كەيىنگى كەزدە كەيبىر عالىمدار ابايدىڭ «تولىق ادام» ىلىمىنە ەرەكشە كوڭىل بولە باستادى. ءباسپاسوز بەتتەرىندە بۇل تۋرالى ءتۇرلى ويلار ايتىلىپ ءجۇر. مىسالى، ابايتانۋشى مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ «بۇكىل وقۋ ورىندارىنداعى ءتالىم-تاربيە بەرەتىن وقۋلىقتار ابايدىڭ «تولىق ادام» ءىلىمى نەگىزىندە قايتا جازىلۋى ءتيىستى. بۇل رۋحاني قاجەتتىلىك» – دەيدى. (گ. قازاق ادەبيەتى. 4.08.2017 ج.) جاقسى ايتىلعان. بىراق بۇل ايتىلعاندى دۇرىس قابىلداپ، دۇرىس ىسكە اسىرۋ ءۇشىن اۋەلى بۇل ماسەلەنىڭ ءمان-ءمانىسىن ءتۇسىنىپ، انىعىنا بارىپ الۋ كەرەك. اباي ءىلىمى بويىنشا، اۋەلى «جارىم ادامنان» «ادام» ساتىسىنا كوتەرىلىپ، سونان كەيىن عانا «تولىق ادام» ساتىسىنا جەتۋگە بولادى. بۇل ساتى – كوپشىلىك قاۋىم كوتەرىلە المايتىن، تەك قانا ۇمتىلاتىن مەجە، رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ نىساناسى عانا. ەرەكشە قاسيەتى بار ادامدار عانا كوتەرىلەتىن وتە جوعارى دەڭگەي. 

«جارىم ادام» مەن «ادام» ايىرماشىلىعىن بۇرىن جازعانبىز. ەندى «ادام» مەن «تولىق ادام» ايىرماشىلىعىنا كەلەيىك. 

بارلىق iس-ارەكەتiن، اقىل-ساناسىن، عۇمىرىن جاراتۋشىنى لاززاتتاندىرۋعا ارناعان ادام عانا كەمەلدiكتiڭ شىڭىنا جەتە الاتىنىن اباي بىلاي دەپ بiلدiرەدi: «ەندi بiلiڭiزدەر، ەي پەرزەنتتەر! قۇداي تاعالانىڭ جولى دەگەن جول اللا تاعالانىڭ وزiندەي نيھاياتسىز (شەكسiز، ولشەۋسiز) بولادى. ونىڭ نيھاياتىنا ەشكiم جەتپەيدi. بiراق سول جولعا ءجۇرۋدi وزiنە شارت قىلىپ كiم قادام باستى، ول تازا مۇسىلمان، تولىق ادام دەلiنەدi». وسىلاي اباي تولىق ادامنىڭ نەگىزگى شارتىن بەرەدى. ول شارت – قۇداي تاعالانىڭ شەكسىز جولىندا ءجۇرۋدى وزىنە شارت قىلىپ قادام باسۋ. اباي سوپىلىق فيلوسوفيادان الىنعان «تولىق ادام» تۇسiنiگiن وسىلاي دەپ بەرەدi. 

بۇل تۇسiنiكتەن قۇداي تاعالاعا جەتۋدەگi شەكسiز جولعا ءتۇسۋدi وزiنە شارت قىلعان ادامدى عانا «تولىق ادام» دەۋiمiزگە بولاتىنىن بiلەمiز. بۇل تۇجىرىمدى اۋەلi ءال-عازالي بەرiپ، ارتىنان «تولىق ادام» ء(ال-ينسان ءال-كاميل) دەگەن ءسوزدi يبن ءال-ارابي العاش رەت قولدانعانى بەلگiلi. بۇل تۋرالى زەرتتەۋشi ۆ.ۆ.ناۋمكين ءال-عازاليدiڭ «ۆوسكرەشەنيە ناۋك و ۆەرە» اتتى ەڭبەگiنە جازعان تۇسiندiرمەسiندە بىلاي دەيدi: 

«ءوزiنiڭ ەڭ جوعارعى دارەجەسi قۇدايمەن بايلانىسۋ بولىپ تابىلاتىن، ونى ءومىردiڭ باستى ماقساتى رەتiندە قابىلدايتىن تولىق ادام يدەياسىمەن ءال-عازالي مۇسىلمان ميستيكاسىنداعى بۇكiل بiر ءداستۇردiڭ iرگەتاسىن قالاۋشىسى بولدى. بۇل ءداستۇر ءال-دجيلي (پارسى سوپىسى، 1366-1406 جىلدارى ءومىر سۇرگەن) «تولىق ادام» ء/ال-ينسان ءال-كاميل/ اتتى ەڭبەكتiڭ اۆتورى مەن يبن ءال-ارابيدiڭ (سوپى، 1165-1240 جىلدارى ءومىر سۇرگەن) شىعارمالارىندا وتە ايقىن كورiندi». 

جالەل-اد-دين رۋمي تولىق ادامداردى ادامزاتتىڭ بiرiنشi قاتارىنا قويىپ، ولاردى ابسوليۋتتiك اقيقاتقا تولىق بەرiلگەندiكتەن، زاتتىق الەم ىقپالىنان قۇتىلعاندار دەپ ەسەپتەيدi. ولار سىرت كوزگە قاتارداعى ادام ءتارiزدi, بiراق شىن مانiندە بارلىق قۇمارلىق، نيەت، اشۋ-ىزا، وسەك-اياڭنان تولىق ارىلعان پەرiشتەلەر قاتارىنا جاتادى. ولار جەتiلۋدiڭ جوعارى دەڭگەيiندە تiپتi اسكەتتiكتi, ەلدەن بولەكتەنۋدi, بارلىق كۇرەس تۇرلەرiنە دە كوڭiل بولمەي، ىقپال اتاۋلىدان مۇلدەم ارىلادى. 

ەندى «ادام» مەن «تولىق ادامنىڭ» ايىرماشىلىعىنا كەلەيىك. ولاردىڭ ايىرماشىلىعى ۇلكەن. ول ايىرماشىلىق يماننىڭ دەڭگەيىمەن انىقتالادى. ەكەۋىندە دە يمان بار. بىراق ءارتۇرلى. «ادام» كۇنالى ىستەر جاساماسا، ال «تولىق ادام» وعان قوسا بۇرىنعى ىستەردىڭ كۇناسىن دە جويادى. وسىلاي ول تولىق تازارۋ جولىنا تۇسەدى. «ادام» – ءفاني ومىردە ويانىپ، كوزى اشىلعان، ال «تولىق ادام» – باقي الەمدە ويانىپ، كوزى اشىلعان. ول ەندى اۋليەلىككە اياق باستى.   

«ادامنىڭ» يمانى ءالسىز، تۇراقتى ەمەس. كەيدە ءتان قۇمارى جەڭگەندە ادام رۋحاني بولمىسىن ۇمىتىپ ءفاني ومىرگە بەرىلىپ كەتەدى. ال «تولىق ادامنىڭ» يمانى بەرىك، وعان ەشقانداي بوگەت جوق. ول رۋحاني جاڭعىرۋ ارقىلى ءتۇپ يەگە قايتۋعا تولىق بەرىلگەن. يمانى تولىق. وسىعان بايلانىستى «ادام» مەن «تولىق ادامنىڭ» رۋحاني دارەجەسى عانا ەمەس، ماقساتتارى مەن ومىرگە كوزقاراستارى دا بولەك. «ادام» ابايدىڭ ەكىنشى سۇيۋىنە «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەگەن ادامزاتتى ءسۇيۋ قاعيداسىنا ۇمتىلادى. دانىشپان ولاردى «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى – بوس» دەپ بىرلىككە، ءوزارا سۇيىسپەنشىلىككە ۇيرەتەدى. ال «تولىق ادام» ءۇشىنشى سۇيۋگە اللانىڭ ءوزىن سۇيۋگە ۇمتىلادى. ولارعا اباي «سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى» قاعيداسىن بەرەدى. بۇل تازا رۋحاني دەڭگەي.

ادام ساتىسى اللا تاعالانىڭ جاراتقاندارىن سۇيۋگە ۇمتىلىپ گۋمانيزم، ادامگەرشىلىك دەڭگەيىندە بولسا، ال تولىق ادام جاراتقاننىڭ ءوزىن سۇيۋگە ۇمتىلىپ، رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ شىڭىنا ۇمتىلادى. بۇل – تازا رۋحاني دەڭگەي. رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ بۇل دەڭگەيىندەگىلەر الەمنىڭ ىقپالىنان تولىق شىعادى. ادامدار قوعام ومىرىمەن تىعىز بايلانىستا بولسا، ال ەكىنشىلەر، كەرىسىنشە، كوپشىلىكتەن بولەكتەنۋدى، وزىمەن-ءوزى جەكە بولۋعا ۇمتىلادى. ول ءومىردى ءوزىنىڭ ماقساتىنا جەتۋ قۇرالى رەتىندە عانا پايدالانادى. شاكارىم بۇل دەڭگەيگە جەتكەندە تاۋعا كەتىپ، قوعامنان بولەك ءومىر سۇرگەن. اباي دا جەكەلەنۋگە ۇمتىلدى، بىراق قورشاعان ورتاسى وعان مۇمكىندىك بەرمەدى. ونىڭ «مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا» دەگەن ءسوزى ونىڭ وسى ىشكى سىرىن بىلدىرگەندەي بولادى.

تولىق ادام – رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ شىڭى، ءوزىنىڭ رۋحاني بولمىسىن تانۋى. ءوزىن-ءوزى تانۋ دەگەنىمىز ءوزىن-ءوزى ءبىلۋ ەمەس. ابايدىڭ «اقىل مەن جان – مەن ءوزىم، ءتان – مەنىكى» دەگەنىن ءبىلىپ، ءبىز ءوزىمىزدى بىردەن جان رەتىندە تاني المايمىز. ءوزىن ءبىلۋ مەن تانۋ، ەكەۋى ەكى باسقا، اراسى جەر مەن كوكتەي الىس. ءبىلۋ دەگەنىمىز تەك قانا حابار، اقپارات دەيتىن بولساق، تانۋ دەگەنىمىز سول اقپاراتتى سەزىنۋ، بويعا ءسىڭىرىپ، تۇيسىك ارقىلى وزىندىك قاسيەتكە اينالدىرۋ. ءوزىنىڭ جان ەكەنىن تانۋ دەگەنىمىز – ءوزىنىڭ جان ەكەنىن سەزىنىپ، رۋحاني قاسيەت الىپ، جانشا ارەكەت ەتۋ دەگەن ءسوز، ياعني ادامنىڭ تولىق وزگەرۋى.

بۇل ونىڭ ماتەريانىڭ ىقپالىنان شىعىپ، مۇلدە باسقا قاسيەت، رۋحاني قاسيەت الدى دەگەن ءسوز. ونىڭ وي-ءورىس، سويلەگەن ءسوزى، جاساعان ءىس-ارەكەتى مۇلدە باسقاشا. ونداي ادام بۇل ءفاني الەمنىڭ زاڭدىلىقتارىنان بوسانىپ، ءوزى وسى الەمدە بولسا دا، رۋحاني الەم زاڭدىلىعىمەن ءومىر سۇرەدى. ءوزىن جان ەكەنىن تانۋ دەگەنىمىز، مىنە، وسى.

ءوزىن جان ەكەنىن تانۋ دەڭگەيىنە تەك قانا تاجىريبە (پراكتيكا) ارقىلى جەتۋگە بولادى. ءوزىن-ءوزى تانۋدىڭ جولى پىكىر جانە زىكىر بولىپ ەكىگە بولىنەدى.

ءبىرىنشىسى – ادام ءوزىنىڭ وي-ءورىسىن پايدالانىپ الەمدە بولىپ جاتقان حيكمەتتەر تۋرالى، بولمىستى قۇرايتىن ەلەمەنتتەر تۋرالى پىكىر (فىكىر) جاساۋ. ءسويتىپ، ول الەم زاڭدىلىقتارىن وي-ءورىس، اقىل-ەسى ارقىلى ءتۇسىنىپ، ءابسوليۋتتى تانيدى. ول ءۇشىن جوعارى دامىعان وي-ءورىس، مىقتى ينتەللەكت كەرەك. جان بىلىمگە تولى بولعاندىقتان، اباي ءىلىمى بويىنشا بىلىمگە قۇشتارلىق – جان قۇمارى. بىلىمگە ۇمتىلۋ جاننان شىعادى. جان الەمنىڭ بارلىق ەلەمەنتتەرىن، ولاردىڭ بايلانىستارىن بىلۋگە ۇمتىلادى. ادام تىرشىلىگى جاننىڭ وزىنەن شىعاتىندىقتان، ول تىرشىلىكتىڭ كوزىن ىزدەۋ – جاننىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋعا ۇمتىلۋى دەگەن ءسوز. جان سەزىمدەر ارقىلى تۇسكەن بارلىق حاباردى (سيگنالدى) ميعا اقىلمەن سارالاتىن، سونان سوڭ ەسكە بەرىپ، وعان قورىتىندى جاساتادى.

جان وسىلاي بىرتىندەپ ءوزىن-ءوزى، سونىمەن بىرگە نەگىزگى قاينار كوز – ءابسوليۋتتى تانيدى. جان ءوزىن تانۋعا ۇمتىلعاندا، نازىك بولمىس رۋحتىڭ قاسيەتىن الىپ، رۋحتانادى. شاكارىمنىڭ «تازا اقىل» دەيتىنى وسىنداي تازارعان رۋحاني اقىل. وسىلاي ادامنىڭ بۇكىل بولمىسى جاڭعىرادى. 

شاكارىم مەن ابايدىڭ دا وزدەرى رۋحاني جەتىلۋلەرى وسى پىكىر ارقىلى بولعان. ولاردىڭ شىعارمالارى بولمىستىڭ تەرەڭ سىرىنا ءۇڭىلۋدىڭ ۇلگىسى بولىپ تابىلادى. 

ەكىنشىسى – بارلىق وي-ءورىستى ىشكى دۇنيەگە، جانعا، قۇدايدىڭ نۇرىنا، نە بولماسا زىكىر ارقىلى جوعارى جانعا شوعىرلاندىرۋ (مەديتاتسيا). پىكىر ادىسىندە كوڭىل جاراتۋشىنىڭ جاراتقاندارىنا اۋسا، ال زىكىردە كوڭىل جاراتۋشىنىڭ وزىنە اۋادى. ءبىرىنشى ادىستە ادام ءوزىنىڭ بەس سەزىمىن تولىق پايدالانادى، ال شوعىرلاندىرۋ ادىسىندە، كەرىسىنشە، سەزىمدەردى ولاردىڭ وبەكتىلەرىنەن ءبولىپ، بارلىق سەزىمدەردەن باس تارتادى. سوندا پسيحيكالىق قۋات نازىك رۋحاني سەزىمدەرگە بەرىلىپ، رۋحاني بولمىستى سەزىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل جولعا تۇسكەندەر سيرەك كەزدەسەدى. ولار سەزىمدەرىن توقتاتۋمەن كوپتەگەن جىلدار شۇعىلدانادى. شىعىس ەلدەرىندە جەردىڭ استىنا ءتۇسىپ، سۋ قاراڭعى، جىم-جىرت جەردە وقشاۋلانۋ ادەتى بار. سەزىمدەر توقتالىپ، وي عانا جۇمىس ىستەيدى. ءبىرازدان كەيىن وي دا توقتالادى، وسىلاي ءتۇپ يەمەن بىرىگۋ مۇمكىندىگى تۋادى. بۇل ءادىس ومىردەن تولىق قول ءۇزىپ، سەزىمدەردى جۇرەكتەگى عازيز جانعا تولىق شوعىرلاندىرۋدى كەرەك ەتەتىندىكتەن، قاتاڭ اسكەتيزممەن (تاقۋالىقپەن) ورىندالادى. وقشاۋ ءومىر ءسۇرۋ اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن وتە قيىن، بىراق جەتكىزەتىن جەتىستىگى وتە بيىك جانە وتە ناتيجەلى جول. مىسالى، احمەت ياسساۋي ءوزىنىڭ رۋحاني جولىندا وسى ءادىستى پايدالانعان. ول الپىس ءۇش جاستان كەيىن جەردەن شۇڭقىر قازىپ، قالعان ءومىرىن سول «قيلۋەتتە» وتكىزگەن. 

بۇل دەڭگەيگە جەتكەن ادامداردا قاراپايىم پەندەلەردە جوق قاسيەتتەر قالىپتاسادى. ولاردىڭ اقىل-ەسi, سانا-سەزiمi, ياعني نازiك دەنەسi عارىشتىق نازiك الەممەن بايلانىسا الاتىندىقتان، ماتەريالدىق الەمنiڭ كوپتەگەن ەزوتەريكالىق قۇپيالارى اشىلادى. ولار وتكەندi جانە الداعى ءومىردi كورىپ بولجاۋ، ماتەريالدىق نازiك الەمدەردەگi جان يەلەرiمەن بايلانىسۋ، تاننەن ءبولىنىپ نازiك دەنەلەرiمەن باسقا پلانەتالارعا ۇشىپ بارۋ ءتارىزدى تىسلىم قاسيەتتەرگە يە بولادى. مۇنداي «جوعارى ادامداردا» باسقا دا كوپتەگەن قۇپيا قاسيەتتەر بولۋى مۇمكiن. مىسالى، ەل اۋزىندا احمەت ياسساۋي تاڭ نامازىن مەككەگە بارىپ وقىپ كەلەدى-مىس دەگەن ءسوز تاراعان. ابايدىڭ دا ەرەكشە قاسيەتتەردەن قۇرالاقان بولماعانىن بىلەمىز. 

تولىق ادامنىڭ نەگiزگi قاسيەتi – بۇل ءفاني ومىرگە بايلانباي، ونىڭ اياق تۇسايتىن ىقپالىنان شىعۋىندا. ونداي ادامدار رۋح پەن ماتەريانى ايىرا بiلەدi, جان تاننەن بولەك ەكەنiن سەزiنiپ، جاننىڭ ىقپالىمەن ءومىر سۇرەدi. جان لاززاتقا، بiلiمگە تولى جانە ماڭگiلiكتi بولعاندىقتان، ولاردىڭ ءومىرi تولىق ءلاززاتتى. مۇنداي ءومىردى قاراپايىم ادامدار تۇسiنە دە بەرمەيدi. 

بۇل دەڭگەيگە كوتەرiلگەندەر جۇرتتىڭ قۇرمەتiنە بولەنگەن، بۇرىنعى زاماندا حاندار سارايىندا ەمشi, ۇستاز، نەمەسە ولاردىڭ اقىلشى-كومەكشiلەرi بولىپ، ەلدiڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋ، بiلiم الۋدى باسقارىپ سالاۋاتتى ءومىر كەپiلi بولعان. 

بۇل دەڭگەيدەگiلەر بارلىق جان يەلەرiنە بiردەي قارايدى. ولاردىڭ ءبىلىمى تولىق بولعاندىقتان، ەشكiمدi جىنىسقا، ۇلتقا، دiنگە بولمەيدى، بارلىق ادامي قاسيەتتەرگە يە. ءومىردiڭ ءتۇرلi زارداپ-قيىنشىلىق، قايعى-قاسiرەتتەرiنە ءتوزiمدi. 

ادام ءومىرىنىڭ ەكى ماقساتى بار. بiرiنشiسi, ءوزiنiڭ ماتەريالدىق قۇمارلىقتارىن قاناعاتتاندىرۋ. ەكiنشiسi, رۋحاني قۇمارلىقتارىن قاناعاتتاندىرۋ. اباي ءبىرىنشىسىن – «ءتان قۇمارى» دەسە، ەكىنشىسىن – «جان قۇمارى» دەگەنى ايتىلدى. جان قۇمارى ماقساتى – اللا تاعالانىڭ رازىلىعى ءۇشىن ارەكەت جاساۋ. ءىس-ارەكەت ابسوليۋتتىڭ ءبىر كورىنىسى. سوندىقتان، جامان، نە جاقسى بولمايدى. ءىس-ارەكەت قوزعالىس ءتۇرى عانا. ماقساتقا بايلانىستى ول جاقسى، نە بولماسا جامان ءىس-ارەكەت بولىپ بولىنەدى. 

مىسالى، حيرۋرگ پىشاقپەن وپەراتسيا جاسايتىن بولسا – بۇل جاقسى ءىس-ارەكەت. سەبەبى، ول ادامعا ءومىر بەرۋ ءۇشىن جاسالدى. ال ەگەر پىشاقتى قىلمىسكەر پايدالانسا – جامان ارەكەت. سەبەبى، ادامنىڭ ءومىرىن الۋ ءۇشىن جاسالدى. وسىلاي جاسالۋ ماقساتىنا بايلانىستى ءىس-ارەكەت جامان-جاقسى بولىپ بولىنەدى. ءومىردىڭ ءماندى نە بولماسا ءمانسىز بولۋى ادامنىڭ ماقساتىنا، ونىڭ نيەتىنە بايلانىستى. 

ادام مەن تولىق ادامنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق تا ولاردىڭ ويلاۋ، سويلەۋ، ءىس-ارەكەتىنىڭ ماقساتىنا بايلانىستى. 

ءبىرىنشى ايىرماشىلىق – وي جۇيەسى. ەكەۋى ەكى بولەك ويلايدى. ماتەريالدىق ارەكەت جاسايتىن ادامنىڭ ساناسى دەنە دەڭگەيىندە، سوندىقتان ول ءوزىن «دەنەمىن» دەپ سەزىنەدى. سوعان بايلانىستى «مەنiكi» – ونىڭ تانiمەن بايلانىستى: وتباسى، بالا-شاعا، مال-مۇلiك، حالىق، وتان، تاعى سول سياقتى بولىپ كەڭەيە بەرەدi. تولىق ادامنىڭ ويى رۋحاني دەڭگەيدە. ول ءۇشىن «مەن» – جان، ال «مەنiكi» – اللا تاعالا، ياعني مەنiڭ جاراتقان يەم. 

تولىق ادام بولۋدىڭ جولىن اباي بىلاي دەپ بەرەدى:

اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا.
سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك.

«اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستاۋ» تەك ناپسىمەن كۇرەسە بىلەتىن ادامنىڭ عانا قولىنان كەلەدى. وسىلاي ول ەلدەن بولەك بولىپ، تولىق ادام دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى. 

ادام ساتىسىنداعىلاردا يماندىلىق بار. بىراق بۇل تولىق يمان ەمەس. ولار اللا تاعالانى مويىندادى. بiراق اللا تاعالا ءۇشiن ارەكەت جاساماي، تەك قانا ودان وزiنە جاقسىلىق تiلەيدi. «و، اللا تاعالا! ماعان تاماق بەرە گور، دەنساۋلىق بەرە گور، وتانىما تىنىشتىق بەرە گور» جانە تاعى-تاعىلار دەپ ول ءوزiنiڭ دەنەسiنە بايلانىستى قۇندىلىقتاردى سۇراۋى مۇمكiن. ءسويتiپ ادام قۇدايعا قۇلشىلىق جاساۋدىق ورنىنا وزiنە جاقسىلىق تىلەپ، ونى ءوز قامى ءۇشىن پايدالانۋعا تىرىسادى. رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ماتەريالدىق دەڭگەيى دەگەنiمiز وسى. ول ءالi اباي كورسەتكەن ءومىردiڭ نەگiزگi ماقساتى ءتۇپ يەگە قايتۋدى بiلمەيدi, نە بولماسا تولىق سەزiنiپ-تۇيسiنبەيدى، بىراق ماتەريالدىق قاجەتiن قۇداي تاعالادان سۇراعان كەزدە ونى ەسiنە تۇسiرەدi. وسىلاي جانى بiرتiندەپ تازارىپ، تۇبiندە ءومىردiڭ نەگiزگi ماقساتىنا ۇمتىلۋعا مۇمكىندىك الادى. 

ال تولىق ادام مۇلدە باسقا. ول ءومىر ماقساتىن تۇسiنگەن جانە سوعان ءومىرiن تولىق ارناعان. ول ءوزi ءۇشىن ەشتەڭەنi سۇرامايدى، iس-ارەكەتiنiڭ بارلىعىن تەك قانا ءتۇپ يەنiڭ رازىلىعىنا ارنايدى. 

اباي وسىلاي ادامدى ساتى-ساتىلاپ نەگiزگi ماقساتقا اكەلەدi. بۇلاردىڭ ەڭ جوعارعىسى رۋحاني جەتiلۋ، سەبەبi ماحابباتتىڭ ەڭ جوعارعى نىساناسىنا – قۇداي تاعالاعا باعىتتالادى، سونىمەن بiرگە «جاننان ءتاتتi» دەپ ول ءسۇيۋدiڭ باسقالاردان ارتىق ەكەنىن كورسەتەدi. ادامعا ەڭ قىمباتى جانى بولسا، ال «جاننان ءتاتتi» دەگەن ءسوز بۇل ءسۇيۋ ودان دا قۇندى، ەڭ جوعارى دارەجەنi كورسەتەدi. سوندىقتان رۋحاني جەتiلۋ – ەڭ جوعارعى ساتى، ودان جوعارى سانا جوق. 

تولىق ادام ساتىسىنىڭ ەكىنشى ايىرماشىلىعى – ءومىردىڭ ماقساتىندا. تولىق ادامداردا بىراق ماقسات بار. ول – ءتۇپ يەگە قايتۋ. ول ءۇشiن تولىق ادامدار ابايدىڭ «سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتi» قاعيداسىن بەرiك ۇستانىپ، اللاعا دەگەن بيىك ماحابباتقا جەتۋگە ۇمتىلادى. ولار قۇلشىلىق جولىنداعىلار. سەبەبi بiرەۋدi جاقسى كورۋ ءۇشiن ونى سىرتتاي بiلiپ قويۋ جەتكiلiكسiز. 

ناعىز سۇيiسپەنشiلiك قارىم-قاتىناستان باستالادى. سول سياقتى اللا تاعالانى ءسۇيۋ ءۇشiن دە ونىمەن قارىم-قاتىناس اياسىنا كىرۋ كەرەك. ال ول قۇلشىلىق ارقىلى عانا بولماق. ولار اللا تاعالانى ەشۋاقىتتا ۇمىتپاي، ۇنەمى ەستەرiندە ۇستاۋشىلار. وسىلاي ولار رۋحاني ساتىعا كوتەرiلiپ، قۇدايعا دەگەن سەنiمدەرi بيiكتەپ، ونىمەن قاۋىشا الادى. ادام ەندi بارلىق iس-ارەكەتiن ءوزiنىڭ ەمەس، قۇداي تاعالانىڭ رازىلىعىنا ارنايدى. 

ءۇشىنشi ايىرماشىلىق – قۇدايعا دەگەن جۇرەك پەن كوڭiلدىڭ تازالىعى. اباي قۇدايعا ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىل كەرەك ەكەنىن ايتادى. 

ول ءوزiنiڭ وتىز سەگiزiنشi قارا سوزiندە بىلاي دەپ ناقتىلاي تۇسەدى: 

ەندi بiزدiڭ باستاعى تاعريف (تۇسiنiگiمiز) بويىنشا قۇداي تاعالا عىلىمدى، راحىمدى، عادالاتتi, قۇدiرەتتi ەدi. سەندە دە بۇل عىلىم، راحىم، عادالات ءۇش سيپاتپەنەن سيپاتتانباق: يجتيھاتiڭ (تالابىڭ) بار بولادى. بەلگiلi جاۋانمارتلiك (iزگi, كەڭ پەيiلدi) ءۇش حاسلات (سيپات، قاسيەت) ءبiرلان بولار دەگەن، سيددىق (شىندىق), كارام (ىزگىلىك) ، عاقىل (اقىل) – بۇل ۇشەۋiنەن سيددىق عادالات بولار، كارام شاپاعات بولار. عاقىل ماعلۇم ءدۇر، عىلىمنىڭ بiر اتى ەكەندiگi. بۇلار ءار ادامنىڭ بويىندا اللا تاباراكا ۋا تاعالا ءتاحمين (شاماسى) بار قىلىپ جاراتقان. بiراق وعان ءراۋاج (تاراتۋ، ءوسىرۋ) بەرiپ گۇلدەندiرمەك، بالكي، ادام ءوز حالiنشە كامالاتقا جەتكiزبەك جاھاتiندە (ىنتا، جiگەر) بولماق. بۇلار – ءوز يجديھادiڭ ءبiرلان نيەت حاليس (تازا نيەت) ءبiرلان iزدەنسەڭ عانا بەرiلەتiن نارسەلەر، بولماسا جوق. 

دانىشپاننىڭ بۇل سوزدەرiنەن ۇعاتىنىمىز – بiزدە دە قۇداي تاعالانىڭ قاسيەتتەرiندەي قاسيەتتەر بار. بiراق ولار زارەدەي – كiشكەنە. رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ماقساتى سول زارەدەي قاسيەتتەردi ءوسىرۋ. ول ءۇشiن، بiرiنشiدەن، ىنتا-جiگەر، ەكiنشiدەن، تازا نيەت، ياعني قۇدايعا دەگەن شىن كوڭiل كەرەك، بولماسا – جوق. اباي قۇدايعا دەگەن ىنتا مەن تالاپ ادامنىڭ نيەتiنiڭ تازالىعىنا بايلانىستى ەكەنiن ايتادى. قۇلشىلىق بارىسىندا نيەت تازارىپ، يماندىلىق نىعايادى. ال تازا نيەت پەن بەرiك يماندىلىق قۇدايعا دەگەن ىنتا-جiگەردi ارتتىرادى. وسىلاي ادامنىڭ قۇدايعا دەگەن نيەتi مەن ىنتاسى بiر-بiرiمەن تىعىز بايلانىسىپ جاتىر. ادامنىڭ رۋحاني دارەجەسi قۇدايعا دەگەن ىنتالى جۇرەك پەن شىن كوڭiلiنە ساي. سوڭعىلار جەتiلۋ دەڭگەيiنىڭ تارازىسى. 

ءتورتiنشi ايىرماشىلىق – ادام مەن تولىق ادامنىڭ نەگiزگi قاسيەتتەرiندە. ماتەريالدىق ساتىداعى «ادامداردىڭ» نەگiزگi قاسيەتi – يماندىلىق دارەجەسiمەن ولشەنەدى. سوعان بايلانىستى ولار ءتۇرلi جەتiلۋ دەڭگەيiندە بولادى. ال رۋحاني جەتiلۋ ساتىسىنداعى «تولىق ادامداردىڭ» نەگiزگi قاسيەتi – قۇدايعا بەرiلۋ، ياعني وعان دەگەن ىنتالى جۇرەك پەن شىن كوڭiل دارەجەسiمەن ولشەنەدى. ياعني، رۋحاني ساتىعا كوتەرiلۋ شارتى – ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭiلمەن قۇدايعا تولىق بەرiلۋ. 

تولىق ادامنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ باسقا ساتىسىندا تۇرعانداردان ايىرماسى وسىنداي. ول ءوزىنىڭ ادامي قاسيەتتەرىن سىرت كوزگە كورسەتپەۋى دە مۇمكiن. كوپشىلىك ءتارىزدى ول دا جاقسى وتباسى، قوعام قايراتكەرi, ۇلتىنىڭ قامىن ويلايتىن كەمەڭگەر، پاتريوت، گۋمانيست بولىپ كورىنەر. بiراق ونىڭ iشكi دۇنيەسi بولەك، وزگەرگەن. ول ەندi ءوزiن، نەمەسە «مەنiكi» دەگەندەردi قاناعاتتاندىرۋ ءۇشiن ەمەس، بارلىق سەبەپتەردiڭ سەبەبi اللا تاعالانىڭ رازىلىعى ءۇشiن ارەكەت جاسايدى. اللا تاعالانىڭ اياسىنا كiرiپ، ونىڭ iستەگەن بارلىق iس-ارەكەتi رۋحاني جانە وتە كەمەلدi بولادى. 

كەمەلدi دەگەنiمiز – بارلىق جاعىنان كەمشiلiگi جوق تولىق دەگەنمەن بiردەي. سوندىقتان بۇل ساتىداعى ادامداردى ابايدىڭ ءوزi اتاعانداي «تولىق ادام» دەۋگە كەرەك. تولىق ادام جولىندا قوعام دا، ادام دا ەشتەڭەنi جوعالتپايدى. كەرiسiنشە، قوعامعا ۇيلەسiمدiلىك، ال اركiمگە رۋحاني جاڭعىرىپ، ءومىردiڭ جوعارعى ءلاززاتىن الۋعا جول اشىلادى. 

ابايدىڭ «تولىق ادام» يدەياسىن «اباي مۇراسىن قولدانۋ جولدارى» دەگەن جۋىردا جارىق كورگەن كىتابىمىزدا كەڭىنەن اشىپ بەردىك. 

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ.

Abai.kz