بارشاعا ءمالىم، ۇرەيلى يادرو-شوقپارىمەن الەمگە سەس كورسەتىپ، ءوزىنىڭ يمپەرياشىلدىق-شوۆينيستىك قۇلقىنىن بۇركەمەلەۋ ءۇشىن وتىرىك سويلەۋدى ساياساتىنىڭ نەگىزىنە اينالدىرىپ العان جاڭا تۇرپاتتى كولگىر يمپەراتور جاقىندا، 21 ماۋسىمدا، رەسەيلىك ەفيردەن كۇللى الەمدى تىكسىنتكەن جاڭا مالىمدەمە جاسادى. الىپ مەملەكەتتىڭ توبەسىنە قونجيىپ، ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار بىرلەستىگى ەسەبىندە ۇعىلۋعا ءتيىس فەدەراتسيانىڭ مازمۇنىن قاتاڭ ورتالىقتاندىرىلعان جاڭا يمپەرياعا اينالدىرىپ العان سۋايت قوجايىننىڭ ايتۋىنشا، سوۆەت وداعى ىدىراعاندا تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريا ەتكەن رەسپۋبليكالار «بوستاندىققا حالىقارالىق قۇقتاردى بۇزىپ» جەتىپتى دە، وزدەرىمەن بىرگە، «ءوز باگاجدارىنا وراسان زور كولەمدە ءداستۇرلى روسسيالىق جەر-سۋدى» سالىپ الىپ كەتىپتى، ولارعا «ەجەلگى ورىس جەرلەرىن ورىس حالقى» سىيعا تارتىپتى. وسى ءجايت جانىن ازاپقا ءتۇسىرىپ، كۇيزەلتىپ جۇرسە كەرەك، ولاردىڭ «وزدەرىمەن بىرگە ورىس حالقىنىڭ سىيلىقتارىن الا كەتكەنىن» اشىنعان ۇنمەن ەسكە الدى، «وداققا نەڭمەن كىردىڭ – سونىڭمەن كەتپەيمىسىڭ» دەگەن سوزدەرى استارىنا بولاشاقتا سول ەرتەگى ىسپەتتى «سىيلىقتاردى» قايتارىپ الۋدى كوزدەيتىن ارام نيەتىن توقىپ، ۇلكەن قاتەر بۇككەن ءزىلدى تۇجىرىم-ەمەۋىرىن ءبىلدىرىپ قالدى.

ونىڭ جانىن كۇيزەلتىپ ايان ەتكەن «مانيفەسى» بۇرىننان ەلىندەگى جەكەلەگەن ساياساتكەرلەر ايتىپ كەلە جاتقان، ءتىپتى، فەدەراتسيا پارلامەنتى مىنبەرىنەن دە ءسوز بولىپ جۇرگەن «ورىس جەرىن جيناعىشتاردىڭ» داۋرىقپاسىنا كەرەمەت ۇيلەسە كەتكەنى سونداي، ارتىنشا ءبىراز جۇرت ءتۇرلى دارەجەدەگى قۇشتارلىقپەن وي ءبىلدىرىپ جاتتى. ايتالىق، 22 ماۋسىمدا فرەيگين-لايف ارناسىندا وي بولىسكەن  ءۇش اقساقال-كوكساقال ساياساتشى-ساياساتتانۋشىنىڭ  بىرى نيۋ-يمپەراتوردىڭ «اشىقتان-اشىق كوكبەتتىكپەن كورشى مەملەكەتتەرگە وراسان زور تەرريتوريالىق داعۋا-تالاپ قويۋى الەمدىك تاريحتا بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاعداي» ەكەنىن سەزدىرسە، ەكىنشىسى  ونىڭ مانيفەسىنىڭ ءمانى  «سالەم، قازاقستان!» ەكەنىن، «1 قىركۇيەكتە تەك جاڭا وقۋ جىلى» عانا ەمەس، قازاق ەلىنىڭ تەرىستىگىن اننەكسيالاۋ باستالاتىنىن، ول جەردىڭ سودان بىلاي «وڭتۇستىك ورال» دەپ اتالاتىنىن ايتىپ، بۇل جوسپاردىڭ ورىندالۋى ءارى كەتكەندە الداعى قاڭتاردان اسپايدى دەپ ساۋەگەيلەندى.  ولاردىڭ جۇرەكجاردى سىرىنا قاراعاندا: 2014 جىلدىڭ كوكتەمىندە ماسكەۋدە ءبىزدىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتكە «قازاقستاننىڭ سولتۇستىگى سوۆەتتىك داۋىردە كۇشتەپ ءبولىپ بەرىلگەن روسسيالىق تەرريتوريا» ەكەنى دورەكى تۇردە مالىمدەلگەن، ءسويتىپ ول ەلىنە جۇرەك تالماسىنا جەتەر-جەتپەس جاعدايعا ءتۇسىرىلىپ قايتارىلعان كورىنەدى. بىراق سول جولى ماسەلەنىڭ شەشىلۋىن ارالارىنداعى ۋاعدالاستىق، دوستىق ءراۋىش قانا ساقتاپ قالسا كەرەك، ال ەندى اۋماقتىق داعۋالاردىڭ مىنا 2020 جىلعى جاڭا مالىمدەمەدە قايتالانۋى يدەولوگيالىق نەگىزدەمە ەكەنى انىق، ەكىنشى پرەزيدەنت پەن كرەمل قوجايىنى اراسىندا ازىرگە سونشالىقتى تىعىز بايلانىس ورناي قويماعاندىقتان، بۇل جولى «وزىنە ورىس جەرىنىڭ قايتارىلۋى كامىل» دەستى.

سودان بەرى ەكى ەلدە دە بيلىك وكىلدەرى تۇسىنىك بەرىپ ۇلگەردى: رەسەي جاعى كورشى ەلدەرگە ەشقانداي تەرريتوريالىق تالابى جوق ەكەنىن، قازاقستان جاعى سوناۋ مالىمدەمەنىڭ وزدەرىنە تۇك قاتىسى جوقتىعىن رەسمي مالىمدەدى. ال عالىمدار، قوعام قايراتكەرلەرى، ءتىپتى بىرەر گەنەرالدار توبى دا ماسەلەگە بايىپپەن، تەرەڭنەن قاراۋعا تىرىستى. شىنداپ كەلگەندە، رەسەيدىڭ بۇلدايتىن ەشتەڭەسى جوق، ويتكەنى ول الىپ اۋماقتى جاۋلاپ الۋلار مەن الداپ-ارباۋلار ناتيجەسىندە يەلەنگەن، ونىڭ وزىنە ءتان ەجەلگى جەر-سۋى ماسكەۋ وبلىسى عانا دەلىندى. سوۆەت وداعى تاراعاندا، وداقتىڭ قۇرامىنان العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ رەسەيدىڭ ءوزى قاجەت دەگەن «باگاجىن» الىپ شىققانى ايان ەتىلدى. تۋراسىن ايتقاندا، ءوز جەر-سۋىنان قازاقستانعا رەسەي ەمەس، رەسەيگە قازاقستان «سىيلىق جاساعان» دەلىندى، ويتكەنى استراحان، ورىنبور، تومەن، ومبى وبلىستارىنىڭ، جالپى شىعىس ءسىبىردىڭ، التاي ولكەسىنىڭ ەداۋىر بولىكتەرى ەجەلگى قازاق جەرلەرى ەكەنى، بىراق ولاردى قايتارۋ جايىندا قازاقستاننىڭ تالاپ قويمايتىنى، سەبەبى قازىرگى جاعدايدى بەكىتكەن ءوز كەزىندەگى زاڭنامانى مويىنداپ، قادىرلەيتىنى ايتىلدى. ءبىز بۇل جايتتەرگە توقتالماي، كسرو تاراتىلعان شاقتا جاڭاشا دامۋدىڭ ەسكەرۋسىز قالعان وتە  ماڭىزدى ءبىر بالاما جولى بولعانىن ەسكە سالۋدى قوش كورىپ وتىرمىز.

الدىمەن تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى (تمد) قالاي دۇنيەگە كەلگەنىنە شاعىن شولۋ جاسايىق. 1991 جىلعى 1 جەلتوقساندا ۋكراينادا رەفەرەندۋم ءوتىپ، داۋىس بەرگەن بۇكىل حالىقتىڭ 91 پايىزى  ءوز مەملەكەتىنىڭ جوعارعى كەڭەسى 24 تامىزدا جاريالاعان تاۋەلسىزدىك مارتەبەسىن قولدادى. سوعان ارقا سۇيەگەن پرەزيدەنت لەونيد كراۆچۋك  1922 جىلى جاسالعان كسرو-نى قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمشارتتىڭ كۇشىن ۋكراين ەلىنىڭ جويىپ، بۇزىپ شىعىپ وتىرعانىن 5 جەلتوقساندا مالىمدەدى.  جاڭا ساياسي احۋالدى تالقىلاۋ ءۇشىن 8 جەلتوقساندا بەلورۋسسيادا ءۇش ەلدىڭ باسشىلارى باس قوستى. ءماجىلىس باستالاردا، بەرتىنگى كوپ دەرەكتەردەن بەلگىلى بولعانداي، كسرو پرەزيدەنتى ميحايل گورباچەۆتىڭ وزىنە بەرگەن تاپسىرماسىنا سايكەس، رف پرەزيدەنتى بوريس ەلتسين  سوعان دەيىن جاڭارتىلىپ جاسالىپ جاتقان جاڭا وداقتىق شارتقا كراۆچۋك قول قويار ما ەكەن دەپ سۇرايدى. كراۆچۋك ونداي قادامعا بارسا – ءوزىنىڭ حالقىنا ساتقىندىق جاساعانىنا بالانارىن ايتىپ، وعان قارسى ساۋال قويادى. ەگەر سونداي رەفەرەندۋم روسسيادا وتكەن بولسا، ەلتسين قاي تاراپتى تاڭدار ەدى: تسك-نىڭ جاعىنا ما، الدە باسىم داۋىسپەن تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋدى ماقۇلداعان حالىق جاعىنا شىعار ما ەدى؟ ەلتسين: «ارينە، حالىق جاعىندا بولار ەدىم»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى.  وسىلاي باستالعان جيىن بۇگىندە «بەلوۆەجە كەلىسىمى» دەگەن اتپەن جەر-جاھانعا ءمالىم اسا ماڭىزدى تاريحي قۇجات قابىلداۋمەن اياقتالادى...

سونىمەن، 1922 جىلى كسرو-نى قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمشارتقا قول قويعان  قۇرىلتايشى-مەملەكەتتەر  رەتىندە بۇگىنگى بەلارۋس رەسپۋبليكاسى، روسسيا فەدەراتسياسى جانە ۋكراينا باسشىلارى 1991 جىلعى 8 جەلتوقساندا اۋەلدە «سلاۆيان مەملەكەتتەرىنىڭ وداعىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم» دەپ اتالىپ، ارتىنان وزگەرتىلگەن نۇسقاعا – «تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمگە» قول قويدى. ولار وزدەرىن «جوعارعى كەلىسۋشى تاراپتار» دەپ اتاپ، كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعىنىڭ حالىقارالىق قۇقىق سۋبەكتى جانە گەوساياسي اقيقاتتىڭ كورىنىسى رەتىندە ءومىر ءسۇرۋىن دوعاراتىنىن بەلگىلەدى (كونستاتاتسيالادى). بارلىق دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى جارعىسىنىڭ ماقساتتارى مەن پرينتسيپتەرىن، باسقا دا حالىقارالىق قۇجاتتاردى مويىندايتىندارىن راستاي كەلە،  «ادامنىڭ جانە حالىقتاردىڭ قۇقتارى تۋرالى جالپىعا بىردەي تانىلعان حالىقارالىق نورمالاردى ساقتاۋ مىندەتتەرىن موينىنا الا وتىرىپ»، ون ءتورت بابتان تۇراتىن كەلىسىمنىڭ ءبىرىنشى بابىنا: «جوعارعى كەلىسۋشى تاراپتار تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن قۇرادى» دەگەن تۇجىرىم جازدى. كەلىسىمنىڭ 5-ءشى بابىندا «تاراپتار ءبىر-ءبىرىنىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعى مەن دوستاستىق اۋقىمىندا ورناعان شەكارالارىنا قول سۇعۋعا بولمايتىنىن  مويىندايدى جانە قۇرمەتتەيدى» دەپ كورسەتىلدى. تاراتىلعان  كسرو ورگاندارىنىڭ قىزمەتى دوستاستىققا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ اۋماعىندا توقتاتىلاتىنى ەسكەرتىلدى. وسى كەلىسىمنىڭ ماقساتتارى مەن پرينتسيپتەرىن قابىل الاتىن بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالار وداعىنا مۇشە بولعان بارلىق مەملەكەتتىڭ، سونداي-اق وزگە دە مەملەكەتتەردىڭ  كەلىسىمگە قوسىلۋىنا ەسىگى اشىق ەكەندىگىن 13-ءشى بابتا، دوستاستىقتىڭ ۇيلەستىرۋشى ورگاندارى مينسك قالاسىندا بولاتىنىن 14-ءشى بابتا اتاپ كورسەتتى. وسىلاي تمد قۇرىلدى. ودان ءارى تمد-نىڭ ىرگەسىن كەڭەيتۋ ۇدەرىسى ءجۇردى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىرىنشى پرەزيدەنتىنىڭ باستاماسىمەن  1991 جىلعى 21 جەلتوقساندا بالتىق جاعالاۋىنداعى ەلدەر (ليتۆا، لاتۆيا، ەستونيا) مەن گرۋزيادان باسقا ون ءبىر ەگەمەن مەملەكەت (ارمەنيا، ءازىربايجان، بەلورۋسسيا، قازاقستان، قىرعىزستان، مولداۆيا، وزبەكستان، روسسيا،  تاجىكستان، تۇركمەنستان، ۋكراينا)  باسشىسى الماتى دەكلاراتسياسىن قابىلداپ، 8 جەلتوقساندا جوعارعى كەلىسۋشى تاراپتار جاساعان تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمگە تەڭ قۇقىلى جاعدايدا قوسىلاتىندارىن بەلگىلەگەن حاتتاماعا قول قويدى. 1993 جىلعى 22 قاڭتاردا دوستاستىقتىڭ جارعىسى قابىلداندى. سول جىلعى جەلتوقساندا دوستاستىققا گرۋزيا دا كىردى. الايدا روسسيا 1908 جىلعى تامىزدا گرۋزياعا اسكەر كىرگىزىپ، بەس كۇندىك سوعىس جۇرگىزدى دە، 26 تامىزدا گرۋزيانىڭ قۇرامىندا بولعان وڭتۇستىك ابحازيا مەن وسەتيانى تاۋەلسىز مەملەكەتتەر رەتىندە رەسمي تۇردە مويىندادى. سول سەبەپتى گرۋزيا 2 قىركۇيەكتە رف-پەن ديپلوماتيالىق قاتىناستارىن ءۇزدى، 2009 جىلعى 18 تامىزدا تمد-دان شىعىپ كەتتى.  كەلىسىمدى، حاتتامانى، جارعىنى بۇزعانىنا رف ەش قينالعان جوق، ويتكەنى تمد مۇشەلەرى وعان قارسىلىق كورسەتپەك تۇگىل، ەشقانداي نارازىلىق تا بىلدىرمەدى. سوندىقتان ول 2014 جىلى ۋكرايناعا دا ءوز دەگەنىن ىستەدى: «حالىقتىڭ ءوز ەرىك-جىگەرى سونداي» دەگەن جاساندى جەلەۋمەن قىرىمدى اننەكسيالادى، دونباسقا استىرتىن اسكەر مەن قارۋ-جاراق جىبەرە وتىرىپ، «وعان ءبىزدىڭ قاتىسىمىز جوق» دەگەن وتىرىكتى جالاۋلاتۋ جولىمەن قىلمىستى  سوعىستىڭ ءورتىن ءورشىتتى. ۋكراينا قازىر تمد-نىڭ ۇيلەستىرۋشى ورگاندارىنداعى قىزمەتىن دوعارعان احۋالدا...

وسىنداي جاعدايلاردان كەيىن ۇلكەن كورشىنىڭ ءوز يمپەرياشىلدىق نيەتىن ءوز بەتىنشە اۋىزدىقتاي قويارىنا كىم سەنبەك... بىراق سەندىك، سەنىمىمىزدىڭ جەتەگىمەن ورتاق ىقتيمال پايدانى كۇيتتەدىك، ونىڭ زۇلىمدىق بۇككەن پيعىلى پايداسىنا قىزمەت ەتەتىن باستامالاردى ۇسىنۋ، قولداۋ ارقىلى يمپەريانى جاڭاشا جاڭعىرتۋدى كوزدەيتىن پەشكە ءوز قولىمىزبەن ۇستەمەلەپ وتىن سالىپ تۇردىق... ويلاپ قاراساق، ەگەر تاريحتىڭ سوۆەت وداعى تاراعان تۇستاعى ماڭىزدى ءبىر كەزەڭىندە ەلەۋسىز قالعان جولمەن جۇرگەن بولساق، وندا دامۋىمىز بەن وزگە ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسىمىز جانە بولاشاعىمىزعا كوزقاراسىمىز مۇلدەم باسقاشا، ءارى الدەقايدا سەنىمدى باعىتقا تۇسكەن بولار ەدى... تاريحتا شارتتى راي بولمايتىنى بەلگىلى عوي، ايتسە دە كوپتى تىكسىنتكەن مالىمدەمەنىڭ جاسالۋى وداق قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالاردىڭ سوۆەتتىك يمپەريا قامىتىنان ازات بولعاننان كەيىنگى جاڭاشا قاۋىمداسۋ كەزەڭىنىڭ ءبىر ساتىسىندا ءوزىمىزدىڭ جىبەرىپ العان قاتەلىگىمىزدىڭ سالدارى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرىپ، سونىڭ پارقىنا بارۋ، تيىسىنشە كەلەشەكتە جاسالعانى ءجون بولماق  قادامدار ورايىندا ويلاسىپ كورۋ ءلازىم. وسى رەتتە سلاۆيان مەملەكەتتەرىنىڭ 1922 جىلى وزدەرى قۇرعان كەڭەستىك رەسپۋبليكالار وداعىنىڭ قىزمەتىن دوعارعان شاعىنا ورالايىق.  ايگىلى كەلىسىم 1991 جىلعى 8 جەلتوقساندا جاسالدى دا، ارتىنشا، جەلتوقساننىڭ 10-ىندا بەلارۋس رەسپۋبليكاسى مەن ۋكراينانىڭ، 12-ءسى كۇنى روسسيا فەدەراتسياسىنىڭ جوعارعى كەڭەستەرى اتالمىش قۇجاتتى راتيفيكاتسيالادى. ال 13-ءشى جەلتوقساندا اشحابادتا ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى مەن قازاقستان باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋى بولدى. كەزدەسۋدە، بارشامىز بىلەتىندەي، ورتالىق ازياداعى بەس ەگەمەن مەملەكەت تمد-عا قوسىلامىز دەگەن شەشىمگە كەلدى...

بۇل، ارينە، جالپى العاندا دۇرىس شەشىم ەدى، بىراق سوعان دەيىن وتكەن تاريحي جولدى دۇرىس ەسكەرمەگەندىكتەن، ءبىر قايناۋى ىشىندە قالعان، تيىسىنشە كەزدەسۋدە باس قوسقان مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ تاريحتان ساباق الماعاندىعىن كورسەتكەن اسىعىس شەشىم بولدى. ول قانداي تاريح جانە ولار ودان نەندەي ساباق الۋعا ءتيىس ەدى؟ ماسەلە مىنادا. قۇلاعان سامودەرجاۆيەنىڭ ورنىنا كەلگەن جاڭا وكىمەت سوۆەتتىك جاڭا يمپەريا ورناتۋدى ماقسات ەتتى، ونى جۇزەگە اسىراتىن ساياسي جانە يدەولوگيالىق قارۋ – يمپەرياشىل بولشەۆيكتەر پارتياسى بولدى. ول پاتشالىقتىڭ شاشىراعان بولشەكتەرىن قۇراستىرىپ، تۇتاستىردى. تىم كۇشەيىپ بارا جاتقان بولەگىن جاڭاشا بولشەكتەپ، ەجەلگى «ءبولىپ تاستا دا بيلە» ءتاسىلىن قولدانا وتىرىپ بەكەم بىرىكتىرۋدى كوزدەدى. بۇل رەتتە بولشەۆيزم قۇددى  بايلانىستىرىپ-جاپسىرعىش تسەمەنت سيپاتتى ءرول اتقاردى، ول كۇللى ەلدى شىرماعان ساياسي شىرماۋىق ءتارىزدى ەدى. تۇسىنىكتىرەك ايتقاندا – بىلاي... اقپان رەۆوليۋتسياسى تۋعىزعان ساياسي مۇمكىندىك ارايىندا قوقانعا جينالعان مۇسىلماندار سەزى 1917 جىلى تۇركىستان اۆتونومياسىن جاريالادى. تاشكەنت بوشەۆيكتەرى ماسكەۋدىڭ كومەگىمەن ونى 1918 جىلعى اقپاندا قانعا بوكتىرىپ قۇلاتتى دا، ءساۋىردىڭ سوڭىندا ولكەنىڭ سوۆەتتىك اۆتونومياسىن قۇردى. بىرتىندەپ اۆتونوميا ۇكىمەتىنىڭ باسىنا جەتكەن ۇلت قايراتكەرلەرى 1920 جىلدىڭ باسىندا بيلىكتىڭ ۇلتتىق سيپاتىن تانىتاتىن شەشىمدەر قابىلدادى. ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ مەملەكەتتىك تۇرعىدا ءبىرتۇتاس ءارى كۇشتى ەكەنى كورىنىپ قالدى، ال بۇل ورتالىق ءۇشىن قاۋىپتى بولاتىن. سوندىقتان ونى جەكەلەگەن تۇرك بىرلىكتەرىنە ءبولىپ تاستاۋ قاجەتتىگىن سول 1920 جىلى ءنومىرى ءبىرىنشى بولشەۆيك لەنيننىڭ ءوزى مىندەت ەتىپ قويدى. ورتا ازيانى جاڭاشا ۇلتتىق-مەملەكەتتىك بىرلىكتەرگە بولشەكتەپ، جەكە-جەكە بيلەۋ ماسەلەسىن ماسكەۋدەگى بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ باسشىلىعى 1924 جىلدىڭ باسىندا قولعا الدى. سوندا تۇركىستان ولكەسىندەگى ۇلتتىق قايراتكەرلەر ولكە حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق پاتەرلەرگە ءبولىنىپ ىرگە اجىراتۋى قاتە ەكەنىن پايىمداپ، كسرو قۇرامىنا ورتاازيالىق فەدەراتسيا قۇرىپ كىرۋدى ۇسىندى، جەكەلەگەن ۇلتتىق بىرلىكتەرگە ءبولىنۋ ماسەلەسىن فەدەراتسيا حالىقتارىنىڭ دامۋ دەڭگەيى تەڭەسكەننەن كەيىن كوتەرگەن ورىندى دەپ سانادى. ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى مەن قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق قاۋىمداستىققا بىرىگۋى قاجەتتىگىن ايتتى. ەشقايسىسى وتپەدى.

ۇلتتىق مەجەلەۋ اياقتالىپ، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىندا قالعان قازاق اۆتونومياسى اشارشىلىق قىرعىنىنا ۇشىراپ، حالىق ۇلتتىق اپاتتى باستان كەشتى. قاتاڭ ورتالىقتاندىرىلعان پارتيالىق بيلىكتىڭ بارشا تىرشىلىكتى شىرماعانى سونداي، «سوتسياليزم ورناتقان» قازاق ءوز مۇقتاجدىعىن اشىپ ايتا المايتىن كۇيگە ءتۇستى. سودان سولاقاي رەفورمالار مەن قارسىلىق كورسەتكەن قوزعالىستاردى قىرىپ-جويۋ، اشتىق تراگەديالارى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن، سوعىس ىلاڭى، رەسپۋبليكا جەرىن كونتسەنتراتسيالىق لاگەرلەرگە اينالدىرىپ، قازارمالىق سوتسياليزم ورناتۋ باعىتىن ۇستانۋ، قالىڭ قازاق ىشىندە پوليگون سالىپ، جەر ۇستىندە، جەر استىندا يادرولىق قارۋ سىناۋ، تىڭ يگەرۋ جەلەۋىمەن قازاق جەرىن قايتا وتارلاۋ سالدارىنان قازاقتىڭ ءوز ەلىندە بارلىق حالىقتىڭ 29 پايىزىن قۇراپ، ۇلتتىق ازشىلىققا تۇسكەن كەسەپاتتى كەزەڭى ورىن الدى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ استارىندا ءوز ەلىن ءوزى بيلەي الماۋ، ۇلتتىق مۇددەنى ويلاۋعا قۇقتارى بولماي، ۇلت مۇقتاجدىعىن قاناعاتتاندىراتىن شارالار قابىلداي الماۋ سىندى  شاراسىزدىقتار جاتقان. اقىرى ورتالىقتىڭ استامشىلىعىنا قارسى بەيبىت دەمونستراتسياعا شىعىپ، اياعىن ساياسي كوتەرىلىسكە ۇلاستىرعان قازاق جاستارىنىڭ كوزسىز جالاڭتوستىگى باستاپ، الىپ يمپەريانى قاقىراتاتىن وقيعالار كوبەيدى. ەزۋشى بيلىكتىڭ ەش ۋاقىتتا وتارىنا ءوز ەركىمەن بوستاندىق بەرمەيتىنى بەلگىلى-ءتىن، ەزگىگە تۇسكەن تاراپتاردىڭ تالاپ قويۋىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە بۇرق ەتكەن 1986 جىلعى جەلتوقسان باسقا رەسپۋبليكالارداعى سونداي وقيعالارعا ۇلاستى دا، اقىرى 1991 جىلى سوۆەت وداعى ىدىرادى. ەندى ەركىندىك العان جاڭا مەملەكەتتىك دەربەس بىرلىكتەرگە يمپەريا قۇرامىندا وتكەن دامۋ تاريحىن بەزبەندەپ، تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا جاڭاشا دامۋدىڭ دۇرىس جولىن تاڭداۋ مۇمكىندىگى تۋدى...

مەنىڭ بەكەم يلانىمىمشا، 13 جەلتوقسانداعى اشحاباد ءماجىلىسى وسى تاقىرىپتى اينالىپ وتپەسە كەرەك ەدى. ونىڭ باستى سەبەبىن اجىراتىپ، ۇلكەن كورشىنىڭ تاۋەلسىزدىك تۇسىندا جاڭاشا وياناتىن تابەتىن قىتىقتايتىنداي ارەكەتتەردەن باس تارتقان ءجون بولماعىن پارىقتاۋعا ءتيىس-ءتىن. ورتا ازيادا ءتۇتىن تۇتەتىپ تۇرعان تۇركرەسپۋبليكا، بۇحارا، حورەزم رەسپۋبليكالارىن 1924 جىلعى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك تۇرعىدا جاڭاشا جىكتەپ-مەجەلەۋ تاريحىن، تاراپتاردىڭ ماقسات-مۇددەسىن ايقىنداپ، ناۋقاننىڭ وڭ-تەرىس ناتيجەلەرىن، سەبەپ-سالدارلارىن  اجىراتىپ، ساباق الاتىن كەز تۋعانىن ويلاۋى تاريحي قاجەتتىلىك بولاتىن. ۇلكەن تۇركىستان ەلدەرىنىڭ جاڭا احۋالدا ەركىن دامۋىن قامتاماسىز ەتەتىن زاماناۋي قاۋىمداستىق قۇرۋى قاجەت ەكەنىن ءتۇيسىنۋدى زامان تالاپ ەتىپ تۇرعان. كىم-كىمگە دە بەلگىلى، بيلەۋشى ءوز ەركىمەن ەشكىمدى دە دەربەستىككە جىبەرە قويمايدى، ەزگىگە تۇسكەندەر وزىنە ەركىندىك بەرىلۋىن تالاپ ەتۋگە ءتيىس. الايدا 1991 جىلى اللا تاعالا وداقتاس بولعان رەسپۋبليكالاردى ونداي تەكە-تىرەستەن قۇتقاردى، مۇنى ءدال باعامداعان بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى بىردەن تمد-دان ىرگەلەرىن اۋلاققا سالدى. ءبىز ولاي ەتپەسەك تە، موينىمىزعا باعزى قامىتتىڭ جاڭارعان ءتۇرىن  بىردەن ىلە سالماي، اۋەلى ۇلكەن تۇركىستانداعى تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن ء(ۇتتمد) قۇرۋعا تىرىسار  ەدىك. مۇنىڭ، ءسوز جوق، ۋاقىتشا تىنشىپ جاتقان اجداھا ارانىنا ورتالىق ازياداعى جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ جەكە-جەكە جۇتىلۋىنان ساقتايتىن شارا بولارى انىق-تىن. ءۇتتمد دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن، سلاۆيان ەلدەرى قۇرعان تمد-مەن قىزمەتتەس، ىنتىماقتاس بولۋ ارقىلى دامۋ جولدارىن  بەلگىلەپ، ۇتىمدى تۇردە پايدالانۋدى ويلانۋ سۇرانىپ تۇرعان. سولاي ەتۋ قاجەت تە ەدى، وكىنىشكە قاراي، بۇعان ءبىزدىڭ – ورتالىق ازياداعى بەس مەملەكەت امىرشىلەرىنىڭ، ساياسي ەليتاسىنىڭ جۇرەگى داۋالامادى. سودان بەرى وتىز جىلعا تارتا ۋاقىت ءوتتى – وسى ۋاقىت ىشىندەگى جەتىستىك-كەمىستىگىمىزدى جان-جاقتى سارالاپ، ساراپتاپ، دامۋداعى جوعالتقان مۇمكىندىگىمىز جايىندا بايىپپەن ويلاسىپ كورۋگە ەندى ابدەن بولادى، سولاي ەتۋ قاجەت تە...

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz