قازاق ەلى – اتامەكەن رەنەسسانسى
ەگەمەن ەلىمىزدىڭ جيىرما جىلدىق ءومىربايانى تاريحقا اينالىپ بارادى. جيىرما جىل ەس جيارلىق ۋاقىت. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارى كۇن تارتىبىندە تىكەلەي تۇرمىسقا قاتىستى ماسەلەلەر شەشىمىن كۇتىپ تۇرعاندىقتان، حالقىمىزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحى، ونىڭ قيلى-قيلى قاتپارلارى تولىعىمەن تارقاتىلماي، سول تۇيدەك-تۇيدەك قالپىمەن وتاندىق عىلىمعا ورنىعىپ قالعانى بار. تاريحي سانا بىردەن قالىپتاسىپ كەتە قوياتىن فەنومەن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە تاريحشىلارىمىزدىڭ دەنى «ەسكى تاريح» بەسىگىندە بولەنىپ شىققاندار، بۇل ىستە، اسىرەسە تاريحقا ماركستىك كوزقاراس ءوزىنىڭ زاردابىن تيگىزدى.
رەپرەسسياعا قازاق زيالىلارى عانا ەمەس، قازاقتىڭ تۇتاس تاريحى ءتۇستى.
ەگەمەن ەلىمىزدىڭ جيىرما جىلدىق ءومىربايانى تاريحقا اينالىپ بارادى. جيىرما جىل ەس جيارلىق ۋاقىت. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارى كۇن تارتىبىندە تىكەلەي تۇرمىسقا قاتىستى ماسەلەلەر شەشىمىن كۇتىپ تۇرعاندىقتان، حالقىمىزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحى، ونىڭ قيلى-قيلى قاتپارلارى تولىعىمەن تارقاتىلماي، سول تۇيدەك-تۇيدەك قالپىمەن وتاندىق عىلىمعا ورنىعىپ قالعانى بار. تاريحي سانا بىردەن قالىپتاسىپ كەتە قوياتىن فەنومەن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە تاريحشىلارىمىزدىڭ دەنى «ەسكى تاريح» بەسىگىندە بولەنىپ شىققاندار، بۇل ىستە، اسىرەسە تاريحقا ماركستىك كوزقاراس ءوزىنىڭ زاردابىن تيگىزدى.
رەپرەسسياعا قازاق زيالىلارى عانا ەمەس، قازاقتىڭ تۇتاس تاريحى ءتۇستى.
ماقالا تاقىرىبىن «قازاق ەلى - اتامەكەن رەنەسسانسى» دەپ اتاۋىم وسى كۇرمەۋى قيىن ەل تاريحىنا قاتىستى اڭگىمە تۋرالى. وسى ماقالاعا دەيىنگى رەنەسسانس دەپ ايتىپ، جازىپ جۇرگەندەرىم ىزدەنىستەر ەكەن. قازاق رەنەسسانسىنىڭ ناعىز مازمۇنى ەندى انىقتالعان سياقتى. قازاق رەنەسسانسى ەكى ۇعىمعا: «قازاق ەلى» جانە «اتامەكەن» يدەياسىنا تىكەلەي قاتىستى. اتامەكەن يدەياسى جاڭالىق ەمەس. ول ءار قازاقتىڭ سانا-سەزىمىندەگى اسىل، ىشكى رۋحاني ءيىرىمى. مەنىڭ قارەكەتىم اسىل، ىشكى رۋحاني يىرىمدەردى سىرتقا شىعارۋ. اتامەكەن - رەنەسسانستىق يدەيا. ول بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن، رۋحاني قۋاتىمەن، كەلەشەككە دەگەن اسىل ارماندارىمەن جۇزەگە اسىپ وتىر. بۇل يدەيا ەڭ الدىمەن قازاق ەلىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارى تەگى قازاقتارعا جانە ولارمەن تاريحي تاعدىرلاس بولعان وزگە دە ەتنوس وكىلدەرىنە، ەل ازاماتتارىنا ءتان. سەبەبى، ولار ەشقاشان دا اتامەكەندەرىنەن اۋماعان. عاسىرلار بويى نەندەي الاپات، قاسىرەتتەرگە توتەپ بەرىپ، بوگدە ايماققا قونىس اۋدارماي، اتامەكەندەرىندە ءومىر سۇرگەن. اقىرى ارماندارىنا جەتىپ، الەمگە ايگىلى ەگەمەندى قازاق ەلى اتاندى. بۇدان اسقان قازاقتار ءۇشىن، ەل ازاماتتارى ءۇشىن قۇندىلىق بولۋى مۇمكىن بە؟
مەملەكەتتەر وزگەرە بەرگەن، بىراق اتامەكەن يدەياسى ۇنەمى ساقتالىپ وتىرعان. «ماڭگىلىك قازاق ەلىنىڭ» ماعىناسى دا وسى اتامەكەن يدەياسىمەن انىقتالماق. اتامەكەنگە بولاشاقتا دا يە بولۋ كەلەر ۇرپاقتاردىڭ پارىزى.
اتا-بابانىڭ مۇراسى - اتامەكەن.
* * *
ەل دەگەن سوناۋ تۇرىك قاعاناتىنان بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان ماعىنالى ۇعىم. بابالارىمىز «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن ارمانعا قوسقان، بەرتىن كەلە اسان-قايعى «جەرۇيىق» يدەياسىن قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق يدەياسىنا اينالدىرعان. ەل دەگەن اۋقىمدى ۇعىم. ونى جىكتەپ قاراستىرساق، الدىمەن جەردى (ياعني، اتامەكەندى) اۋىزعا الامىز، ودان كەيىن سول اتامەكەندە بولعان مەملەكەتتەر، ولاردىڭ باسشىلارى، سودان كەيىن ەلدىڭ سۋبستانتسياسى - حالىق جانە ونىڭ تاريحي-مادەني قۇندىلىقتارى ءسوز بولادى. ەلدىڭ باستى ولشەمدەرى: جەر، مەملەكەت جانە حالىق. حالقىمىز جەرگە دەگەن قاتىناسىن اتامەكەن دەگەن يدەيامەن ايعاقتاعان. اتامەكەن اتا-بابالارىنىڭ ءومىر كەشكەن گەوگرافيالىق ورتاسى. اتامەكەننىڭ قازاق حالقى ءۇشىن قيلى-قيلى تاريحى بار. ايگىلى «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ تاريحي كونتەكستىنە نازار سالساق، ول كەزدە شامامەن قازىرگى قازاق ەلىنىڭ تەرريتورياسى سول كەزدە دە وسى كۇيىندە، مۇمكىن بۇل اۋقىمنان كەڭىرەك بولعانعا ۇقسايدى، سەبەبى «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى تەك قازاقتارعا عانا ەمەس، تاتار، باشقۇرتتارعا دا ورتاق. ءسىرا، ول كەزدە بۇل حالىقتار قازىرگىدەي جەكە-جەكە ەتنوستارعا جىكتەلمەگەن. سوندا اتامەكەنىمىزدە قانداي مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار بولدى، ونى ناقتىلاۋ تاريحشىلار ۇلەسىندەگى ءىس. جىر فابۋلاسىنا سۇيەنسەك، بۇل وقيعا شىڭعىس حاننىڭ شاپقىنشىلىعىنان بۇرىن بولعان.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى سول كەزدەگى اتامەكەننىڭ رۋحاني، كوركەم بايانداماسى. ول زاماندا تۇركىمەندەرمەن دە ارا-جىگىمىز كوپ اجىراتىلماعان. وعان دالەل جىردا بار. جىردىڭ ءبىر نۇسقاسىندا قوزىنىڭ اكەسى سارىباي حاننىڭ تەگى تۇركىمەن ەدى دەگەن اقپارات بار. ال لەۆ گۋميلەۆ گۋزدار تۋرالى ەڭبەگىندە: مۇسىلماندىقتى قابىلداعان گۋزدار تۇركىمەن اتالعان دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن. ولاي بولسا، قوزى كورپەشتىڭ تەگى تۇركىمەن. ول مۇسىلماندىقتى قابىلداعان گۋز. جىردا قوزى كورپەشتىڭ مۇسىلماندىعى تۋرالى دەرەك بار. قوزى قايعىلى جاعدايعا دۋشار بولىپ، دۇنيەدەن وزعاندا، ونى كاسپي وڭىرىنەن 50 مىڭنان اسا اسكەرمەن ارنايى ىزدەپ كەلگەن ءۋازىرى ايباس قوزىنىڭ جانازاسىن ءوزى شىعارادى. ال قاراباي بولسا نايمان تايپاسىنىڭ حانى، بالكىم، ول ءالى مۇسىلماندىقتى قابىلداماعان بولۋى دا كەرەك. بۇل دەرەكتىڭ ايعاعىنا شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جازبالارىن كەلتىرۋگە بولادى. ول قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ كەسەنەسىنە جولاي سوققاندا، ونىڭ توڭىرەگىنە قويىلعان بالبال تاستار بارىن ايتقان. ايباس قوزىنىڭ جانازاسىن شىعارىپ، ونى ارۋلاپ جەر قويناۋىنا بەرىپ، ءزاۋلىم كەسەنە سالىپ بىتكەن سوڭ ەلىنە قايتقاننان كەيىن، جەرگىلىكتى جۇرت قوزى مەن بايانعا وزدەرىنشە قۇرمەت كورسەتىپ، كەسەنە توڭىرەگىنە بالبال تاستاردان ەسكەرتكىشتەر قويعان. وكىنىشتىسى، شوقان كورگەن سول بالبال تاستار قولدى بولىپ، جوعالعان. وسى جايلارعا قاتىستى ايتارىم، قازىرگى قازاقستاننىڭ كەڭ دالاسى بۇرىن بىزدەردىڭ جانە تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ اتامەكەنى بولعان. سوندىقتان، اتامەكەن يدەياسى جەرگە تىكەلەي قاتىستى دەيمىز. اڭگىمەمىزدى وربىتە ايتساق، تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان كەيىن قاۋىشىپ جاتقان تۇركيا ەلىنىڭ ازاماتتارىنىڭ دا اتامەكەنگە دەگەن ىنتالارى وتە زور. ولار وزدەرىنىڭ شىققان تەگى، ياعني اتامەكەنى قازىرگى قازاقتىڭ دالاسى ەكەنىن مويىنداپ قانا قويماي، سول اتامەكەنگە قىزمەت كورسەتۋدى وزدەرىنىڭ بورىشى دەپ سانايدى. بۇل جونىندە ماعجان جۇماباەۆتىڭ ايتقان جىرى دا ايعاقتى دالەل:
كوپ تۇرىك ەنشى الىسىپ تاراسقاندا،
قازاقتا قاراشاڭىراق قالعان جوق پا؟
قازىرگى قازاق دالاسىندا (تەرريتورياسىندا) ونداعان مەملەكەتتەر بولعان. ولاردىڭ ءبارى دەرلىك كەيىن كەلە رۋ-تايپالاردىڭ اتتارىنا، ەتنونيمگە اينالعان. مىسالى، ءۇيسىن، قاڭلى، دۋلات، نايمان، كەرەي، قىپشاق، ت.ب. ءبىر كەزدەگى قازاق دالاسىندا بولعان مەملەكەتتىڭ اتاۋلارى. شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعىنان كەيىن مەملەكەتتىڭ جاڭا تيپتەرى پايدا بولدى. ولار: التىن وردا مەملەكەتى، ونىڭ ىدىراۋىمەن بىرگە اق وردا، كوك وردا، نوعاي ورداسى، استراحان ورداسى (حاندىعى), باشقۇرت حاندىعى، تاتار حاندىعى، ءسىبىر حاندىعى، ت.ب.
تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا XVII عاسىردا اتامەكەندە بي ەدىگە باستاعان بيلىك ءۇردىسى قايتا جاڭعىرا باستادى. تۇلعا - قاجەتتىلىكتەن قالىپتاسادى. وسى زاماندا ەل اتىنان، ەلدىڭ ءسوزىن ۇستاۋشى ايتەكە بي تۇلعاسى تاريح الاڭىنان ءوز ورنىن الا باستادى. ءۇش ۇلىسقا ورتاق بولات حاننىڭ بيلىگى السىرەگەن شاقتا بيلەر ينستيتۋتىنا اكىمشىلىك تۇرعىسىنان قاجەتتىلىك تۋدى. ەل بيلىگىنە حانداردىڭ شامالارى جەتپەيتىن حالگە كەلدىك. جەر-جەردەن بيلەر شىعا باستادى. ولار ەل ءسوزىن ۇستاۋشىلار بولىپ، حالىق سولاردىڭ ءسوزىن سويلەيتىن، سولاردى تىڭدايتىن ەدى. بيلەر حالىق ىشىنەن وزدەرىنىڭ پاراساتتىلىقتارىمەن، كەمەڭگەرلىكتەرىمەن كورىنگەن تۇلعالار، بۇگىنگى لەكسيكاعا سالساق، ليدەرلەر. ايتەكە بيدەن كەيىن ىلە شالا تولە بي مەيلىنشە قادىرلى تۇلعاعا اينالدى. قاجەتتىلىك قاجەتتىلىكتى تۋعىزادى، سارىارقا وڭىرىنەن سۋىرىلىپ قاز داۋىستى قازىبەك بي شىقتى.
ءسويتىپ، حالىق ورتاسىنان شىققان بيلەر اكىمشىلىككە قاتىستى ىستەردى تولىعىمەن ءوز قولدارىنا الدى. قازىبەك بيگە قاتىستى سول زاماننىڭ تاريحىنان ءبىر مىسال. 1748 جىلى كۇللى قازاق دالاسىن ءدۇر سىلكىندىرگەن اۋىر وقيعا بولدى. ول باراق سۇلتاننىڭ باتىس ايماقتا حاندىق قۇرعان ابىلقايىردى ءولتىرۋى. وسى وقيعاعا ارالاسقان قازىبەك بي ءوز بيلىگىن ايقىن ءارى اشىق كورسەتكەن. ول باراققا ارناپ: - ۋاي، باراق! ويلانباي جاساعان قىلمىسىڭمەن ورتا ءجۇزدى ويسىراتىپ كەتەر سالماق ءتۇسىردىڭ سەن. ەلدىڭ ساۋلىعىن قاشىرىپ، قاسكويدىڭ جاۋلىعىن باستادىڭ سەن. بارىنەن دە بۇرىن سەن ادامزاتتىڭ ءومىرىن ۇرلاپ، ولىمگە ورىن بوساتتىڭ. حانىڭدى قاراداي ولتىرسەڭ، حالقىڭدى قىناداي قىرارسىڭ. جاۋىزدىق قاقپاسىن اشساڭ، قانىن سۋداي شاشارسىڭ. ال ەگەر ەلىڭدى ىعىر قىلعىڭ كەلمەسە، جۇرەگىڭنىڭ ىزگىلىگى ولمەسە، تەسىكتى ءوزىڭ بىتەپ، جارانى ءوزىڭ جازىپ ال. ولگەن تىرىلمەيدى، وشكەن جانبايدى. بىراق ولگەننىڭ ءىسىن جالعاستىرىپ، وشكەننىڭ وتىن تۇتاتساڭ، ءومىر ازبايدى، شىراق قايتا مازدايدى. جايلاۋىمدى ءورت، جۇرتىمدى دەرت شالماسىن دەسەڭ، ابىلقايىردىڭ ورىنبورداعى ۇلى ايشۋاق سۇلتاندى اۋىستىرىپ، ورنىنا اماناتقا ءوز ۇلىڭدى بەر دە، قانىڭ مەن قۇلىڭدى كەشىرسىن دەسەڭ، بولا الساڭ - ابىلقايىردىڭ ورنىنا حان بول. ايتپەسە ۇلدارىنىڭ الدىنا بارىپ، كىسىلىگىڭدى تاستاپ، كىسەڭدى موينىڭا سال! كىرىپتارلانىپ قول قۋسىر! قانىڭدى شاشا ما، قۇنىڭدى كەسە مە، قىلمىسىڭدى كەشە مە - سولار، قۇنىكەرلەر شەشەدى. سەن ءۇشىن جاقىننان جات تابار، اعايىننان الاشى ىزدەر ورتا ءجۇز جوق! كىساپىرگە كەشىرىم ەتەر دە ورتا ءجۇز جوق! كەسىمىمە كونبەسەڭ، بۇكىل ورتا ءجۇز تۇرماق، ءبۇتىن نايمانعا دا سىيماسسىڭ. سىيعىزباسپىن! اۋىپ كەتەم دەپ دامەلەنبە، جوڭعارعا دا وتكىزبەسپىن!» - (قاز داۋىستى قازىبەك بي. تۇركىستان «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق-مۇراجايى، 2011.) دەگەن. بايقاپ وتىرسىزدار، بيلىك قازىبەك ءبيدىڭ قولىندا بەرىك. كەزىندە حان شەشەتىن ءىستى ءوز قولىنا العان. ءۇش بي زامانىندا حان بيلىگى دەگەن ويلاندىراتىن ماسەلە. حاندار كوبىنەسە كونستيتۋتسيالىق مونارحتار دەڭگەيىندە بولدى دەسەك تە بولعانداي، بۇل جەردە تەك تابيعاتىنان ەرەكشە ەكى تۇلعانى اتاماسقا بولمايدى، ولار: ورتالىق ولكەدەگى سۇلتان، سودان كەيىن حان اتانعان - ابىلاي مەن باتىس وڭىرىندەگى - ابىلقايىر حان. بۇلار تالانتتى ەل باسشىلارى ەدى، بىراق ولار بيلەرمەن بيلىكتى بولىسكەن. ولار بيلەر كەڭەسىنسىز تاريحي شەشىمدەرگە بارا الماعان. وسىنداي ەرەكشە ساياسي كونتينۋمدى ءالى تولىق زەرتتەگەنىمىز جوق. ەگەر وقيعا وسىلاي ءوربي بەرگەندە قازاق ەلىندە بيلىكتىڭ تارماقتارى تابيعي تۇردە سۇرىپتالىپ، انىقتالۋشى ەدى. امال نەشىك، بۇل ءۇردىستى ومىرتقاسىنان ءۇزىپ، ءوز تارتىبىمەن رەسەي اكىمشىلىگى ءوز ۇستەمدىگىن ورناتتى. جاڭا اكىمشىلىك قازاقتارعا مۇلدەم جات ەدى. حاكىم ابايدىڭ «ۇرىسسا ورىس، ەلگە بولىس، ۇيدەن ۇرگەن يتكە ۇقساپ»، - دەيتىنى سوندىقتان. ۇيدەن ۇرگەن، ول ءيتتىڭ جامانى. ولاي بولسا، بولىستىق قىزمەتتىڭ ءمانى نە بولعانىن ويلاي بەرىڭىز.
ءۇش بي مۇراسى (بيلەر كوپ بولعان، ۇشەۋىنىڭ گەوپوليتيكالىق ورىندارى ەرەكشە بولعان سوڭ، ءبولىپ ايتىپ وتىرمىن) جان-جاقتى زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن تاقىرىپ. ءۇش ءبيدىڭ ءىس-قارەكەتتەرى بي ەدىگە زامانى مەن قازىرگى قازاق ەلى (ياعني، جاڭا ءداۋىر) اراسىنداعى - كوپىر. قازاق ەلىنىڭ ساياسي جۇيەسىن ودان ءارى جەتىلدىرۋدە، وسى ماسەلە ەسكەرىلۋى قاجەت. ارينە، ءداپ سولاي بولماس، بىراق ەلدى باسقارۋدىڭ باستى-باستى پرينتسيپتەرى، اتامەكەننىڭ ەڭ اۋىر كەزىندە انىقتالىپ، ىسكە اسقانىن قالايشا ەستەن شىعارۋعا بولادى. ءۇش بي زامانى ەلدى ساياسي باسقارۋدىڭ ىزدەنىس زامانى بولعانى انىق. بيلەر مۇراسى سونىسىمەن قۇندى.
«قازاق ەلى» كەشەنىنەن ءسوزسىز ورىن الاتىن تۇلعالار ەر ەدىگە جانە ونىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرماق بولعان ايتەكە، تولە، قازىبەك بيلەر بولماق. بۇلار ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ايتقان ءتول تاريحىمىزدىڭ قاسيەتتى ارداگەر تۇلعالارى.
اتامەكەندە 1822 جىلى رەسەي پاتشاسىنىڭ جارلىعىمەن حاندىق بيلىك ءوز كۇشىن جويدى. قازاق حالقىنىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى. ونىڭ 1848 جىلى وپات بولۋىمەن قازاق حاندىعى كەلمەسكە كەتتى. ىشكى بوكەي ورداسى تۋرالى ايتساق، بوكەي جانە جاڭگىر حانداردىڭ بيلىكتەرى وتە شەكتەۋلى بولعان. ىشكى بوكەي ورداسىن رەسەي اكىمشىلىگى قازاق حالقىن باسقارۋداعى ءبىر ۇلگىسى رەتىندە ۇسىندى. بىراق ودان ناتيجە شىقپادى. بۇل ماسەلەگە نۇكتە قويعان يساتاي - ماحامبەت باستاعان كوتەرىلىس ەدى. يساتاي - ماحامبەت باستاعان كوتەرىلىس حاندىق بيلىككە قارسى شىعىپ، حالىققا وزگەدەي اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ قاجەتتىلىگىن كۇن تارتىبىنە قويدى. قازاق حالقى ساياسي تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلىپ، اتامەكەندە رەسەي اكىمشىلىگى ۇسىنعان جۇيە ورنىقتى. قازاق جەرى گۋبەرنيا-گۋبەرنيالارعا ءبولىنىپ، ودان ۋەزدەرگە، جەرگىلىكتى جەرلەر ۆولوستنوي ستارشينا (بولىس) بيلىگىنە بەرىلدى. وسىنداي حالدەن كەيىنىرەك بولشەۆيكتەردىڭ يدەولوگياسى ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەن قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى دەگەن مەملەكەتتىك قۇرىلىم قالىپتاستى. بۇل فورمالدى تۇردە مەملەكەت اتانعانىمەن، شىن مانىسىندە كەڭەستىك جۇيەنىڭ ءبىر اكىمشىلىك بولشەگى عانا بولاتىن. حالىق تۇتاستىعى، ونىڭ مادەني-رۋحاني قۇندىلىقتارىنىڭ دارالىعى ەسەپكە الىنباي، جاڭا سوتسياليستىك ءتارتىپ ورنىعا باستادى. ءبىرىنشى باسشىلىقتى ماسكەۋدەگى ورتالىق تاعايىنداپ وتىرعانىمەن، بۇل مەملەكەتتى ءۇش قازاق باسقاردى، ولار: جۇماباي شاياحمەتوۆ، دىنمۇحامەد قوناەۆ جانە نۇرسۇلتان نازارباەۆ. ارينە، كەڭەستىك جۇيە بولعان سوڭ، باسشىلىقتا ورىس، پولياك، ۋكراين، گرۋزين، ارميان، ەۆرەي، ۇيعىر وكىلدەرى دە بولدى. بۇل سوتسياليستىك مازمۇنداعى مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمى تابيعي تۇردە، جاڭا ءداۋىر اعىمىنا وراي وزگە دە دەربەستىگىنەن ايىرىلعان تاعدىرلاس ەلدەرمەن بىرگە 1991 جىلى تاۋەلسىز مەملەكەتكە اينالدى. بۇل اتامەكەندەگى جاڭا مازمۇنداعى، شىن مانىندەگى، ناعىز حالىقتىق مەملەكەتتىڭ قۇرىلعانى ەدى. مەملەكەت باسىنا بۇرىنعى زاماندارداعىداي، مىندەتتى تۇردە تاق مۇراگەرى بولىپ تورە تۇقىمىنان، نەمەسە كەڭەستىك داۋىردەگىدەي وزگەلەر تاعايىندايتىن ەمەس، حالىقتىڭ وكىلى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ دەموكراتيالىق جولمەن پرەزيدەنت بولىپ سايلاندى. بۇل حح عاسىردىڭ سوڭىنداعى وركەنيەتتى ەلدەردەگى ورنىققان ەلدىڭ باسشىسىن سايلاۋ راسىمىنە سايكەس جاسالعان شارا بولاتىن. ءسويتىپ، قازاق حالقى ءوز اتامەكەنىندە ءوزىنىڭ قالاۋىمەن باسشى سايلاپ، رەنەسسانستىق وقيعاعا تاپ بولدى. ولاي دەيتىنىم، تۇركى جۇرتىندا باعزى زاماننان بيلىك سايلاۋ نەگىزىندە بولعان. بيلىكتىڭ باسىندا بي بولعان. «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىندا سول كەزدەگى الىپ تەرريتوريانى باسقارىپ وتىرعان بي بولعان. حان دەگەن ول زاماندا تايپالاردىڭ كوشباسشىسى. مىسالى، جىرداعى قاراباي ءبىر تايپانىڭ، سارىباي ءبىر تايپانىڭ حانى، ال ولاردى باسقارىپ وتىرعان بي بولعان. شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعىنان كەيىن باسقارۋدىڭ بۇل جۇيەسى «تۇزەتىلىپ»، حان دارەجەسى بيدەن جوعارى بولىپ قالىپتاسقان. سەبەبى، شىڭعىس حاننىڭ ءوزى تايپا كوسەمىنەن شىققان ادام. ول سول حاندىق دارەجەسىن وزىمەن بىرگە كوتەرىپ، بيلىكتىڭ جوعارعى فورماسىنا اينالدىرعان. بۇل جاعدايدا ساياسي رەفلەكسيا بىلدىرگەن ەر ەدىگە بولاتىن. ەدىگە بي حالىق تاريحىنداعى پاسسيونارلىق تۇلعا. اكادەميك قانىش ساتباەۆتىڭ «ەدىگە جىرىن» زەرتتەۋىنىڭ سىرى تەگىن ەمەس. ول كەزىندە «ەدىگە جىرىن» زەرتتەۋدى قولعا الۋى ارقىلى وتاندىق تاريحتىڭ باستاۋ ارناسىن ءدوپ تاپقان. سول ءۇشىن اكادەميك جۇمىستان قۋىلدى، بىراق ول قانىش ساتباەۆتىڭ تاريح الدىنداعى ەرەن ەرلىگى ەدى.
قازاق حالقىنىڭ ءتول تاريحى ەر ەدىگەدەن باستاۋ الاتىنىن ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ استانانىڭ 10 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان سالتاناتتى جيىنداعى سوزىندە ناقتى ايتقان بولاتىن:
«ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا وردابالىق، سۋياب، تاراز، بالاساعۇن، سىعاناق، جەنت، سارايشىق، تۇركىستان سياقتى قالالاردا وردالى جۇرتتىڭ تۋى تىگىلگەن. استانانىڭ ءدال ىرگەسىنەن تابىلعان بوزوق قالاسى دا ۇلكەن ورتالىقتىڭ ءبىرى بولعانىن عالىمدار دالەلدەپ بەردى.
استانانىڭ قازىرگى جارقىراعان جاڭا كوشەلەرىنە سارايشىق، سىعاناق، تۇركىستان دەگەن اتتاردىڭ بەرىلگەنىن بايقاعان بولارسىزدار.
بۇل ءتول تاريحىمىزعا دەگەن بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ قۇرمەتى.
ەرتەدەگى ەر بابامىز ەدىگەدەن باستاپ، ايبىندى ابىلايعا دەيىنگى حاندارىمىزدىڭ ءبارى وسى ەسىل بويىندا وردا تىككەندەرى ءتىپتى دە تەگىن بولماسا كەرەك» (پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ استانانىڭ 10 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى جيىنداعى ءسوزى. 06.07.2008).
جاڭا تاريحتىڭ باسى دەگەندە، ەلباسىن رەنەسسانستىق تۇلعا دەيمىن. سونداعى ايتپاعىم، حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى «اق وردا» ءداۋىرى، ونىڭ بيلەۋشىسى ەدىگە بيگە قاتىستى ايتىلعان ءسوز. نوعاي ورداسىنىڭ تاريحى ەكى جارىم عاسىرداي مەرزىمدى الىپ جاتىر. ارينە، نوعاي ورداسىنىڭ وسىلايشا اتالۋى نوعايعا قاتىستى دەگەن تاريحي دەرەك بار. نوعاي ورداسىنىڭ كۇشەيگەن كەزى بيلىك باسىنا ەر ەدىگەنىڭ كەلۋىمەن بايلانىستى. ەدىگەنىڭ تۋعان جەرى وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ سوزاق اۋدانىنداعى قۇمكەنت دەگەن ەلدى مەكەن. زيراتى قۇمكەنتتەن سولتۇستىككە قاراي 300 شاقىرىم جەردەگى، جەزقازعان وڭىرىندەگى ۇلىتاۋدا دەگەن تۇسىنىك بار. ەر ەدىگەنىڭ بيلىك قۇرعان جەرى - سارايشىق. بۇل: «بار قازاق - ءبىر قازاق»، دەگەن ءسوزدىڭ دالەلى بولارلىق جاعداي. حالقىمىزدىڭ مەنتاليتەتىندە «ەنشىسى بولىنبەگەن قازاق»، «قارعا تامىرلى قازاق» دەگەن اتالى ۇعىمدار بار. نوعاي ورداسى قازىرگى قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنەن وڭتۇستىگىنە، ودان باتىسىنا دەيىنگى ايماقتى الىپ جاتقان. حالقىمىزدىڭ ەل مەن ەدىگە دەگەن ۇعىمداردى قاتار ايتۋى دا تەگىن ەمەس. ەلدىك سانا ەر ەدىگەنىڭ ىستەرىنەن مازمۇن تاپقان. بۇل تاسقا باسىلعان تۇركى جازۋلارىنداعى «ماڭگىلىك ەل» دەگەن يدەيامەن ۇندەس.
ەدىگە تاريحتا «ەل قامىن جەگەن ەدىگە» دەگەن فورمۋلامەن قالعان. ول ەشقاشان دا ءوزىن حانمىن دەپ اتاماعان. جىرلاردا ونى ەر ەدىگە، بي ەدىگە دەپ ايتۋ ءداستۇرى قالىپتاسقان. ەدىگەنىڭ قولىنداعى بيلىك حانداردىڭ بيلىگىنەن جوعارى بولعانى دا تاريحي شىندىق. ەر ەدىگە ءداستۇرى قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا حاندىق بيلىك السىرەگەن كەزدە بيلىككە ءۇش ايگىلى ءبيىمىزدىڭ كەلۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزدى. ۇلان-عايىر اتامەكەندى ءتيىمدى باسقارۋ ءۇشىن بيلەر ءۇش ايماقتى ءوز يەلىكتەرىنە الدى. باتىس ايماقتى تولىعىمەن ايتەكە بي باسقارسا، جەتىسۋ ءوڭىرىن جانە وڭتۇستىكتى تولە بي، ال سولتۇستىكتى، شىعىستى جانە ورتالىق قازاقستاندى (سارىارقانى) قازىبەك بي باسقاردى. ارينە، بۇل بيلەر كەزىندە حاندار دا بولدى. بۇل زاماندا حاندار ەلدىڭ ىشكى ءىسى ەمەس، سىرتقى ىستەرىمەن كوبىرەك اينالىستى. ەلدىڭ ىشكى ىستەرى بيلەردە بولدى. بيلىكتىڭ بۇل تاجىريبەسى ءالى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. بۇل تاجىريبە قازاقتىڭ مەنتاليتەتىندە بار بيلىكتىڭ ارحەتيپى. ولاي دەيتىنىم، حالقىمىزدىڭ باي مادەني-ادەبي مۇراسىن قايتا قاراپ، سارالاپ وتىرعانىمىزدا بيلىكتىڭ وسى ارحەتيپى ويىمىزعا ورالا بەرەدى. قازىرگى كەزدە بيلىك تولىعىمەن ەۋروپالىق ۇلگىدە قۇرىلعان. ال، حالقىمىزدىڭ ءداستۇرىن ەسكە الساق، وندا ويلاناتىن جايلار بارشىلىق.
قازاق ەلى دەگەندە اتامەكەن جانە مەملەكەت ۇنەمى ءبىر-بىرىمەن ساي كەلىپ وتىرماعان. بۇل ەكەۋىنىڭ ۇندەس كەلۋى بۇگىنگى كۇندە شىندىققا اينالىپ وتىر. وتكەن تاريحي زاماندارعا زەر سالساق قازاقتىڭ بايىرعى تەرريتورياسىندا ورىن العان مەملەكەتتەردىڭ ءبارى بىردەي اتامەكەن يدەياسىنا ۇندەس بولا بەرمەگەن. مەملەكەت باسىندا بولعان كوسەمدەردىڭ بايىرعى كونە تاريحتى وشىرۋگە، نە قايتا جازۋعا نەمەسە وڭدەۋگە ىنتالارى بولعاندارىن دا ەسەپكە العان ءجون. سولاي بولعانىمەن قازاق حالقى ءوزىنىڭ بايىرعى تاريحىنان، اتامەكەن يدەياسىنان اجىراماعان. قازاق حالقىنىڭ مەنتاليتەتى دەگەن وسى. سودان كەيىن بارىپ حالقىمىزدىڭ تاريحي-مادەني قۇندىلىقتارى تۋرالى بايانداۋ ءجون بولماق. حالقىمىزدىڭ قۇندىلىقتارى دەپ ەكى فەنومەندى ەرەكشە ايتۋىمىز پارىز. ءبىرى - ءتىل. قازاق ەتنوسىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ءبىر فاكتورى ءتىل ورتاقتىعى. ءتىل دەگەنىمىز تاريح، ەتنوگرافيا، ونەر، ءبىلىم جانە دۇنيەتانىم. وسى اتالعان سالالاردىڭ قايسىسىنا توقتالماساڭىز دا، ءسىز ءتىل ماسەلەسىنە بارىپ تىرەلەسىز. تىلدىك لەكسيكا ول، بىلايشا ايتقاندا، تاريحتىڭ مازمۇنداماسى، بايانى. ەكىنشى فەنومەن - ول ءدىن. بۇل كۇردەلى ماسەلە. تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ ءدىني سانالارىندا قات-قابات دۇنيەتانىمدىق ىزدەنىستەر بار. ول تۋرالى كەيىنگى كەزدەرى باسىلىم بەتتەرىندە ءجيى ايتىلۋدا. سونىڭ ءبىرى - تاڭىرلىك دۇنيەتانىم، ەكىنشىسى - يسلام ءدىنى.
قازاق دۇنيەتانىمى بىرنەشە تاريحي-مادەني سينتەزدەردەن وتكەن. تومەنگى سينتەز - تۇركىلىك. تۇركىلىك سينتەز ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «يازىك پيسما» دەگەن اۋقىمدى ەڭبەگىنەن كەيىن مۇلدەم كۇردەلەنىپ كەتتى. تۇركىلىك تامىرلار تەرەڭدەپ، مايا، شۋمەر، سانسكريت، لاتىن تىلدەرى، يۋدايزم ءدىني لەكسيكاسىنا قاتىستى اقپاراتتار كۇننەن-كۇنگە كوبەيۋدە، مىسالى، اعىلشىننىڭ «Human» - دەگەن سوزىنە توقتالساق، «Human»-نىڭ ماعىناسى ورىسشا «گۋمانيزم»، ياعني «ادامشىلىق» دەگەن ۇعىم. سولايى سولاي، بىراق «حيۋ» - دەگەننىڭ ءمانىسى نە دەگەنگە جاۋاپتى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «تيۋركي ۆ دويستوري» دەگەن كىتابىنان تاپقانداي بولدىم. ول «زاكون پەرەسترويكي سلوگا» دەگەن تاقىرىپشادا بىلاي دەيدى: ا) «پوياۆلياەتسيا پروتوتيچەسكي سوگلاسنىي (گۋبنوي - w, يلي گورتاننىي - h) ۆ ناچالە سلوۆا پەرەد گلاسنىم. ناپر.، وسەم > ۆوسەم، ويلىك > ۆويلوك. نا مەجيازىكوۆوم ۋروۆنە: *omo - «مۋجچينا»، «چەلوۆەك» > homo (لات.), uomo (يت.)» (ولجاس سۋلەيمەنوۆ. تيۋركي ۆ دويستوري. الماتى، «اتامۇرا»، 2002. س.40).
سوندا «omo» - مۋجچينا دەگەن بولسا، ونىڭ جالپى تۇركى تىلىندەگى اتالۋى «ەركەك» نەمەسە «اتا». العاشقى ەر ادامنىڭ ەسىمى - اتا. ەندى «وmو»-نىڭ الدىنا h تۇسكەندە لاتىنشا «homo» بولىپ، ول «ادام» دەگەندى بىلدىرگەن. سوندا «man» - دەگەنىمىز ادام بولسا، حيۋ، ياعني «ەركەك» دەگەن ماعىنادا. ولاي بولسا، اعىلشىن تىلىندەگى «Human»، ەركەك ادام بولىپ شىعادى. «وmو» + «مان» = «اتا» + «ادام». ورىس تىلىندەگى «اتا» - «مان» قايدان شىقتى دەيسىز.
«اتا» - «مان»، «اتا» - «ادام». قازاقشا «ادام اتا». گۋمانيزم دەگەننىڭ دۇنيەتانىمدىق ماعىناسى ادام اتا داستۇرىندە بولۋ دەگەن ەمەس پە؟
ادام اتا يسلام دىنىندە العاشقى مۇسىلمان. سوندىقتان ادام اتانىڭ (گۋمانيزمنىڭ) كۇللى ادامزات جۇرەتىن جول ەكەنىنە ەش ءشۇبا جوق.
نەمەسە، ءادىل احمەتوۆتىڭ «ءتۇبى ءبىر تۇركى وركەنيەتى» دەگەن ەڭبەگىندە «بالدىز»، «باي»، «بوياۋ»، «شىعۋ»، «ەكى»، «وكشە»، «ساتۋ»، «ءتىس»، «توقپاق»، «تۇر»، «شۇقىر»، «تىك»، «كيىك»، «جاسىل»، ت.ب. سوزدەر مايا جانە قازاق تىلدەرىندە بىردەي قولدانىلاتىنى ايتىلادى. تاعى ءبىر مىسال، «اkil» - (اقىل) دەگەن ءسوز شۋمەر تىلىندە بولعانىنا تاڭىم بار، مەن بۇل ءسوز بىزگە اراب تىلىنەن ەنگەن دەگەن پىكىردە بولاتىنمىن. لاتىن تىلىندە «اۋىز» دەگەن، ياعني ورىسشاسى «روت» دەگەندى بىلدىرەتىن تۇرىك ءسوزى بار ەكەن. وسى جاعدايلار تۇركىلىك سينتەزدىڭ كۇردەلىلىگىنە ناقتىلى مىسالدار ەمەس پە؟
* * *
قازىرگى زامان باسەكەلەستىك زامانى. بۇل اكسيوما. باسەكەگە قابىلەتتىلىك، ءسوزسىز، قاجەتتى ءىس. باسەكەگە قابىلەتتىلىك ساپاعا باستايدى. ال ساپا دەگەنىم - ۇلتتىق يدەيا. تەك باسەكەگە قابىلەتتى ەل عانا بولاشاققا جولداما الماق. مەن بۇل تۇستا باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ءۇش دەڭگەيدە ايتپاقپىن. ەڭ الدىمەن، باسەكەگە قابىلەتتى مەملەكەت. ودان بارىپ باسەكەگە قابىلەتتى يدەيا جانە باسەكەگە قابىلەتتى تۇلعا قاجەت. وسى ۇشەۋىنىڭ بىرلىگى باسەكەگە قابىلەتتى ەلدى قالىپتاستىرادى. باسەكەگە قابىلەتتىلىك ەلدىڭ تابيعي يممۋنيتەتى. ەل باسەكەگە قابىلەتتىلىگىنەن ايىرىلعان كەزدە ەل بولۋدان قالماق. وعان تاريحتا مىسالدار كوپ. كەزىندە التىن وردا باسەكەگە قابىلەتتىلىگىمەن التىن وردا اتاندى، بىراق ءبىر زامانداردا باسەكەگە قابىلەتتىلىگىنەن ايىرىلىپ، بىتىراپ، ىدىراپ كەتتى. كەزىندەگى كەڭەستىك يمپەريانىڭ دا جاعدايى سولاي بولدى. بۇل «قۇراما» يمپەريالارعا ءتان زاڭدىلىق. تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى قاجەتتىلىكتەن بىرىككەن حالىقتار، تايپالار، ەتنوستار ءبىر زامانداردا ءدال سونداي قاجەتتىلىكتەن ىدىراپ، وزگە كۇيگە وتپەك. بۇل تاريح زاڭى، قاجەت دەسەڭىز، زات الماسۋ، ەنەرگيا الماسۋ زاڭى. پاسسيونارلىق قۋات سىناپ سياقتى، ول اۋىسىپ وتىرادى. سوندىقتان كونە تۇركى جازۋلارىنداعى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى قاي زاماندا بولماسىن - يدەيا. ول ءوز قۋاتى جاعىنان باسەكەگە قابىلەتتى يدەيا. بىراق، ول يدەيانىڭ ومىرشەڭ بولۋى ءۇشىن باسەكەگە قابىلەتتى ەلدىڭ سول ەلدى باسەكەگە قابىلەتتى ەتەتىن تاريحي تۇلعالارى بولۋى ءتيىس. وسىنداي جاعدايلاردى ويلاستىرا كەلىپ، قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ جيىرما جىلدىعىندا ناقتى ايتارىم، بۇگىندە باسەكەگە قابىلەتتى قازاق ەلى بار، ونىڭ باسەكەگە قابىلەتتى يدەياسى بار. ول - ساپا. جانە باسەكەگە قابىلەتتى تۇلعاسى بار. ول تۇڭعىش پرەزيدەنت ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جانە باسەكەگە قابىلەتتى قازاق حالقى.
* * *
قازاق ەلى بۇگىندە رەنەسسانستىق ەل. ولاي دەيتىنىم، ول ءوزىنىڭ اتامەكەن يدەياسىنان ەشقاشان، نەندەي قيىن زاماندار بولسا دا اجىراپ قالماعان. قازاقتار نەگىزىنەن اتا-بابالارى عۇمىر كەشكەن تەرريتوريادان ەشقايدا اۋىپ كەتپەگەن. قانداي قيىن جاعدايلار بولماسىن سول اتامەكەنىندە ءومىر ءسۇرۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. بۇل قازاق ەلىنىڭ قۋاتى، سۋبستانتسياسى. ونىڭ ەرتەڭگى كۇنگە العان جولداماسى.
اتامەكەن رەنەسسانسى دەگەندە قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى كەشەگى وتكەن ەر ەدىگەنىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى، جاڭعىرتۋشى دەگەن ءتۇيىندى ءسوزىمدى ايتپاقپىن.
ەلدىك سانا ءداستۇرى دەگەن «ەل قامىن جەگەن ەر، بي ەدىگەدەن» باستاۋ الىپ، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ سالعان 20 جىلدىق تاريحى بار قازاق ەلىنىڭ نۇرلى جولىن ايتۋ ازاماتتىق پارىز.
عاريفوللا ەسىم، اكادەميك.
