قايران ەسىل ەر سۇلتانماحمۇد تورايعىروۆ «قاراڭعى قازاق تورىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولامىن» - دەپ ايتسا ايتقانداي-اق دەرسىڭ.  «قاراڭعى ادامداردىڭ» تەزارادا اعارىپ كەتەتىندىگىنە گەراكليت تە اسا سەنبەگەن. گەراكليت سىندى ەشكىمگە بەت قاراتپايتىن تەنتەكتىڭ ءوزى ناداندارعا توتەپ بەرە الماعان سوڭ تاۋدىڭ بيىگىنە قاراي جول تارتقان عوي. بىراق، ءوزىن ورتادان تىم قاشىقتا وقشاۋلاپ تاستادى. ال، حالىقتىڭ بەل ورتاسىندا بولىپ، ولاردى جانىنداي جاقسى كورىپ، ءوزىنىڭ بار الەۋەتى مەن قابىلەتىن كوپتىڭ يگىلىگىنە ارناعان عۇلامالار دا تاريحتا بارشىلىق. سولاردىڭ ءبىرى - دانىشپان ەمپەدوكل ەدى.

ول دا ءوز كەزەگىندە اقسۇيەكتەر اۋلەتىندە تۋىپ-ءوستى. ونىڭ اتاسى سيتسيللياداعى اكراگانت قالاسىن باسقارعان. ەش وكىنبەستەن پاتشا تاعىنان ءوز ەركىمەن باس تارتقاندىعىمەن اقىلدىلىق تانىتىپ، اينالاسىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن باسشى ەدى. ەمپەدوكل دە ميلارىنىڭ ازدىعىنا قاراماي مۇرىندارىن ءشۇيىرىپ، ماڭعازادانعان ءتۇر كورسەتىپ جۇرەتىن بايلار مەن بيلىكقۇمارلاردىڭ حاس جاۋىنا اينالعان ادام. ول ءاردايىم ازات ازاماتتاردىڭ تەڭ ەرىكتىلىگى ءۇشىن كۇرەستى. ونىڭ پەشەنەسىنە اكراگانت قالاسىندا حالىقتىڭ ۇكىمەت بيلىگىن قولعا الۋلارىن كورۋ جازىلعان ەكەن. حالىق بيلىگىن الدەبىر توعىشار توپاستىڭ پايدالانىپ كەتپەۋى ءۇشىن ول بارىن سالدى. كوپ جينالعان جەردە وزدەرىن كورسەتىپ قالعىلارى كەلىپ، الدەرىنە قاراماي تىراشتاناتىنداردى ول اششى ءازىل-سىقاقپەن شەنەپ وتىردى.

قايران ەسىل ەر سۇلتانماحمۇد تورايعىروۆ «قاراڭعى قازاق تورىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولامىن» - دەپ ايتسا ايتقانداي-اق دەرسىڭ.  «قاراڭعى ادامداردىڭ» تەزارادا اعارىپ كەتەتىندىگىنە گەراكليت تە اسا سەنبەگەن. گەراكليت سىندى ەشكىمگە بەت قاراتپايتىن تەنتەكتىڭ ءوزى ناداندارعا توتەپ بەرە الماعان سوڭ تاۋدىڭ بيىگىنە قاراي جول تارتقان عوي. بىراق، ءوزىن ورتادان تىم قاشىقتا وقشاۋلاپ تاستادى. ال، حالىقتىڭ بەل ورتاسىندا بولىپ، ولاردى جانىنداي جاقسى كورىپ، ءوزىنىڭ بار الەۋەتى مەن قابىلەتىن كوپتىڭ يگىلىگىنە ارناعان عۇلامالار دا تاريحتا بارشىلىق. سولاردىڭ ءبىرى - دانىشپان ەمپەدوكل ەدى.

ول دا ءوز كەزەگىندە اقسۇيەكتەر اۋلەتىندە تۋىپ-ءوستى. ونىڭ اتاسى سيتسيللياداعى اكراگانت قالاسىن باسقارعان. ەش وكىنبەستەن پاتشا تاعىنان ءوز ەركىمەن باس تارتقاندىعىمەن اقىلدىلىق تانىتىپ، اينالاسىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن باسشى ەدى. ەمپەدوكل دە ميلارىنىڭ ازدىعىنا قاراماي مۇرىندارىن ءشۇيىرىپ، ماڭعازادانعان ءتۇر كورسەتىپ جۇرەتىن بايلار مەن بيلىكقۇمارلاردىڭ حاس جاۋىنا اينالعان ادام. ول ءاردايىم ازات ازاماتتاردىڭ تەڭ ەرىكتىلىگى ءۇشىن كۇرەستى. ونىڭ پەشەنەسىنە اكراگانت قالاسىندا حالىقتىڭ ۇكىمەت بيلىگىن قولعا الۋلارىن كورۋ جازىلعان ەكەن. حالىق بيلىگىن الدەبىر توعىشار توپاستىڭ پايدالانىپ كەتپەۋى ءۇشىن ول بارىن سالدى. كوپ جينالعان جەردە وزدەرىن كورسەتىپ قالعىلارى كەلىپ، الدەرىنە قاراماي تىراشتاناتىنداردى ول اششى ءازىل-سىقاقپەن شەنەپ وتىردى.

ول كىسىنىڭ حالىق ءۇشىن جان اياماي ەڭبەكتەنگەنى ءتىپتى ادام تاڭدانارلىقتاي عاجاپ. بىردە سەلينۋنت قالاسى ماڭىنداعى وزەن بىلعانىپ، جۇرت اراسىندا وبا تارايدى. ادامدار توپ-توبىمەن قىناداي قىرىلادى. ەمپەدوكل ءبىر امالىن تابادى. جەكە قاراجاتىمەن ارىق قازدىرىپ، داريانى الىستاعى ەكى وزەنمەن قوسادى. سوندا سۋى تازارىپ، بۇكىل قالا ءولىم قاۋپىنەن قۇتىلادى. حالىق يگىلىگى ءۇشىن جاساعان ونىڭ ىستەرى جايىندا تاريحي دەرەكتەر كوپ. ادامدار ونى قاتارداعى ادامنان گورى جاراتۋشىنىڭ جەردەگى وكىلىنە كوبىرەك ۇقساتاتىن كورىنەدى. ونى ىزدەگەن جاندار پاتشا سارايىنان ەمەس، كوبىنەسە حالىقتىڭ قايناعان ورتاسىنان تابار ەدى. ونىڭ باستى ەرەكشەلىگى - ءوزىنىڭ تەلەگەي تەڭىز ءبىلىمىن مەيلىنشە، كوپ ادامعا دارىتۋعا تىرىسۋى بولاتىن. «ادامنىڭ اقىل-ويى ۇنەمى جاڭا دۇنيەگە كەلگەندە بوگەلەدى» دەگەندى ايتقان ول قاراپايىم جاندارمەن پىكىرلەسۋدى، قىزىقتارى مەن قيىندىقتارىن ءبولىسۋدى، حالىقتىڭ ءبىلىم-پايىمىن كەڭەيتۋدى وزىنە مىندەت سانادى.

ەمپەدوكل عۇلاما شىن مانىندە، فالەس، اناكسيماندر، اناكسيمەن، گەراكليتتەردىڭ باستاعان ىستەرىن جالعاستىرۋشى ەدى. ول دۇنيە الەمىن وت، سۋ، توپىراق، اۋا ءتورت نەگىزگى ەلەمەنتتەن تۇرادى دەپ ءبىلدى. وسى تورتەۋىنىڭ بىرلىگى بەلگىلى ءبىر زاتتىڭ پايدا بولۋىنا جانە ىدىراپ قۇرىپ كەتۋىنە يتەرمەلەيدى دەدى. الايدا، ەش نارسە تۇبەگەيلى قۇرىپ كەتپەيدى جانە قۇر بوس كەڭىستىكتەن ەشتەڭە پايدا بولمايدى. ادامنىڭ ءولۋى مەن دۇنيەگە كەلۋى دەگەنىمىز بىرىگۋ جانە ىدىراۋدان تۇراتىن ءۇردىس. بىرلىكتەن (ەدينيتسا) كوپ پايدا بولادى، كوپتەن بىرتۇتاستىققا اينالۋ دا بار.

بويىندا شىبىن جانى بارلاردىڭ ءبارىن جارىلقاۋشى كۇن ساۋلەسى، تەرەڭ اجىممەن بەتى ايعىزدالعان جەر انا، كۇشى بۋىرقانىپ تۇرسا دا جەلسىز كۇندە سابىرلى دا بايسالدى تەڭىز، مۇحيتتار جارالماعان ءداۋىر دە وتكەن. ول تۇستا بار دۇنيە ءوزارا جاۋلاسىپ جاتتى. قىسقاسى، دۇنيە اتاۋلىنىڭ ۇيلەسىم تاپپاعان كەزەڭى. اقىرى وسى ۇيلەسىم بارلىعىن فورمالارعا كوشىردى. سالىستىرمالى تۇردە ايتقاندا، سۋرەتشىنىڭ تابيعاتتى ءبىر ساتتە بارلىق جان-جانۋارلارىمەن قوسا سالا المايتىنى سەكىلدى.

كەيىن كۇن، اي، جۇلدىزدار الەمى، جەر شارى، تەڭىز، مۇحيتتار پايدا بولدى. ءتورت زاتتىڭ بىرلىگىنەن ءتىرى ورگانيزم شىقتى. العاش دەنەسىز باس، يىقسىز قول، ماڭدايسىز كوز الەمدى كەزىپ ءجۇردى. ءسويتىپ ءجۇرىپ كەزدەستى دە ءوزارا قوسىلدى. الايدا، ءبىر سوراقىسى، ەكى باستى جانۋارلار، ادام باستى سيىرلار، سيىر باستى ادامدار پايدا بولدى. دەگەنمەن، ول تاجالدار بىرتىندەپ جوعالىپ ادام مەن حايۋاندار ءوز ۇيلەسىمىنە قاراي ورىندارىن تاپتى...ەمپيدوكل وسىلاي ءدارىس وقىدى.

ونىڭ ايتقان اڭگىمەلەرى تىڭداعان جانداردىڭ كوڭىلدەرىنە دەرەۋ قونا كەتپەدى. دۇنيەنىڭ قالاي جارالعانىن ءتۇسىنۋ ولار ءۇشىن اسا اۋىر ەدى.  ەمپيدوكل ءبارىن عىلىمي تۇرعىدان تۇسىندىرۋگە تىرىستى. بارلىق دۇنيە زاڭدىلىقتىڭ تالابىمەن تۇپكىلىكتى ميكرو زاتتاردىڭ بىرلىگىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولدى دەگەندى تۇسىندىرمەك بولدى. الايدا، وزدەرى ءتىرى قۇداي ساناپ تابىنعان دانىشپاننىڭ ايتقان سوزىنە ادامدار يلانا المادى. ءتىپتى ول ولگەن سوڭ تالاي جىل وتسە دە ۇلى ۇستازىن تىرىگە سانايتىندار كوپ بولعان ەكەن.  ەمپيدوكل ءىلىمىنىڭ ءوزى بىرگە ءجۇرىپ، بىتە قايناعان ورتاسىندا دا سىڭبەۋى، ەشقايسىن يلاندىرا الماۋى - سوقىر سەنىمنىڭ بۇعاۋى تىم بەرىك بولاتىندىعىن ايعاقتاپ كەتسە كەرەك.

"اباي-اقپارات"