(وتە پايدالى كەڭەس)

ادامنىڭ يممۋندىق جۇيەسىنىڭ 80 پايىزى اش ىشەگىندە ورنالاسقان.

ياعني، «قورعانىس قۋاتى» دەپ اتالاتىن كوزگە كورىنبەيتىن بۇل كىشكەنتاي اعزالار اينالامىزدان تىنىس جولى، اس قورتۋ، تەرى تەسىكتەرى، كوزدىڭ كىلەگەي قاباتى ارقىلى دەنەمىزگە كىرىپ كەلەتىن سانسىز «بوگدە زاتتاردان» قورعاپ تۇراتىن «انتيدەنە-انتيتۇيىرشىك» ءوندىرىپ تۇرادى. ەگەر، بۇلار بولماسا ادام از ۋاقىتتا-اق قاپتاعان قاتەردەن ءولىپ كەتەر ەدى.

اش ىشەكتىڭ كىلەگەي قاباتتارىندا ورنالاسقان ليمفا جاسۋشالارىندا ليمفوتسيت-ت، ليمفوتسيت-ۆ، ليمفوتسيت-گ ت.ب. قورعانىس تۇيىرشىكتەرى مەن يممۋنوگلوبۋلين اتتى كۇردەلى بەلوكتار وسىلايشا جاسالادى. بۇلار دەنەدەگى ءاربىر اعزانى سىرتقى زياندى اسەردەن وسىلاي قورعاپ تۇرادى. ياعني، سىرتتان دەنەگە كىرىپ كەلگەن «انتيگەنگە» قارسى «انتيدەنە» ۇزدىكسىز كۇرەسىپ تىرشىلىك تەپە-تەڭدىگىن ساقتايدى.

وسى اش ىشەكتە پايدا بولعان قورعانىس «انتيتۇيىرشىكتەرى» ليمفا جۇيەسى ارقىلى كىشى قان اينالىسىنا ءوتىپ كەلەسى كەزەكتە بۇكىل دەنەگە جايىلىپ ءاربىر اعزانىڭ يممۋنيتەتىن قالىپتاستىرادى.

دەنەمىزدەگى يممۋنيتەت دەپ جۇرگەنىمىز وسى. بۇل ءبىر ادامدا وتە مىقتى، ءبىر ادامدا السىزدەۋ بولادى.

سونىڭ ىشىندە قوس وكپەنىڭ دە وزىندىك يممۋندىق-قورعانىس جۇيەسى وسى ۇدەرىسكە تىكە بايلانىستى. سوندىقتان، ىشەكتەگى يممۋندىق-قورعانىس بۇزىلسا، وكپە ەش قورعانىسسىز قالادى دەگەن ءسوز.

«كوۆيد-19» ىندەتىنىڭ قوزدىرۋشىسى ەڭ اۋەلى تاماقپەن ارالاسىپ اس قورىتۋ جولى ارقىلى اش ىشەككە وتەدى. ۆيرۋستار بىردەن ىشەكتەگى ليمفا-جاسۋشالارىن بۇلدىرە باستايدى. وسىلايشا ليمفا جۇيەسى ليمفوتسيتتەر مەن يممۋنوگلوبۋلين ءوندىرىۋىن توقتاتادى. دەنەگە ۇزدىكسىز قورعانىس-ليمفوتسيتتەرىن جولداپ تۇرعان تۇراقتى جۇيە وسىلايشا شۇعىل كريزيسكە ۇشىرايدى.

ال، كەلەسى كەزەكتە كوۆيد ۆيرۋسى وكپەگە شابۋىلداپ ونىڭ قورعانىسسىز قالعان جاسۋشالارىندا تولاسسىز «ءوسىپ-ونەدى» ياعني وكپەنىڭ پنەۆمونيا-قابىنۋىن تۋعىزادى. قاننىڭ قۇرامىنداعى «لەيكوتسيت» دەپ اتالىتىن «اقتۇيىرشىكتەر» سىرتتان كەلگەن زارارلى باكتەريالاردى «جويادى، جۇتادى». بىراق، ۆيرۋسقا ەشتەڭە دە ىستەي المايدى. ويتكەنى، ۆيرۋس «اقتۇيىرشىكتىڭ» وزىنە قاۋىپ توندىرەدى. سەبەپ، «اقتۇيىرشىكتىڭ» ءوزى باكتەريا سەكىلدى كولەمى بار اعزا بولعاندىقتان ءبىر ساتتە جۇزدەگەن ۆيرۋستار «اقتۇيىرشىكتىڭ» ءوزىن قورشاۋعا الادى.

ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن بۇرىندارى جازعان مىنا ءبىر سالىستىرمالى ولشەمدەردى ەسكە تۇسىرسەك، كوۆيد ۆيرۋسى جايلى تۇسىنىگىمىز ارتا تۇسەرى انىق.

باكتەريانىڭ ەڭ كىشكەنەسى 2-4 ميكرون، ال ەڭ ۇلكەنى 40 ميكرون بولادى. ءبىر ميكرون دەگەن ميلليمەتردىڭ مىڭ دا ءبىر بولىگى ەكەنىن ويلاساڭىز، باكتەريانىڭ قانشالىقتى كىشكەنتاي ەكەنىنە تاڭقالاسىز.

سويتە تۇرا باكتەريا ءبىر جاسۋشالى كادىمگى جاندىك، ءوز-ءوزىنىڭ وزگەشە ءتۇرى بار، كوبەيەدى، ءوز-ءوز جاۋىنان ساقتانادى... دەگەن سەكىلدى.

ال، بىزگە «جاۋ بولىپ ءتيىپ جاتقان» ۆيرۋستىڭ كولەمى قانداي؟ ورىستىڭ ءبىر ۆيرۋسولوگ عالىمى ونى ادامدارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن بىلاي سالىستىرىپتى: ۆيرۋستى ءبىر تيىندىق دوڭگەلەك دەپ كورسەك، ەڭ ۇلكەن باكتەريا ونىڭ جانىندا ماسكەۋدىڭ «دينامو» دەگەن ستاديونىنداعى فۋتبول الاڭىنداي دەپتى.

ياعني، ۆيرۋس باكتەريانى ولشەيتىن ولشەمنەن مىڭ ەسە كىشى ميلليميكرون دەگەن ولشەممەن مولشەرلەنەدى. ماسەلەن، ميدىڭ مەنينگيت اۋرۋىن قوزدىراتىن ۆيرۋسى 30 ميلليميكرون اۋسىل قوزدىرعىش ۆيرۋس 8 ميلليميكرون عانا.

مىنە، سوندىقتان ادام دەنەسىنە كىرىپ كەلگەن ىندەت-ۆيرۋسپەن قان قۇرامىنداعى لەيكوتسيت-اقتۇيىرشىكتەرى كۇرەسە المايدى.

جانە، الدىندا ايتقانىمىزداي اش ىشەكتەگى ليمفا-قورعانىستى  بۇلدىرگەن كوۆيد-ۆيرۋستارى ەكىنشى كەزەكتە يممۋندىق قورعانىسسىز قالعان وكپەگە شابۋىل باستايدى.

ءبىز دە ءدال وسى كەزدە عانا «ۆيرۋستىق-پنەۆمونيا» دەگەن دياگنوز قويىپ وكپەنى ەمدەي باستايمىز. شىن مانىندە ەمدەپ جاتىرمىز دەپ، ءوزىمىزدى ءوزىمىز الدايمىز.

ويتكەنى، جوعارى دا ايتقانىمىزداي بۇكىل انتيبيوتيك ۆيرۋسقا ەشقانداي زيان تيگىزە المايدى ياكي ۆيرۋستى ولتىرمەيدى. ال، قاننىڭ قۇرامىنداعى لەيكوتسيت-اقتۇيىرشىكتىڭ ۆيرۋستىڭ الدىندا دارمەنسىز ەكەنىن جاڭا عانا دالەلدەدىك. ال، وكپەنى بىردەن-ءبىر قوعاپ تۇراتىن يممۋندىق-قورعانىستاردىڭ اش ىشەكتە كريزيسكە ۇشىراتاتىنىن تۇسىندىك. ناقتىلى نە ىستەۋىمىز كەرەك ەدى؟!

ەگەر، وسىنىڭ ءبارىن بۇرىن بىلگەندە كوۆيد-ۆيرۋستى اش ىشەكتەگى كەزەڭدە جويىپ نەمەسە السىرەتىپ كەلەسى كەزەڭگە وكپەگەك وتكىزبەۋىمىز كەرەك ەدى.

وسىلايشا، مەديتسينادا «ينكۋباتسيوننىڭ پەريود» (جاسىرىن كەزەڭ) دەگەن ەڭ قاتەرلى ۋاقىتتى ءبىز ادامدار پايدالانا الماي ونى ىندەت-ۆيرۋسى وزىنە ءتيىمدى پايدالانىپ كەتكەندىكتەن «وكپە قابىنۋىنان» قانشاما زارداپ شەكتىك!  مۇلدە ءتيىمسىز ەمدەۋدەن بوسقا دارىلىك شىعىنعا ۇشىراعانىمىزبەن قويماي، سىرقات ادامداردى اۋرۋ سەبەبىنەن تۋىنداعان قاتەردەن قۇتقارا الماي قالدىق.

سەبەپ، «كوۆيد-19» دەگەن اتاۋمەن الەمگە ايگىلى بولىپ، بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك ىندەت (پاندەميا) تۋعىزعان قوزدىرۋشى ۆيرۋس جايلى قانشاما اقپارات تارالعانمەن جۇيەلى ءبىر ىزگە تۇسكەن تەوريالىق پايىمداۋدى ءالى ەشبىر ەپيدەميولوگ عالىم جاساي المادى. ءارى ونىڭ ءتيىمدى ەمدەۋ جولى مەن ۆاكتسيناسىن جاساپ قورعانۋ دا جەدەل جولعا قويىلمادى.

الايدا، «جاڭالىقتىڭ ءبارى اياق استىندا ەلەۋسىز جاتادى» دەگەن قاعيدانى ۇمىتىپ قۇپيانى جەردەن ەمەس كوكتەن ىزدەيتىن ادەتىمىزبەن جۇرگەن ءجايىمىز تاعى بار سياقتى.

وزبەكتىڭ شۋحرات حاليلوۆ دەگەن مەديك عالىمى بۇل قاتەرلى ۆيرۋستان قورعانۋدىڭ وتە قاراپايىم ءادىسىن ۇسىنۋمەن قاتار ونىڭ ەرەكشە تابيعاتى جايلى دا وزىندىك قاعيداسىن دا ورتاعا سالىپتى.

سونى كوپشىلىك وقىرمانعا ەڭ قاراپايىم تۇردە وسىلايشا جەتكىزىپ، ەندى ودان ءتيىمدى قورعاناتىن ءارى وڭاي ەمدەلەتىن جولدى  بايانداماقپىز:

بۇل مەديكتىڭ پايىمى بويىنشا «كوۆيد-19» ۆيرۋسى بۇدان بۇرىن ادامزاتقا كەلىپ ەپيدەميا، پاندەميا تۋعىزعان تىماۋ-گريپ، قىزىلشا، شەشەك... ت.ب. كوپتەگەن ىندەت ۆيرۋستارى سەكىلدى كەلىپ الدى، ەندى ەشقايدا كەتپەيدى.

كەزى كەلگەندە جىلدار بويى تولقىن-تولقىن ەپيدەميا تۋدىرىپ تۇرادى، جەكە ادامداردى دا اۋىرتادى. سول ءۇشىن تۇراقتى ساقتانۋدىڭ ءارى ءتيىمدى ەمدەلۋدىڭ قاراپايىم جولىنا جۇگىنگەنىمىز دۇرىس، دەيدى.

كوپتەگەن تابعيعي ازىق-تۇلىكتەر، دارىلىك شوپتەر انتيباكتەريالىق قاسيەتى بار بولعاندىقتان سولاردىڭ كوبى ۆرۋستاردى دا ولتىرەدى، ءارى السىرەتەدى.

كەيبىرىن اتاپ وتسەك، ۇيدە جاسالاتىن  فەرمەنتتەلگەن كاپۋستا، لنا دانەكتەرى، ساڭىراۋقۇلاق شايلارى، كۋركۋما، سۇيەك سورپاسى، الما سىركەسى، سارىمساق تۇرلەرى... مىنە، وسىنداي قانشاما وسىمدىك تەكتى ازىقتار ىشەكتىڭ ليمفا قورعانىسىن كۇشەيتەدى ءارى زياندى ۆيرۋستاردى جويادى.

وسى اتالعانداردىڭ ىشىنەن ۋسارىمساق (چەسنوك) قوسىلعان سۋدىڭ اسەرى ەرەكشە. ۋسارىمساق ەرىگەن ورتالاۋ ستاقان سۋدى ىشكەن ساتتە ول اش ىشەككە بىردەن بارىپ كوۆيرۋستى دەرەۋ جويا باستايدى. كوۆيرۋس جويىلعان نەمەسە السىرەگەن ساتتەن باستاپ ىشەكتىڭ ليمفوتسيت  ءوندىرۋ قىزمەتى ىسكە قوسىلادى. ياعني، قانعا ليمفوتسيتتەر مەن يممۋنگلوبۋليندەر تارالىپ، اعزانىڭ تكاندىق يممۋنيتەتى قالپىنا كەلەدى، ءدال سولاي وكپەنىڭ دە يممۋندىق قۋاتى ارتادى.

وسىلايشا، وكپەنىڭ قابىنۋىن تۋدىرعان كوۆيرۋسكە توسقاۋىل قويىلۋمەن قاتار ونىمەن بىرگە  قوسىمشا قابىنۋ تۋدىراتىن ستافيلاكوكك، سترەپتوكوكك ت.ب. باكتەريالىق قوزدىرعىشتارعا دا سوققى بەرىلەدى.

ەڭ تاڭدانارلىعى ۋسارىمساق قوسىلعان سۋ اش ىشەكتەگى ۆيرۋستاردى ءولتىرىپ ەمدەۋدىڭ پايدالى نەگىزىن جاساۋمەن قاتار تابيعي ۆاكتسيناتسيا دا   ىسكە اسادى. ياعني، ءوسىپ-ءونۋ قابىلەتىنەن ايىرىلىپ السىرەگەن ۆيرۋستار ەرىكسىز تۇردە وزىنە قارسى انتيدەنە ياكي ۆيرۋسقا قارسى تابيعي ۆاكتسينا جاسايدى.

بۇل ۇدەرىس اش ىشەكتە نەبارى جارتى ساعاتتان استام ۋاقىتتا پايدا بولادى. ءسويتىپ، ادام ۋسارىمساق قوسىلعان سۋ ءىشۋ ارقىلى تەگىن ۆاكتسينا جاساپ الادى! وسىلايشا، كوۆيرۋسقا قارسى يممۋنيتەت ادامنىڭ ءوز دەنەسىندە تۋادى. (ەگەر، ونداي ۆاكتسيندى مەديتسينالىق وندىرىستىك جولمەن جاساسا قانشاما ايلار ۋاقىت كەتىپ، قىرۋار اقشا جۇمسالار ەدى)

مىنە، وسىنداي قاراپايىم تاسىلمەن ىندەت تۋدىرۋشى كوۆيرۋستى العاشقى تارالۋ ساتىندە اۋىزدىقتاۋعا ءارى ەمدەۋگە ءارى قورعانىس تۋدىرۋعا قول جەتكىزۋگە بولادى. جەكە ادام، ءاربىر وتباسى بۇكىل ەل وسىلايشا از ۋاقىتتا جوسپارلى تۇردە قاتەرلى ەپيدەميادان ساقتانا الادى. (وزبەكستان وسىلاي جاساي الدى ما ەكەن، سونى ءبىلۋ كەرەك ەدى)

ۋسارىمساق قوسىلعان سۋدى تاڭەرتەڭگى ۋاقىتتا دايىنداۋ قاجەت. ۋسارىمساقتىڭ ءبىر تىلشەسىن سىرتقى قابىعىن ارشىپ ورتاسىنان كولدەلەڭ قاق ءبولىپ شاعىن فارفور شاينەككە سالىپ ۇستىنەن بولمە تەمپەراتۋراسىنداعى سۋدى قۇيىپ قويادى. كەشكە اسقازانداعى تاماق ابدەن سىڭگەن كەزدە ياعني كەشكى استان ءۇش-ءتورت ساعان وتكەن سوڭ ءدال جاتار الدىندا ورتالاۋ ستاقان ۋسارىمساق سۋدى باياۋ ءىشۋ كەرەك.

كەلەسى كۇندەرى دە وسىلايشا ۋسارىمساق سۋدى جاڭادان جاساپ ءبىر اي بويى ۇزبەي ىشسە كوۆرۋسقا قارسى يممۋنيتەت دەنەدە تولىق قالىتاسادى.

الايدا، ىندەت ۆيرۋستان قورعانۋدىڭ باسقا تۇرلەرى دە سول قالپى ساقتالاتىنىن ءاربىر ادام ەستە قاتاڭ ساقتاۋ كەرەك. قوعامدىق كارانتين ەرەجەسىن ەشكىم دە بۇزۋعا بولمايدى.

جەكە ادامنىڭ تازالىق شارتى بولعان بەتى-قولدى ۇنەمى تازا ۇستاۋ، كوشەدە تاماق جەمەۋ، ادامدار تىعىز توپتانباۋ... ت.ب. قوعامدىق گيگيەنالىق ەرەجەلەردى ىندەت تيىلسا دا تۇراقتى تارتىپكە اينالدىرساق ساۋشىلدىق قوعام قۇرۋدىڭ جولىنا جەتە الامىز.

وسى ورايدا تاعى ءبىر ەسكەرتەتىن ءجايت ىندەتتەن ساقتانۋدىڭ بۇلجىماس جولى حاق دىندە عاجاپ قالىپتاسقاندىعى. تەك قانا پايعامبارىمىزدىڭ س.ا.ۋ. امانات ەتىپ ايتىپ كەتكەن، ۇنەمى دارەتپەن ءجۇرۋ، دارەتتىڭ ءبىر شارتى بولعان كومەكەي مەن  مۇرىن قۋىسىن ۇزدىكسىز تازا ۇستاۋ، استىڭ الدىندا جانە ارتىندا قولدى جاقسىلاپ جۋ، تەك پايدالى تاماقتى وزىنە شاقتاپ قانا جەۋ، سىركە سۋىن تاماققا ءاردايىم قولدانۋ... ءتارىزدى قانشاما جاقسى سۇننەت-ۇستانىمدار بار ەكەنىن ۇمىتپاساق دەيمىز.

اباي ماۋقاراۇلى

Abai.kz