قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا بيىل 20 جىل. وسى تاۋەلسىزدىككە ۇلتىمىز وڭاي جەتكەن جوق. ارعىنى ايت­­­پاي-اق، بەرىدەگى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىن الايىق. بۇل تاريح ەنشىسىنەن ءوز ورنىن تاپتى. حالقىمىزدىڭ قان­­شا قي­ىندىق كورسە دە رۋحىنىڭ بيىك ەكەنىن، ونى ەشكىمنىڭ ءول­تى­رە الماعانىن تانىتقان سونداي تاعى ءبىر وقيعا وتكەن-تۇعىن. بۇل كۇندە ول ونشا ەسكەرىلە بەرمەيدى. 1991 جىلى قىركۇيەك ايىندا ورالدا كازاكتاردىڭ قازاق جەرىنە ەنگە­نى­­نىڭ 400 جىلدىعىن تويلاماق نيەتپەن اقىلعا قونىمسىز ءىس-ارەكەت جاسالعان بو­لا­تىن. بۇل قازاق حالقى ءۇشىن ەلدىگى مەن ەرلىگى سىنعا تۇسكەن تاعى ءبىر ءسات ەدى. مۇندا دا جاس­تارىمىز ەشنارسەدەن قايمىقپايتىن حالىقتىڭ ۇرپاعى ەكەنىن دالەلدەدى. بۇل وقي­عاعا دا بيىل 20 جىل تولىپ وتىر. وسىعان وراي، باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ سول كەز­­دەگى يمامى، وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى، بۇل كۇندە شىمكەنت قالاسىنداعى اكبار قاجى شاكىرباي مەشىتىنىڭ يمامى زەينوللا احمەدوۆپەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.

- بايدىبەك اۋدانىنا بارا قالساڭىز، الىستان مەنمۇن­­­دا­لاپ اپپاق يشان مەشىتى كو­رى­نەدى. ءسىز وسى يشاننىڭ ۇرپا­عى­سىز. اڭگىمەگە كىرىسپەس بۇ­رىن ءوز اتا-تەگىڭىز تۋرالى قىس­قاشا ايتىپ كەتسەڭىز...

قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا بيىل 20 جىل. وسى تاۋەلسىزدىككە ۇلتىمىز وڭاي جەتكەن جوق. ارعىنى ايت­­­پاي-اق، بەرىدەگى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىن الايىق. بۇل تاريح ەنشىسىنەن ءوز ورنىن تاپتى. حالقىمىزدىڭ قان­­شا قي­ىندىق كورسە دە رۋحىنىڭ بيىك ەكەنىن، ونى ەشكىمنىڭ ءول­تى­رە الماعانىن تانىتقان سونداي تاعى ءبىر وقيعا وتكەن-تۇعىن. بۇل كۇندە ول ونشا ەسكەرىلە بەرمەيدى. 1991 جىلى قىركۇيەك ايىندا ورالدا كازاكتاردىڭ قازاق جەرىنە ەنگە­نى­­نىڭ 400 جىلدىعىن تويلاماق نيەتپەن اقىلعا قونىمسىز ءىس-ارەكەت جاسالعان بو­لا­تىن. بۇل قازاق حالقى ءۇشىن ەلدىگى مەن ەرلىگى سىنعا تۇسكەن تاعى ءبىر ءسات ەدى. مۇندا دا جاس­تارىمىز ەشنارسەدەن قايمىقپايتىن حالىقتىڭ ۇرپاعى ەكەنىن دالەلدەدى. بۇل وقي­عاعا دا بيىل 20 جىل تولىپ وتىر. وسىعان وراي، باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ سول كەز­­دەگى يمامى، وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى، بۇل كۇندە شىمكەنت قالاسىنداعى اكبار قاجى شاكىرباي مەشىتىنىڭ يمامى زەينوللا احمەدوۆپەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.

- بايدىبەك اۋدانىنا بارا قالساڭىز، الىستان مەنمۇن­­­دا­لاپ اپپاق يشان مەشىتى كو­رى­نەدى. ءسىز وسى يشاننىڭ ۇرپا­عى­سىز. اڭگىمەگە كىرىسپەس بۇ­رىن ءوز اتا-تەگىڭىز تۋرالى قىس­قاشا ايتىپ كەتسەڭىز...

- اكەم ماۋلەن، ونىڭ اكەسى سۇننەتۋللا، ونىڭ اكەسى اپپاق يشان. سوندا اپپاق يشان مەنىڭ بابام بولىپ كەلەدى. ول بار ءومى­رىن بالا وقىتۋعا ارناعان. سول ماقساتتا مەدرەسە سالىپ، شاكىرت­تەر­ وقىتقان. ولاردىڭ ارا­سىن­دا جەزقازعان، اقتوبە، قى­زىلوردا، اۋليەاتا، تاشكەنتتەن دە كەلىپ وقىعان جاستار بولعان. قازىر مەد­رەسەنىڭ ءبىر جاعى مەشىت، ءبىر جاعى مادەنيەت مينيسترلىگىنە قاراستى مۇراجاي. ەل باسىنا تونگەن زوبالاڭ ءبىزدىڭ اۋلەتتى دە شارپىدى. باي، مولدا دەپ قازان توڭكەرىسى كەزىندە توز-توزىن شى­عارعانداردىڭ ىشىندە بابامدى دا، ۇلكەن ۇلى الەۋدين قاريدى دا تۇرمەگە جابادى. بابام اپپاق يشان 1931 جىلى پاۆلوداردىڭ تۇرمەسىندە، ۇلى كراسنويار ولكە­سىندە قايتىس بو­لادى. وسىعان قاراماستان ءبىزدىڭ اۋلەتتە بالادان بالاعا يماندى­لىق، اللاعا سەنۋشىلىك دەگەن قاعيداتتار ميراس بولىپ كەلەدى.

- ءوزىڭىز دە ءدىني ءبىلىم ال­دىڭىز...

- ءيا، «ءدىن - اپيىن» دەپ قىلىشىنان قانى تامىپ تۇرعان ۋاقىتتىڭ وزىندە اكە-شەشەم مەنى بۇقاراداعى «مير-اراب» ءدىني مەدرەسەسىنە 1979 جىلى جىبەردى. قازاقستاننان 4-5 جىلدا 1 بالا عانا وقيتىن. 3 قازاق بالاسى 1986 جىلى ءبىتىرىپ شىقتىق. ءدىني ءبىلىم العانىمنىڭ ارقاسىندا ولىمنەن امان قالعانىم بار. مەنى سوندا وقىپ جۇرگەنىمدە اسكەري بورىشىمدى وتەۋگە 1981 جىلى شاقىرىپ، بىردەن اۋعانستانداعى سوعىسقا جىبەردى. 16 جاۋىنگەر پاكستان جاعىنا تۇتقىنعا ءتۇسىپ قالدىق. ەكى جىگىت قۇراندى بىلەتىندىكتەن امان قالدىق، قالعاندا­رىنىڭ تاعدىرى بەلگىسىز.

- سونىمەن، كازاكتار وقي­عاسىنا ويىسايىك.

- اسكەري بورىشىمدى وتەپ، ەلگە امان-ەسەن ورالعان سوڭ، 1986 جىلى مەدرەسەنى ءبىتىردىم. سونان كەيىن باتىس قازاقستان وبلىسى­نىڭ ورتالىعى ورال قالاسىنا يمام ەتىپ تاعايىندالدىم. 1991 جىلى قىركۇيەك ايى بولاتىن. كەشكى 5-تەر شاماسىندا مەشىتكە امانتاي قاجى ايقايلاپ كىرىپ كەلدى. ۇستىندە اپپاق كيىمى، قو­لىندا اق تاياعى بار. «ميكرو­فوندى بەر، ورالدىڭ ۇيىقتاپ جاتقان قازاقتارىن ايقايلاپ وياتۋ كەرەك. كۋبان كازاكتارى وزدە­رىنىڭ قازاق جەرىنە باسىپ كىرگەنىنە 400 جىلدىعىن اتاپ وتپەك. ال، ءبىزدىڭ قازاق حالقى ۇيىقتاپ جاتىر» - دەپ ءوزىن قويارعا جەر تاپپاي ايقايلاپ ءجۇر. كوشەدە لەزدە 600-700-دەي قازاق جينا­لىپ قالدى. ميليتسيونەرلەر سىرت­تاي باقىلاپ ءجۇر. العاشقى كۇنى كازاكتار 250-300-دەيگە جەتتى. باستارىندا پاپاحا، ۇستەرىندە جاسىل مۋندير، كەۋدەلەرىنە ءتۇرلى وردەن-مەدال تاعىنعان، بەلدەرىنە قىلىش اسىنعان. ءبارى ساپ بولىپ ءتىزىلىپ ءجۇر. گارموشكامەن ايەلدەرى ءان سالۋدا. كەشكىسىن تارادى. بىزدە جينالىس وتۋدە. ەرتەڭىنە تاڭعى ساعات 10-دا جەرگىلىكتى تۇرعىندار جينالا باستا­دى. كازاكتار دا كەشەگىگە قارا­عاندا كوبەيگەن. ساعات ءتۇس قايتا 4.30-دا ورالعا الماتى - ماسكەۋ پويىزى توقتادى. شىمكەنت، قى­زىلوردا، جامبىل، الماتىدان مىنگەن قازاق جاستارى كوپتەپ ءتۇستى. «ارۋاق»، «الاش»، «ازات» دەگەن جازۋلاردى اق شۇبەرەككە جازىپ، ماڭدايلارىنا بايلاپ العان. ءبىر-بىرلەرىن تانىماسا دا، شۇرقىراي امانداسۋدا. ءدال وسى ساتتە ماسكەۋ - الماتى پويى­زىنان دا كۋبان كازاكتارى ءتۇسىپ جاتتى. وسىنداي جان-جاقتان جي­نالعاندار 2-3 كۇن بويى لەگ-لە­گىمەن كەلىپ جاتتى. ورتانى ميليتسيا، سولداتتار ءبولىپ تۇردى. كازاكتاردىڭ باسشىلىق ەتەتىن اتاماندارى بار. ورال كوشەلە­رىن­دە 5-6 قاتاردان ساپ تۇزەپ، قى­لىشتارىن اياقتارىنا تيگىزە سارت-سۇرت جۇرەدى. ايەلدەرىنىڭ گارمونمەن قازاق حالقىن قورلاپ ايتقان ولەڭدەرىن ەستىگەندە، قا­نىڭ باسىڭا شىعادى. قالا كۇڭى­رەنىپ كەتتى. ورتادا الاڭ، ونىڭ ءبىر جاعىندا - وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ عيماراتى، ەكىنشى جاعىندا - شىركەۋ. «ورال، سەمەي، پەتروپاۆل، قوستاناي، وسكەمەن، پاۆلودار قالالارىن ءبىز، كۋبان كازاكتارى، باسىپ العانبىز. سو­نىڭ 400 جىلدىعىن تويلايمىز. كەلەسى جىلى ءدال وسى ۋاقىتتا 401 جىلدىعىن اتاپ وتەمىز. سەن­بەسەڭدەر، سولجەنيتسىننىڭ ايت­قاندارىن وقىڭدار» دەپ شىركەۋدەن شىعىپ الاڭدا ورىس پوپى ءسوز سويلەدى. وسى كەزدە جاستار اراسىنان سۋىرىلىپ شىققان ورالدىق اقىن قىز ايسۇلۋ قا­دىرباەۆا ىزالى كەكپەن ولاردىڭ پوپىنا قاراپ: «سەندەر ءۇشىن بۇل توي بولسا، ءبىز ءۇشىن قارالى كۇن. بۇل جەرلەردىڭ ءبارى اتا-بابا­مىز­دىڭ قانىن توگىپ قورعاپ قالعان اتامەكەنى. بيلەتپەيمىز دە توي­لات­پايمىز» دەپ قورعاسىنداي سال­ماقتى ويلار ايتىپ، سويلەگەن كەزدە جينالعان جاستار تولقىپ كەتتى. الگىندەي رۋحقا تولى سوزدەر ولگەن ادامدى دا تىرىلتكەندەي ەدى. ونىڭ ءۇنى دە، تايعا تاڭبا باسقانداي سويلەگەن ءسوزى دە پاتريوتتىق سەزىمدى ونان سايىن وياتتى. مۇنان سوڭ جاسارال قۋا­نىشالين دە تاماشا سويلەدى: «70 جىل بويى سەندەردىڭ بودان­دارىڭ بولدىق، ەندى كەتىڭدەر» دەدى ول. مۇنان سوڭ مەن شىعىپ، ەكى جاقتى دا بەيبىت تۇردە كەلىسىپ تاراۋعا شاقىردىم. مۇنان كەيىن دە كوپتەگەن اقساقالدار، سوعىس ارداگەرلەرى، پارتيا قىزمەتكەر­لەرى «ءورت تۇتانباسىن، قويىڭ­دار» دەپ باسۋ ايتىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى سويلەپ جاتتى.

ءۇشىنشى كۇنى ساعات 11-12 شا­ماسى. 6 مىڭعا جۋىق قازاق جاس­تا­رى تەمىر جولدىڭ ءبىر بەتىندە، 2,5 مىڭعا جۋىق رەسەيدەن كەلگەن جانە جەرگىلىكتى كازاكتار ەكىنشى بەتىندە تۇردى. ەكى جاق تا «ومەگا» جانە «زەنيت» اسكەري زاۋىت­تارىنا قاراي جىلجىدىق. وسى ساتتە ايسۇلۋ ماعان كەلىپ: «ءارۋ­اقتارعا ارناپ قۇران وقىڭىز» دەدى. قۇران وقۋعا «ۋازيكتىڭ» ءۇس­تىنە شىعىپ بارا جاتقانىمدا ورال قالالىق اتقارۋ كوميتە­تىنىڭ توراعاسى قابيبوللا حا­بەن­ۇلى جاقىپوۆ: «ۇزاقتاۋ وقى­ڭىز» دەپ قۇلاعىما سىبىرلادى. مەنىڭ سوندا تاڭقالعانىم قۇ­ران وقىلعاندا 6 مىڭداي قازاق جاس­تارى سىلتىدەي تىندى. قانشا «ءدىن - اپيىن»، «قۇداي جوق» دەپ ۇيرەتكەنىمەن، جاستارىمىزدىڭ قۇراندى سىيلايتىنىن، ارۋاقتى قادىر تۇتاتىنىن بايقادىم. 20 مينۋتتاي وقىدىم. ايتەۋىر ەكى جاق تا امان-ەسەن تارقاسا ەكەن دەپ اماندىقتى تىلەگەندەر كوپ ەدى. ولاردىڭ ءبىرى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشى­سى ناجىمەدين ەسقاليەۆ پەن قابيبوللا جاقىپوۆ. ەكى ازامات تا كۇندىز-ءتۇنى ۇيقى كورمەي جۇگىرىپ ءجۇردى. ماقساتتارى - قانتوگىس بولماسا ەكەن دەگەندىك. جاستاردىڭ قايسىسىنا قاراسا­ڭىز دا قاندارى قايناپ، كوزدە­رىندە نۇر ويناقتايدى. باسىمدا­عى سالدەمدى الىپ، تەمىرجولدىڭ ۇستىنە تاستادىم. بالالى ايەل دە ورامالىن قويدى. مىنە، جاستار تاعى وسى جەردە اعارعاندى، باس كيىمدى سىيلايتىنىن، اتا-ءداس­تۇر­­­دى بويلارىنا سىڭىرگەنىن كور­سەتتى. تەمىرجولدىڭ ارعى بەتىنە لاپ قويماي، ەرنەۋىنەن اسايىن دەپ تۇرعان سۋداي تۇرىپ قالدى. ءبارىمىز ەكى جاقتى دا ىنتىماققا شاقىرۋدامىز. بىراق، ولاردىڭ ايتقان اندەرىن ەستىگەن جاستار قانى قايناپ، اقىرى تۇرا الما­دى، لاپ قويدى. باس كيىمدەرىمىزدى دەرەۋ الدىق. ەكى جاقتا سارت-سۇرت ۇرىس باستالىپ كەتتى. ولاردا قىلىش، ءبىزدىڭ جىگىتتەر قولدا­ر­ى­نا نە تۇسسە سونىمەن ۇرۋدا. ماشينالار ورتەلۋدە. جاراقاتتان­عاندار ەكى جاقتان دا كوپ بولدى. مەنىڭ سول جاق يىعىما تاس ءتيىپ، شاپانىمدى جىرتىپ جىبەردى. قانشا دەگەنمەن، ءبىزدىڭ جىگىتتەر كوپ قوي، ولار جەڭىلەتىنىن ءبىلىپ، قاشا باستادى. اتىراۋ، ماڭ­عىس­تاۋ وبلىستارىنان قوسىلماق بول­عان جاستاردى جايىق وزەنى­نەن وتكىزبەپتى. «قويىڭدار، جىگىتتەر» دەپ ميكروفونمەن ايقاي­لاپ ءجۇرمىن. سونداعى قويىڭدار دەپ جۇرگەنىمىز ەكى حالىقتىڭ ارا­سىنا سىزات تۇسپەسە، ۋشىعىپ كەتپەسە ەكەن دەيمىز. ەرتەسىنە قا­لادان 60-70 شاقىرىمداعى راز­ەز­­دەن پويىزبەن كازاكتاردى شى­­عارىپ سالدى. مىنە، سوندا قازاق جاستارى ەلىن، جەرىن ءسۇ­يەتىنىن، سالت-داستۇرگە ادالدى­عىن، ارۋاق­تى، قۇراندى سىيلاي­تىنىن، نا­مىستى ەكەنىن، رۋحى­نىڭ بيىكتىگىن تانىتتى. ولاردىڭ ەشقايسىسى ولىمنەن تايسالىپ تۇر­عان جوق ەدى. ورال قالاسىنىڭ باسشىلارى دا ەكى جاقتان قان توگىلمەسە دەپ جانىن سالىپ ءجۇ­گىردى. اسىرەسە، قابيبوللا حابەن­ۇلى جاقىپوۆ ازاماتتىق تانىتتى.

تۇسىنە بىلگەن ادامعا ءتاۋ­ەل­سىزدىك ءبىزدىڭ ەلىمىزگە وڭايلىقپەن كەلگەن جوق. سوندىقتان ول بىزگە قىمبات ءارى شەكسىز قۋانىش. سول كەزدەگى جالىنداعان ءورشىل جاستار قازىر 40-45 جاسقا جەتتى. شىن مانىندە سولار ناعىز ەرلەر ەدى. ولاردىڭ اراسىنداعى ايسۇ­لۋ، جاسارال جانە تاعى باسقا قىز-جىگىتتەردىڭ ەرلىگى تاۋەلسىز­دىكتىڭ 20 جىلدىعىندا ەسكەرىلۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.

بۇل اڭگىمەنى وقىرماندار ءتاۋ­ەلسىزدىكتىڭ باعاسىن بىلە ءتۇس­سىن دەپ ايتىپ جاتىرمىن. ورالدا وسىنداي وقيعانىڭ ورىن ال­عانىنىڭ ءوزى ول كەزدە ءبىزدىڭ ەركىندىككە قول جەتكىزە قويماعان­دىعىمىزدان ەدى. تاۋەلسىزدىك جىل­دارىندا ەلباسىمىزدىڭ ەل تاتۋلىعىن ساقتاعان كورەگەن سايا­ساتىنىڭ ارقاسىندا سونداعى تىرەسكەن كازاك اعايىندارىمىزبەن دە ءتىل تابىسىپ كەتتىك. ونىڭ ۇستىنە ول وقيعاعا جول بەرگەندەر نەگىزىنەن سىرتتان كەلگەندەر ەدى.

- قازىرگى جاستار تۋرالى نە ايتاسىز؟

- ەل ۇستىنە قايعى بۇلتى ءتون­بەسىن، ونداي كۇن تۋا قالسا جاس­تا­رىمىز قازىر دە باس كوتەرە الا­دى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ اتا-بابا­لا­رى­مىز ەشۋاقىتتا قورقاقتىق، جاس­قان­شاقتىق تانىتپاعان. بۇل بىزدە قاننان كەلە جاتقان قاسيەت. جاي­شىلىقتا ول بۇعىپ جاتادى دا، كەزى كەلگەندە بۇرقىلداپ ويانادى.

- «قازىر ءبىر وتباسىنىڭ ءار مۇشەسى ءار ءتۇرلى دىنگە كىرىپ با­رادى. بۇل ۇلت تۇتاستىعىنا سى­­نا قاعۋدىڭ ەڭ وڭاي جولى» دەپ جانى اشيتىن زيالى قاۋىم شىرىلداپ ءجۇر. ءسىز نە دەيسىز؟

- ونىڭىز راس. قازىر ەلىمىزدە 43 كونفەسسيا بار. بۇل قازاقستان حالقى ءۇشىن وتە كوپ. ەلىمىزدە باس­قا دىندەردى ايتپاعاندا، يسلام ءدى­نىنىڭ بىرنەشە اعىمدارى بار. ءبىز قازاقستان ءدىني باسقار­ما­سى­نىڭ باس ءمۇفتيى، شەيح ءاب­ساتتار قاجى دەربىسالىۇلىنان باستاپ، يمام اع­زام ءابۋ حانيفا مازعا­بىن­دا­مىز. قازاق حالقى ءاۋ باستان وسى جولدا. ءدىن قازاق حال­قىنىڭ ءداس­تۇ­رىنە ەشۋاقىتتا قار­سىلىق جا­سا­عان ەمەس. قايتا ەكەۋى ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ، ادامدار­دى يمان­دىلىققا، ادامگەرشىلىككە تاربيە­لەپ كەلدى. قازىر كەيبىر اعىم­دا­عىلار ۇلتتىق سالت-ءداس­تۇ­رى­مىزگە قارسى شىعۋدا. مىنە، وسى­­لاردىڭ ءبارى ءوز ورنىنا كەلۋ ءۇشىن ءدىن تۋ­رالى زاڭ قابىل­دان­دى جاقىندا. ويتپەيىنشە وزگە اعىم، سەكتا ۇرپاقتى ماڭگۇرتتىك­كە اپارادى.

- جاستارىمىز ءتۇرلى دىنگە ءوتىپ، ساناسى وزگە اعىمعا اعىپ كەتپەۋ ءۇشىن ءدىن تۋرالى زاڭ قابىلداعاننان باسقا نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟

- ءاربىر اتا-انا ءوز دىنىنە، سالت-داستۇرىنە بەرىك بولىپ، با­لا­لارىن قاداعالاۋى ءتيىس. تاما­عىن توق، كويلەگىن كوك ەتىپ، ءتار­بيەسىمەن اينالىسپاسا، ءوز ۇر­پا­عى وزىنە جات، ءتىپتى دۇشپانعا اي­نا­لۋى مۇمكىن. دىنىنەن، دىلىنەن، تىلىنەن، سالت-داستۇرىنەن ايرىل­عان ادامدى قازاق دەپ ەسەپتەۋگە بولمايدى.

- ءوز ۇرپاعىڭىز تۋرالى ايتا كەتسەڭىز.

- ۇل-قىزدارىمنىڭ ءبارى جو­عا­رى ءبىلىمدى، ناماز وقيدى، اراق ىشپەيدى، تەمەكى تارتپايدى. توي-تومالاقتى، قۋانىشتى وقيعالار­دى اراقسىز وتكىزەمىز. ءاربىر وت­با­سى ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىن ساق­تا­سا، ۇرپاعى دا سول جولدى تاڭ­دا­رى انىق. وتباسى باقىتتى بول­سا، مەملەكەتىمىزدىڭ دە قانا­تى قارىشتاپ، الەم الدىندا رۋحى بيىك بولماق.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن بازارگۇل اقىنقىزى.

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى.