ەلىمىزدىڭ جاڭا استاناسىن كوشىرۋ جانە سالۋ تاۋەلسىز قا­زاقستاننىڭ قالىپتاسۋىنداعى ەلەۋلى تاريحي كەزەڭ بولىپ تابىلادى. ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جاڭا اس­تانانىڭ العاشقى قازىعى قاعىلعان كۇنىنەن باستاپ، قا­لا­نىڭ ءاربىر عيماراتىن، ءاربىر قۇرىلىس الاڭىن جۇرەگىنىڭ جى­لۋى­مەن ايالاپ، باس جوسپارىنان باستاپ، ارحيتەكتۋرالىق دوك­تريناسىنا دەيىن قالىپتاستىرۋى استانا قالاسىنىڭ اس­قاق­تاي دامۋىنا جۇيەلى دە ءتيىمدى قارقىن بەرىپ وتىر.

ارمان قالا

قازاقستان استاناسى تاۋەلسىز ەلىمىز­دىڭ تۇعىرلى سيمۆولدارىنىڭ ءبىرى بو­لىپ تابىلاتىندىعى ءسوزسىز. استانا - ەل­با­سىنىڭ، ارقا توسىندەگى عاسىر عا­جا­يى­بى اۆتورىنىڭ اقىل-ويى، ماقسات-ءمۇد­دەسى، ارمان-قيالىنىڭ قىش بولىپ قاشالىپ، تاستاي قۇيىلىپ، بولاشاققا مۇرا قىل­عان تۇعىرلى جەتىستىگى. سون­دىق­تان دا اس­تانا مەملەكەت باسشى­سى­نىڭ جانە ەگە­مەن ەلىمىزدىڭ ءاربىر تۇر­عى­نىنىڭ ءجۇ­رە­گىندە لايىقتى ورىن العان. ءاربىر قا­زاقستاندىق ءوزىنىڭ باس قالاسىن ماقتان تۇتادى. ال ەلىمىز بويىنشا ءجۇر­گىزىلگەن الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر قو­رى­تىندىسى بوي­ىنشا ەل ازاماتتارىنىڭ 93 پايىزى ونى رەسپۋبليكامىزدىڭ قارقىندى دا­مىپ كەلە جاتقان ەكونوميكاسىنىڭ باس­تى لوكوماتيۆى دەپ تۇسىنەدى. پرەزيدەنت استانانى ودان ءارى دامىتۋ ماسەلەسىنە ارنالعان بيىلعى كەڭەستە: «استانا - بۇل ءبىزدىڭ ورتاق جۇمىسىمىز، ورتاق ماق­تانىشىمىز، ورتاق مىندەتىمىز»، دەپ اتاپ كورسەتتى. مۇنداي ماقساتتى باعدار ۇلى جەتىستىكتەرگە جەتكىزەدى.

ەلىمىزدىڭ جاڭا استاناسىن كوشىرۋ جانە سالۋ تاۋەلسىز قا­زاقستاننىڭ قالىپتاسۋىنداعى ەلەۋلى تاريحي كەزەڭ بولىپ تابىلادى. ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جاڭا اس­تانانىڭ العاشقى قازىعى قاعىلعان كۇنىنەن باستاپ، قا­لا­نىڭ ءاربىر عيماراتىن، ءاربىر قۇرىلىس الاڭىن جۇرەگىنىڭ جى­لۋى­مەن ايالاپ، باس جوسپارىنان باستاپ، ارحيتەكتۋرالىق دوك­تريناسىنا دەيىن قالىپتاستىرۋى استانا قالاسىنىڭ اس­قاق­تاي دامۋىنا جۇيەلى دە ءتيىمدى قارقىن بەرىپ وتىر.

ارمان قالا

قازاقستان استاناسى تاۋەلسىز ەلىمىز­دىڭ تۇعىرلى سيمۆولدارىنىڭ ءبىرى بو­لىپ تابىلاتىندىعى ءسوزسىز. استانا - ەل­با­سىنىڭ، ارقا توسىندەگى عاسىر عا­جا­يى­بى اۆتورىنىڭ اقىل-ويى، ماقسات-ءمۇد­دەسى، ارمان-قيالىنىڭ قىش بولىپ قاشالىپ، تاستاي قۇيىلىپ، بولاشاققا مۇرا قىل­عان تۇعىرلى جەتىستىگى. سون­دىق­تان دا اس­تانا مەملەكەت باسشى­سى­نىڭ جانە ەگە­مەن ەلىمىزدىڭ ءاربىر تۇر­عى­نىنىڭ ءجۇ­رە­گىندە لايىقتى ورىن العان. ءاربىر قا­زاقستاندىق ءوزىنىڭ باس قالاسىن ماقتان تۇتادى. ال ەلىمىز بويىنشا ءجۇر­گىزىلگەن الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر قو­رى­تىندىسى بوي­ىنشا ەل ازاماتتارىنىڭ 93 پايىزى ونى رەسپۋبليكامىزدىڭ قارقىندى دا­مىپ كەلە جاتقان ەكونوميكاسىنىڭ باس­تى لوكوماتيۆى دەپ تۇسىنەدى. پرەزيدەنت استانانى ودان ءارى دامىتۋ ماسەلەسىنە ارنالعان بيىلعى كەڭەستە: «استانا - بۇل ءبىزدىڭ ورتاق جۇمىسىمىز، ورتاق ماق­تانىشىمىز، ورتاق مىندەتىمىز»، دەپ اتاپ كورسەتتى. مۇنداي ماقساتتى باعدار ۇلى جەتىستىكتەرگە جەتكىزەدى.

2000 جىلدان باستاپ قالامىزدىڭ ءوڭىر­لىك جالپى ءونىمى 16 ەسە وسسە، ءبىر ادامعا شاققاندا 9 ەسە ءوسىپ، ءاربىر قالا تۇرعىنىنا شاققاندا 18,5 مىڭ اقش دول­لارىن قۇرادى. بۇل قازاقستان بوي­ىنشا جالپى ورتاشا كورسەتكىشتەن 2 ەسە جوعارى. بۇل - ەۋروپالىق وداقتىڭ دا­مى­عان مەملەكەتتەرىنە ءتان كورسەتكىش. وتكەن ونجىلدىقتار كولەمىندە قالا­مىز­­دىڭ تاماشا ارحيتەكتۋرالىق ساۋلەتى جانە عاجايىپ كەلبەتى قالىپتاستى. قالا تۇرعىندارى ءۇشىن قولايلى تۇرمىستىق جاعداي جاسالدى. ماسەلەن، 2010 جىلى 20 مىڭ اعاش جانە 15 مىڭ ءتۇپ بۇتا وتىر­عىزىلدى نەمەسە ءاربىر ادامعا شاق­قاندا 11,4 شارشى مەتر جاسىل جەلەك قالىپتاستى. بيىلعى جىلدىڭ اياعىنا دەيىن 40 مىڭ ءتۇپ اعاش جانە 7 مىڭ قۇما مەتر بۇتا وتىرعىزىلماق.

ايتۋلى وقيعالار ورداسى

استانا قالاسىنىڭ جوعارى دارەجە­سىنە جانە ساياسي سالماعىنا قالامىزدا تۇ­راقتى تۇردە ءوتىپ كەلە جاتقان حا­لىق­ارالىق دارەجەدەگى ماڭىزدى شارالار كۋا بولسا كەرەك. سوڭعى جىلدار قا­زاقستاننىڭ جاس استاناسى تاريحىنداعى اسا ماڭىزدى وقيعالارعا تولى بولدى. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ باس قالاسىندا ەقىۇ ءسامميتى، VII قىسقى ازيا ويىندارى، يكۇ فورۋمى، ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەسى، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ ءمۇ­شەلتوي ءسامميتى جانە باسقا ماڭىزدى دا اۋقىمدى جاھاندىق وقيعالار اسا جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلدى.

تومەنگى دياگراممادا كورسەتىلىپ وت­ىر­عانىنداي، ەلوردا تۇرعىندارى قىسقى ازيا ويىندارىنىڭ وتكىزىلۋىنە جوعارى باعا بەردى. استانالىقتاردىڭ باسىم كوپ­شىلىگى ازيادانى ۇيىمداستىرۋشى وتان­داستارىمىزعا ەرەكشە جوعارى بالل قويدى.

قازاقستاننىڭ ەلورداسى الەمنىڭ ءارتۇرلى ەلدەرىنەن كوپتەگەن قوناقتاردى قارسى الادى. 2010 جىلى قالامىزدا بول­عان قوناقتار سانى 464 403 ادامدى قۇرادى. ۇستىمىزدەگى جىلى استانا قالا­سىندا ماڭىزدى حالىقارالىق شارالار­دىڭ كوپتەپ وتكىزىلۋىنە بايلانىستى بۇل كورسەتكىش ەسەلەنىپ وتىر.

تومەندەگى دياگراممادان كورىنىپ وتىرعانىنداي، استاناعا كەلەتىن تۋريس­تەردىڭ باسىم كوپشىلىگى - 52,8 پايىزى ىسكەرلىك ماقساتتا جانە 44,2 پايىزى دە­م­الىس ماقساتىندا كەلەدى ەكەن. ەلى­مىز­دىڭ استاناسىندا ولارعا 185 تۋريستىك فير­مالار قالتقىسىز قىزمەت كورسەتەدى.

2010 جىلى تۋريستىك سالانىڭ كور­­سەت­كەن قىزمەتىنىڭ جالپى كولەمى 11,7 ميلليارد تەڭگەدەن اسىپ جىعىلسا، ساتىلعان جولدامالاردىڭ باعاسى 1,4 ميلليارد تەڭگەنى قۇراعان.

قولايلى مەكەن

باس قالامىزدىڭ قارقىندى دامۋى، ميللياردتاعان ينۆەستيتسيالاردىڭ قۇ­يى­لۋى، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ارحي­تەك­تۋ­را­لىق-قۇرىلىس ءسانىنىڭ سالتانات قۇرۋى استانانىڭ تمد قالالارى ىشىندەگى ءومىر سۇرۋگە ەڭ قولايلى قالا رەتىندە تا­نى­لۋى­نىڭ كەپىلدىگىنە اينالدى. حا­لىق­ارا­لىق استانالار جانە ءىرى قالالار اسسام­بلەياسى وتكىزگەن بايقاۋ قورىتىن­دى­سىن­دا استانا كونكۋرسقا قاتىسقان تمد-نىڭ 81 قالاسىنىڭ ىشىنەن ۇزدىك دەپ تا­نىلدى. بۇل ناقتى فاكتىلەرمەن دايەك­تەلدى. استانا بۇگىندە تمد اۋماعىندا ادامي رەسۋرستاردى وزىنە تارتاتىن نەگىزگى ورتالىققا اينالدى. وتكەن 13 جىل ىشىندە ەلوردا تۇرعىندارى 2 ەسەدەن استام ءوسىپ، ستاتيستيكا دەرەكتەرى بويىنشا 700 مىڭ ادامنان استى.

تومەندەگى سۋرەتتەن كورىنىپ وتىر­عا­­­نىنداي، سوڭعى جىل­­­دارى ىشكى كوشى-قون كورسەتكىشى بويىنشا استاناعا نەگىزىنەن اقمولا، وڭتۇستىك قا­­­­زاقستان جانە قارا­عاندى وبلىس­تار­ى­نىڭ تۇرعىندارى كوپ­تەپ قونىستانعان.

شەتەلدىكتەرگە كەلەتىن بولساق، قا­زاقستاندىق ەلورداعا تۇراقتى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن قونىس اۋداراتىندار نەگىزىنەن جا­قىن شەتەلدەردەن كەلەدى. ال استاناعا كەلەتىن ەڭبەك ميگرانتتارى كەرىسىنشە، نەگىزىنەن الىس شەتەلدەردىڭ ازاماتتارى ەكەن. ەلىمىز بويىنشا جۇرگىزىلگەن الەۋ­مەتتىك زەرتتەۋلەر قورىتىندىسىندا، استانالىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ميگرانتتار ماسەلەسىنە تۇسىنىستىكپەن قارايتىنى انىقتالدى. سونداي-اق ساۋال قويىلعان رەسپوندەنتتەردىڭ كوپشىلىگى مۇنداي كوشى-قون ەكونوميكامىزعا وڭ ىقپال ەتىپ، قازاقستاندى جاڭا يدەيالار تارتاتىن اشىق الاڭعا اينالدىرادى دەپ ەسەپتەيدى.

ينۆەستيتسيالىق ورتالىق

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ قازاقستان حالقىنا ارناعان وتكەن جىل­عى جولداۋىندا «ءبىزدىڭ ەلوردامىز، ەكو­نوميكاسى باسەكەگە قابىلەتتى، ەل ازا­مات­تارى مەن تۋريستەر ءۇشىن تارتىمدى قالا - استانانى ودان ءارى دامىتۋعا ايرىقشا ماڭىز بەرىلەتىن بولادى»، دەپ اتاپ كورسەتتى.

ماسەلەن، سوڭعى جىلدارى قالاعا تار­تىلعان ينۆەستيتسيا كولەمى 6,5 ەسە وسكەن، ونەركاسىپ ءوندىرىسى ارتىپ، شاعىن بيزنەس ونىمدەرىنىڭ كولەمى 9 ەسە، تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن پايدالانۋعا بەرۋ كولەمى 10 ەسە وسكەن. قالا بيۋدجەتى 10 ەسە ار­تىپ، 2 ميلليارد اقش دوللارىن قۇرايدى.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ ەلورداعا دەگەن تۇراقتى جاناشىرلىعى مەن قولداۋى استانا قالاسىنداعى قۇرىلىس سالاسى­نىڭ وڭ ديناميكاسىنىڭ ساقتالۋىنا ىق­پال ەتتى. تەك سوڭعى 3 جىل ىشىندە عانا قالادا 4 ميلليون شارشى مەتردەن استام تۇرعىن ءۇي پايدالانۋعا بەرىلدى. اع­ىم­داعى جىلى تاعى دا 1,4 ميلليون شار­شى مەتر تۇرعىن ءۇي ىسكە قوسىلادى. قالا اكىمدىگى 2011-2014 جىلدارعا ارنالعان تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنىڭ جاڭا باعدار­لاماسىن جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى. بۇل ماسەلە بويىنشا جۇمىس باستالىپ كەتتى. جاڭا باعدارلاما شەڭبەرىندە 1 ميلليون شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي ىسكە قوسىلادى دەپ جوسپارلانۋدا.

ەلورداداعى بيزنەس-احۋال بارعان ساي­ىن تارتىمدى بولىپ كەلەدى. كاسىپ­كەر­لىك بەلسەندىلىكتىڭ ارتۋىنا بايلا­نىس­تى قازاقستان كوپ رەتتە وڭىرلىك جال­پى ءونىم كولەمى بويىنشا كوشباسشى بو­لىپ وتىر. 2011 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتى جىلدىعىندا استانا بويىنشا جالپى وڭىرلىك ءونىم كولەمى 865 049,7 ميلليون تەڭگەنى قۇرادى. بۇل كورسەتكىش جان با­سى­نا شاققاندا 1 240,9 مىڭ تەڭگەدەن اينالادى. تومەندەگى دياگرامماداعى كور­­سەتكىشتەرگە سايكەس ساۋدا، قىزمەت، كور­سەتۋ جىلجىمايتىن مۇلىك وپەراتسيا­لارى، كولىك جانە لوگيستيكا سياقتى سالالار جوعارى قارقىنمەن دامۋدا.

استاناعا كەلەتىن قازاقستاندىق جانە شەتەلدىك ينۆەستيتسيا كولەمى تۇراقتى تۇردە ارتۋدا. سوڭعى 10 جىل ىشىندە قازاقستاندىق ەلورداعا تارتىلعان ينۆەستيتسيا كولەمى 30 ەسە وسكەن. قالالىق اكىمدىكتىڭ مالىمەتى بويىنشا، تەك 2010 جىلى تارتىلعان شەتەلدىك ينۆەستيتسيا كولەمى 5,3 ميلليارد تەڭگەنى قۇراعان. «استانا - جاڭا قالا» ەەا ينۆەستيتسيا تارتۋدىڭ ناتيجەلى تەتىگىنە اينالدى. بۇگىنگى تاڭدا ەەا-داعى يندۋستريالدىق پارك اۋماعىندا جالپى قۇنى 173 ميلليارد تەڭگەنى قۇرايتىن 41 جوباعا سۇ­را­نىس جاسالعان. ونىڭ ىشىندە جالپى قۇ­نى 13,4 ميلليارد تەڭگە بولاتىن 3 جوبا ءىس جۇزىنە اسىرىلىپ، 600 جاڭا جۇمىس ورنى اشىلعان.

الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر جاساعان ساۋالناما دەرەكتەرى بويىنشا، مامان­دار­دىڭ 84,3 پايىزى سوڭعى ەكى جىل ىشىندە قالاداعى ەكونوميكالىق احۋال ەلەۋلى تۇردە جاقساردى دەپ ەسەپتەيدى. استانا ەكونوميكالىق جانە ينۆەستيتسيالىق فو­رۋم­دارى سياقتى حالىقارالىق باس­قو­سۋ­لار وتكىزۋ داستۇرگە اينالعان. ەلوردا­داعى وسى ءبىر پىكىر الىسۋ الاڭى قا­زاقستاندىق جانە شەتەلدىك ينۆەستورلار ءۇشىن تاعاتسىز كۇتەتىن وقيعا بولۋدا.

ۇمىتتەردى ۇكىلەگەن شاھار

جىل سايىن ەلوردا تۇرعىندارىنىڭ تابيعي ءوسىمى ارتىپ كەلەدى. بۇل يگى قۇبىلىس وتكەن جىلدارداعى داعدارىس كەزىندە دە باسەڭدەگەن جوق. تومەندەگى كەستەدەن كورىنىپ وتىرعانىنداي، ەلوردا تۇرعىندارىنىڭ تابيعي ءوسىمى سوڭعى ونداعان جىلداردا ۇدايى ءوسۋ ۇستىندە.

جىلدان-جىلعا ەلوردامىزدا زاما­ناۋي تەحنولوگيالارعا ساي جابدىقتالعان وزىق مەديتسينالىق ورتالىقتار قاتارى كوبەيىپ كەلەدى. سونىمەن بىرگە «100 اۋرۋحانا» باعدارلاماسى شەڭبەرىندەگى نى­ساندار سالىنۋدا. وسى باعدارلاما ايا­سىندا استانادا 9 نىسان بوي كوتەرمەك. ونىڭ ىشىندە 2 ورتالىق 2010 جىلى ىسكە قوسىلدى. قالعان نىساندار بيىلعى مەرەكەلى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن پايدا­لانۋعا بەرىلەدى. ەلورداداعى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ باستى جەتىستىگى - بالالار مەن انالار ءولىم-ءجىتىمىنىڭ، تۋبەركۋلەز سىرقاتتارىنىڭ ازايۋى، ونكولو­گيا­لىق جانە قانت ديابەتى اۋرۋلارىن اسقىنباي تۇرعان كەزەڭدە انىقتاۋ بولىپ تابىلادى. سونداي-اق مەديتسينا قىزمەت­كەرلەرىنىڭ مالىمدەۋىنشە، ەلوردالىقتار ىشىندە شىلىم شەگەتىندەردىڭ سانى 20 پايىزعا تومەندەگەن جانە استانا­لىق­تاردىڭ ءومىر ۇزاقتىعى رەسپۋبليكا بوي­ىنشا ورتاشا كورسەتكىشتەن ەداۋىر اسىپ، 75 جاستى قۇراپ وتىر. باس قالامىزدا قارتتارعا ەرەكشە قامقورلىق كورسەتى­لەدى. استانادا زەينەتكەرلەر قوعامدىق كولىكتە تەگىن جۇرەدى.

استاناداعى بالا تۋ دەڭگەيى 5 جىل ىشىندە 1,5 ەسە ارتقان. تاۋەلسىز قازاق­ستان­نىڭ ساۋلەتتى ەلورداسى شىن ما­عى­ناسىندا باقىتتى بالالىق ورتالىعى بولىپ سانالادى. بۇل ءۇشىن مەملەكەتىمىز قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋدا. مەملەكەت باسشىسىنىڭ باستاماسىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان «بالاپان» باعدار­لا­ماسى شەڭبەرىندە قالادا 2010 جىلى 50 مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى مەكەمە پايدا­لانۋعا بەرىلگەن. بۇل دەگەنىمىز - بالالار باقشاسىنداعى 11 مىڭنان استام جاڭا ورىن. 2011 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ەلوردادا تاعى دا 33 مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى مەكەمە پايدالانۋعا بەرىلمەك. بۇل - تاعى دا جاڭا 9095 ورىن.

قازاقستاندىق ءبىلىم بەرۋدى حالىق­ارا­لىق ستاندارتتارعا كوشىرۋگە يگى ىق­پال ەتەتىن جاڭا «ينتەللەكتۋالدى مەكتەپتەر» اشىلۋدا. مۇنىمەن قوسا، «100 مەكتەپ» باعدارلاماسى شەڭبەرىندە استانادا جوسپارلانعان 7 مەكتەپتىڭ 6-ۋى پايدالانۋعا بەرىلدى. ەلوردامىزدىڭ الەۋ­مەتتىك-ەكونوميكالىق الەۋەتى جو­عارى. وسىعان بايلانىستى استانا قالا­سى­نىڭ 2030 جىلعا تامان الەمدەگى ءبا­سەكەگە قابىلەتتى 50 ەلدىڭ قاتارىنا قو­سىلۋى تۋرالى باستاماسى تولىق جۇزەگە اساتىن اقيقات ەكەندىگىنە كۇمان جوق.

Oxford Economics ينستيتۋتىنىڭ كو­مەگىمەن وتكىزىلگەن شارالار شەڭبە­رىن­دەگى Ernst&Young-ءتىڭ (E&Y) «جەدەل دامىپ كەلە جاتقان رىنوكتار بولجامى» (ببر) اتتى الدىن الا جاسالعان بول­جام­دارى بويىنشا قازىردىڭ وزىندە تاۋەلسىز قازاقستان الەمدەگى ەڭ جەدەل قارقىنمەن دامىپ وتىرعان ۇشتىك ەكونوميكالاردىڭ قاتارىنا كىردى. بۇل ۇدەرىستە قازاق­ستاننىڭ باس قالاسى شەشۋشى رولگە يە. مىنە، سوندىقتان دا الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن ساۋالنامالار قورىتىن­دىسىندا، ساراپشىلاردىڭ جارتىسىنان استامى استانانى جوعارى الەۋمەتتىك-مادەني جانە ەكونوميكالىق الەۋەتى بار ەلىمىزدىڭ باستى برەندى دەپ تانيدى. قازاقستان ەلورداسىنىڭ بولاشاعى تۋ­رالى ساراپشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى استانا الداعى ۋاقىتتا كونتينەنتتىڭ ءىرى ىسكەرلىك، مادەني جانە ءبىلىم بەرۋ ورتا­لىعىنا اينالادى دەگەن پىكىردە.

قازىردىڭ وزىندە استانادا 13 جوعارى وقۋ ورنى جۇمىس ىستەيدى. استانالىق جوو-لاردىڭ فلاگمانى «نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى» بولىپ تابىلادى. بۇل ەلىمىزدەگى جاھاندىق دارەجەدەگى تۇڭعىش ۋنيۆەرسيتەت. ۋنيۆەرسيتەت بازاسىندا ءۇش ءىرى عىلىمي زەرتحانالار: «پانارالىق ينجەنەرلىك ورتالىق»، «ءومىر تۋرالى عىلىم ورتالىعى» جانە «ەنەرگەتيكالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعى» بار.

جىلقىباي جاعىپارۇلى.