الەم تاريحىندا باسقىنشىلاردان زارداپ شەككەن حالىق كوپ. كەيبىرى ءتىپتى جەردىڭ بەتىنەن جويىلىپ تا كەتتى. ەندى ءبىرى جويىلۋدىڭ از الدىندا تۇر. وسى ورايدا، اق ءناسىلدى ەۋروپالىقتاردىڭ باسقىنشىلىعىنا ۇشىراعان ۇندىستەر مەن ورىستاردىڭ وتارلاۋىنا تاپ بولعان قازاق حالقىنىڭ باسىنا تونگەن اقتاڭداقتاردى سالىستىرىپ كورسەك:

ۇندىستەر: اق ناسىلدىلەردىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ اياۋسىز قۇرباندارى بولعان سولتۇستىك امەريكادا ۇندىستەردىڭ سانى 1492 جىلى ءبىر ميلليون ادام بولسا، 1890 جىلىندا نەبارى ءۇش ءجۇز مىڭعا تومەندەپ كەتكەن. بۇل تراگەديانىڭ ورىن الۋىنا اق ناسىلدىلەردىڭ جاۋىزدىعى سەبەپ بولدى. امەريكاندىق عالىم دي براۋن «امەريكانىڭ قىزىل تەرىلەرى» نەمەسە «جۇرەگىمدى جەرلەشى» اتتى ەڭبەگىندە اق ناسىلدىلەر 1861-1890 جىلدار ارالىعىندا، ياعني، بار-جوعى وتىز جىل شاماسىندا ۇندىستەردى تىرىدەي ولىككە اينالدىرعانىن جازدى.

قازاقتار: ورىس وتارلاۋشىلارىنىڭ باسقىنشىلىعى سالدارىنان – 1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندە 275 مىڭ قازاق جازىقسىز وققا ۇشقان. 1931-32 جىلعى اشتىق جىلدارى 2,3 ملن قازاق اشتان ولگەن. 1 ملن قازاق شەت ەلگە بوسىپ كەتكەن. ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان 350 مىڭ قانداسىمىز وتباسىنا ورالعان جوق. سوعىس جىلدارى تىلداعى اۋىر جاعدايدان 150 مىڭ ادام كوز جۇمعان. «سوعىس تۇتقىنى» رەتىندە 50 مىڭ قازاق قۋعىنعا ۇشىراعان. قازاق جەرىندەگى پوليگوننىڭ سالدارىنان 23 مىڭ ادام زارداپ شەگىپتى. 1945-1991 جىلدارى ارالىعىندا سوۆەت ارمياسىنىڭ ساپىندا جۇرگەن 25 مىڭ قازاق ازاماتى شاڭىراعىنا ورالعان جوق. ناتيجەسىندە، حح عاسىردىڭ باسىندا 6 ميلليونعا جەتكەن قازاقتار، اينالاسى 40 جىلدا 65 پايىزىنان ايىرىلعان.

ۇندىستەر: تراگەدياسىن دي براۋن بىلاي قورىتىندىلايدى: 1861 جىلدان باستالعان گەنوتسيد 1890 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا جاپپاي قاندى قىرعىنمەن اياقتالدى. «ۆوۋندەد ني گرەك» قامالىندا بولعان قىرعىن ءۇندىس حالقىنىڭ جويىلۋ تاريحىنىڭ سوڭعى نۇكتەسى ەدى. مىنە سول قامالدا پاناسىز قالعان جاس پەن قاريا جانداردى ءولىم وراعىمەن ورعان اق ناسىلدىلەر جەڭىسكە جەتتى. وسى 1890 جىلدان باستاپ قازىرگە دەيىن ۇندىستەر «قاھارمانسىزدىق كەزەڭىن» باستان وتكىزىپ جاتىر. حالىقتىڭ سوڭعى قاھارمانى ولگەن سوڭ «قاھارمانسىزدىق كەزەڭى» باستالادى.

قازاقتار: ورىستار قازان قالاسى ءۇشىن شايقاستا قىرىلعان تۇركى-تاتارلاردىڭ باسى جوق، پارشالانعان دەنەلەرىن بىرىكتىرىپ، جۇزدەگەن سال بۋىپ ەدىلگە تاستادى. ولىكتەردى داريانىڭ قوس قاپتالىن جايلاعان قالىڭ نوعايدى ۇرەيلەنۋ ءۇشىن تومەن قاراي اعىزدى. اتالمىش قىرعىن جايلى سول كەزدىڭ تاريحنامالاردا: «داريانىڭ ارعى بەتىندە جايىلىپ جۇرگەن جەتىم لاق، ءولى دەنەلەردىڭ ءۇستىن باسىپ، ءوتىپ بەرگى بەتكە شىعاتىن ەدى» دەپ، جازىپتى.

ۇنىستەر: 1890 جىلى «ۆوۋندەد ني گرەك» لاگەرىندە تۇتقىندا بولعان ءۇندىستىڭ سوڭعى اقساقالىنىڭ ءسوزى: «مەن ول كەزدە ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ ايانىشتى تاعدىرى سوڭعى سىزىعىنا جەتكەندىگىن ۇعا الماپپىن. ەندى كارىلىك شىڭىنىڭ بيىگىنەن، وتكەن كۇندەرگە كوز سالعانىمدا يرەك-يرەك شاتقالداردىڭ تابانىندا جاپپاي ولتىرىلگەن ايەلدەر مەن بالالاردىڭ تۇلا بويى ءتىزىلىپ جاتقان مايىتتەرىنىڭ اپ-ايقىن كورىنىستەرىن كورەمىن. سول ولىكتەردىڭ قاندى مونشاسىندا ۇلتتىڭ تولىقتاي ارمان-مۇراتى كومىلگەن… ۇلتتىڭ بىرلىگى كۇيرەگەن، تۇگەلدەي دەرلىك كۇل بولىپ ۇشىپ كەتكەن، ەندى ۇندىستەردى بىرىكتىرەتىن مايەك جوق. ۇلتتىڭ كيەلى اعاشى قۋراپ قالعان» دەيدى

قازاقتار: وتارلاۋ ساياساتى قارقىن العان سايىن جەرگىلىكتى حالىقتى زاڭسىز قىرىپ، جويۋ كۇشەيە ءتۇستى. مىسالى، ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى نەپليۋەۆتىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن 1841 جىلعى 1 قاراشا كۇنى پاتشانىڭ جەندەتى گايۋس باسقارعان وترياد كوزىنە كورىنگەن قازاقتىڭ ەر ازاماتتارىن تۇگىن قالدىرماي اتىپ تاستاپ، ايەلدەرىن اياۋسىز زورلادى. ءسابي بالالاردى دا ءولتىرىپ، ءمايىتىن ورتەپ جىبەرگەن. (تسگيا كاز سسر، ف،ۋ. وپ. 1, د-2003, ل-15). وسى سياقتى جاۋىزدىق ارەكەتتەردى جاقتاپ گەنەرال گاسفورت مىرزا جوعارعى ۇكىمەتكە «ءبىز ءۇشىن بۇدان اسقان ءتيىمدى ءتاسىل جوق» دەپ مالىمدەگەن.

ۇندىستەر: دي براۋننىڭ «امەريكانىڭ قىزىل تەرىلەرى» اتتى ەڭبەگىن فرانتسۋز تىلىنە اۋدارعان يۋ برەجەنىڭ جازبالارىندا پولكوۆنيك يۆانستىڭ: «مەن كولورادو تۇرعىندارىنا سىزگە قارسىلىق كورسەتكەن ءار ءبىر ءۇندىستى ولتىرۋگە رۇقسات بەرەمىن» دەگەنى نەمەسە پولكوۆنيك چي-ۆينگتونىڭ: «جول بويىندا كەزدەسكەن ءار ءبىر ءۇندىستى ءولتىرسىن» دەپ بەرگەن بۇيرىق بەرگەنى ايتىلادى…

قازاقتار: ورىستار 1747 جىلى 21 شىلدە كۇنگى ۇكىمەت سەناتىنىڭ № 164-ءشى قۇپيا قاۋلىسىندا: «قازاق حالقىنا قارۋ-جاراق، وق-ءدارى، كرەمني، قورعاسىن ساتپاۋ كەرەكتىگى جونىندە» ايتىلسا، 1747 جىلى 31 جەلتوقسانداعى ەكىنشى ءبىر قۇپيا قاۋلىسىندا: «قازاقتاردى قورقىتىپ ۇستاۋ ماقساتىندا ورەنبۋرگ گۋبەرناتورى قازاقتىڭ ءبىر نەمەسە ەكى اۋىلىن شاۋىپ، ءتىرى جان قالدىرماي قىرىپ تاستاسىن (ايەلدەر، قارتتار، بالالارىمەن قوسىپ)» دەلىنگەن. 1747 جىلى 10 ساۋىردە قول قويعان شەتەل ءىسى جونىندەگى كوللەگيانىڭ № 220-ءشى «قازاقتار تاراپىنان تۋاتىن قارسىلىققا وراي جوسپار جاساۋ» تۋرالى قۇپيا جارلىعىندا: «قازاقتارمەن كۇرەستى ءوزىمىزدىڭ اسكەرگە ەمەس، كورشى تۇراتىن قالماق، باشقۇرت، كازاك جانە ءسىبىر گۋبەرنياسىنىڭ تۇرعىندارىنا تاپسىرىپ، ولاردىڭ قازاقتاردى ولتىرۋىنە كوز جۇمىپ قاراۋ كەرەك» دەپتى. سونداي-اق، 1768 جىلى 17 اقپاندا قابىلدانعان № 80 جوعارى جارعىدا: «قازاق حالقىنىڭ بوستاندىعىن جويۋ ءۇشىن، حان سايلاۋىن حالىق ەمەس ءبىز ءوزىمىز شەشۋiمىز كەرەك» دەپ بەكىتكەن.
*****
وتاردا بولعان حالىقتىڭ «قاھارمانسىزدىق» كەزەڭىنىڭ باستالۋى ۇلتتىق تۇرعىدان تىرىلەر ءولىنىڭ كەبىنىن كيىپ ۇلتتىق بولمىسىنان ء(تىلى كەرەكسىز، تۇرعىندارى جاعىمپاز، شەنەۋنىكتەرى ساتقىن…) اجىراۋ كەزەڭى بولىپ ەسەپتەلەدى. دي براۋننىڭ ەڭبەگىنە قاراپ، ۇندىستەردىڭ حالىق رەتىندە جويىلىپ كەتۋىنە اق ناسىلدىلەردىڭ باسقىنشىلىعىنان بۇرىن ولار رۋلىق، تايپالىق دەڭگەيدەن تولىق ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلە الماي قالعاندىعى دا سەبەپ بولعانىن كورە الامىز. وسى تۇرعىدان العاندا قازاق حالقىنىڭ قازىرگى دەڭگەيى ويلاندىرماي قويمايدى.

بەكەن قايراتۇلىنىڭ جازباسى

Abai.kz