراباق اراسىنداعى قاشىقتىق 240 شاقىرىم، ال توۆۋز بەن باكۋ اراسىنداعى قاشىقتىق – 439 شاقىرىم) باستالعان قارۋلى قاقتىعىس قازىردىڭ وزىندە دە تولاستار ەمەس. ەكى جاقتان دا اسكەريلەر قازا بولدى، جاراقات العاندار بار.

سوعىس جاعدايىندا بولعاندىقتان، ەكى جاقتىڭ اراسىنداعى مايدان تەك اسكەري، ساياسي شەپتە عانا ەمەس، اقپاراتتىق شەپتە دە ءورشىپ تۇر.

وسى وقيعاعا قاتىستى ءبىزدىڭ اقپاراتىق كەڭىستىكتە جاريالانعان كەي  ماتەريالداردا اراكىدىك  جاڭساق نەمەسە كەمشىن اقپاراتتار بوي كورسەتىپ قالۋدا. وسى كەمشىلىكتىڭ ورىنىن تولتىرۋ ماقساتىندا، ءبىز دە ءىشبۋ جازبامىز ارقىلى، كەي ماسەلەلەر بويىنشا ءوز كوزقارىسىمىزدى ءبولىسۋدى ءجون كوردىك. ونداعى ماقساتىمىز – وقىرمان قاۋىم مەن سالالىق ماماندارعا قولدان كەلگەنشە تىڭ اقپارات ۇسىنۋ.

***

ارمەنيا-ءازربايجان اراسىنداعى ساياسي-اسكەري جانجال 1990 جىلدارى باستالىپ، قازىرگە دەيىن ءارتۇرلى دەڭگەيدە قايتا تۇتانىپ، قايتا ءورشىپ، جالعاسىپ كەلەدى. بۇعان دەيىنگى ەڭ سوڭعى ءىرى قاقتىعىس 2016 جىلى ءساۋىر ايىندا بولعان. ءازىربايجان تاراپى بىرنەشە نىساندى كەرى قايتارعان.

ءتورت كۇنگە سوزىلعان بۇل قاقتىعىستان ەكى جاق تا ءتيىستى قورتىندى شىعارعان بولاتىن.

ارمەنيا اسكەري تۇرعىدان ازىربايجانمەن باسەكەلەس بولا المايتىندىعىنا انىق كوز جەتكىزىپ، رەسەيدىڭ قولداۋىنسىز اشىق سوعىس جاعدايىندا باسىپ العان ءازىربايجان جەرلەرىن ۋىسىنان شىعارىپ الاتىندىعىن ۇعىنعان بولاتىن.

سايكەسىنشە، ءازىربايجان دا ءوزىنىڭ اسكەري مۇمكىندىكتەرىن ايقىنداي ءتۇسىپ، اسكەري كۇشىن دامىتۋعا باسىمدىق بەرگەن-ءدى.

دەسەك تە، 12 شىلدەدە ەكى جاقتىڭ اراسىندا قاقتىعىس بولىپ، جاعداي قايتادان ۋشىعا ءتۇستى. ءازىربايجاننىڭ ارمەنيانى توۆۋز ارقىلى تىكەلەي شابۋىلداۋى مۇمكىن ەمەس. ءارى بۇل قيسىنعا دا كەلمەيدى. ويتكەنى ءازىربايجان ءۇشىن نەگىزگى ستراتەگيالىق نىسان جانە سوعىس ىقتيمالى جوعارى ايماق - تاۋلى قاراباق. توۆۋز ەمەس. توۆۋز ءازىربايجان ءۇشىن شەكارالىق ايماق قانا. گيپوتەزالىق تۇرعىدان ايتار بولساق، ەگەر دە توۆۋزدان ارمەنيانى شابۋىلداۋ ءازىربايجان ءۇشىن نەگىزگى ماقسات بولعان بولسا، بۇل قاقتىعىس بۇدان بۇرىن دا بولار ەدى.

توۆۋز، گەوگرافيالىق تۇرعىدان، تاۋلى ايماق بولۋىنا بايلانىستى قاقتىعىس گاۋبيتسالارمەن، ءىرى كاليبرلى قارۋلارمەن جانە پيلوتسىز ۇشاتىن قۇرىلعىلارمەن(ازىربايجان) جۇرگىزىلۋدە. بۇل جاعىنان العاندا دا ارمەنيا ءازىربايجاننان الدە قايدا كەيىنگى ساتىدا.

جوعارىداعى ايتىلعان جايتتەر مەن وزگە دە فاكتورلاردى ەسكەرە وتىرىپ، بۇل قاقتىعىستىڭ استارىندا اسكەري ماقساتتاردان بۇرىن، ساياسي مۇددەلەردىڭ باسىم ەكەندىگىن بولجاي الامىز.

رەسمي باكۋدىڭ مالىمدەۋىنشە، اسكەري اناليزدەردىڭ العاشقى قورىتىندىلارى بويىنشا، وق اتپاۋ تۋرالى كەلىسىمدى العاش بولىپ ارمەنيا قارۋلى كۇشتەرى بۇزعان. سالدارىنان بىرنەشە جاۋىنگەرى قازا بولىپ، ءازىربايجان تاراپى سايكەسىنشە تويتارىس بەرگەن.

وسىعان سۇيەنە وتىرىپ ءازىربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى يلحام اليەۆ كەشەگى ءباسپاسوز جيىنىندا قاقتىعىس بولعان ايماققا شەتەلدىك اسكەري وكىلدىك باسشىلارىنىن شاقىرىلاتىنىن جانە ماسەلەنى اشىق تۇردە جاريا ەتەتىندىگىن مالىمدەگەن-ءدى.

تاعى ءبىر «قىزىقتى» ءجايت – قاقتىعىستىڭ ۇكشۇ جيىنىنىڭ قارساڭىندا بولىپ، تاپ وسى قاقاتىعىسقا بايلانىستى «قوسىمشا كەڭەس وتكىزۋ ماقساتىندا»  ۇيىم جيىنىنىڭ كەيىنگى شەگەرىلۋى بولدى.

پايىمداۋىمىزشا، ەرەۆان تۇپتەپ كەلگەندە باكۋمەن اراداعى ماسەلەنىڭ ساياسي ديالوگ ارقىلى شەشىلمەگەن جاعدايدا ۇقشۇ ارقىلى ءوز مۇددەسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن وسى باستان اتالعان ۇيىمدى ءوز جاعىنا تارتۋدىڭ جولدارىن قاراستىرىپ، ۇيىمنىڭ ىقتيمالدى ارەكەتتەرىن زەرتتەۋگە كىرىسىپ كەتكەن سياقتى. ال ەكىنشى جاعىنان COVID-19 فاكتورى مەن  ىشكى ساياسي-ەكنوميكالىق داعدارىستىڭ ىقتيمالدى دۇمپۋلەرىنەن ءوزىن امان الىپ قالۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى رەتىندە وسى قاقتىعىستى قولدان جاساۋى ابدەن مۇمكىن.

***

دەيتۇرعانىمەن بىزدىڭشە باستى ماسەلە، بۇۇ مەن ەقىۇ-نىڭ ارميان-ءازىربايجان، تاۋلى-قاراباق جانجالى جونىندەگى قارارلارىنا سايكەس،  جانجالدى رەتتەۋدە «ەگەمەندىكتى قۇرمەتتەۋ، ونى ساقتاۋ، اۋماقتىق تۇتاستىق پەن شەكارالاردىڭ قول سۇعىلماۋشىلىعى» پرينتسيپتەرى باستى نازاردا تۇرۋى ءتيىس.

ويتكەنى بۇل جانجال دەر كەزىندە ديالوگ نەگىزىندە ءوز شەشىمىن تاپپاسا، قاقتىعىستىڭ سالدارلارى ايماقتىق دەڭگەيگە دەيىن ءورشىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل ءوز كەزەگىندە بەلىگلى ءبىر ايماقتىڭ شەكاراسىنان شىعىپ، تۇگەل ايماقتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ورازان زور قاتەرلەر تۋدىرۋى مۇمكىن.

***

قازاقستاننىڭ ۇستانىمى:

قازاقستان رەسۋبليكاسى ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىندا كوپۆەكتورلى باعىت پەن بىتىمگەرلىك پوزيتسيانى ۇستاناتىنداعى ءمالىم. وسىعان سايكەس قر ءسىم  اتالعان داۋعا قاتىستى ارنايى مالىمدەمە جاريالاپ، «قاقتىعىستى شەشۋدىڭ بەيبىت جولدارىن ىزدەۋگە بارىنشا جاردەمدەسۋگە دايىن» ەكەندىگىن مالىمدەدى.

اتالعان قۇجاتتىڭ تولىق ءماتىنى تومەندەگىدەي:

ازەربايجان مەن ارمەنيا شەكاراسىندا قارۋلى قاقتىعىسقا قاتىستى قر ءسىم مالىمدەمەسى

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ادام ولىمىنە اكەلىپ سوققان ازەربايجان-ارمەنيا شەكاراسىندا بولعان قارۋلى قاقتىعىسقا الاڭداۋشىلىق بىلدىرەدى.

دوستاس ازەربايجان رەسپۋبليكاسى مەن ارمەنيا رەسپۋبليكاسىن داۋلى ماسەلەلەردى شەشۋدە ۇستامدىلىق تانىتۋعا جانە كۇش قۇرالدارىن پايدالانۋدان باس تارتۋعا شاقىرامىز.

COVID-19 پاندەمياسى مەن الەمدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ ناشارلاۋى اياسىندا قاقتىعىستىڭ ودان ءارى ءورشۋى كۇتپەگەن تەرىس سالدارعا اكەلۋى مۇمكىن.

بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمگە، ەڭ الدىمەن، ەكىجاقتى فورماتتا تەز ارادا قول جەتكىزەتىنىنە ءۇمىت ارتامىز. حالىقارالىق ۇيىمدار شەڭبەرىندە، بۇۇ، ەقىۇ، تمد، اوسشك الاڭدارىدا قاقتىعىستى شەشۋدىڭ بەيبىت جولدارىن ىزدەۋگە بارىنشا جاردەمدەسۋگە دايىنبىز.

***

شىن مانىندە بۇل قاقتىعىس كىمگە ءتيىمدى؟ استارىندا قانداي قۇپيا بار؟ مۇنىڭ جاۋابىن ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە تاپسىرماسقا امال جوق. بىراق قالاي بولعاندا دا تاريحي ادىلدىكتىڭ ءوز بيىگىنەن ورىن الارى حاق!

نۇرعالي ءجۇسىپباي

Abai.kz