اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 175 جىلدىعىنا!

اباي شىعارمالارى مەن اقىن ءومىربايانىن ارنايى زەرتتەۋدى ەرتە قولعا العان م.اۋەزوۆ اقىننىڭ جاس شاعىنداعى ولەڭدەرىن تاۋىپ جاريالاۋدا ورىس كلاسسيكتەرىن تەكسەرەتىن ادەبيەت تاريحى عىلىمىنىڭ ءادىسىن باسشىلىققا العان. ويتكەنى، ابايدىڭ اقىندىق بيوگرافياسىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، ونىڭ بالالىق شاعىنان ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا جازىلعان شىعارمالارىنىڭ تاعدىرى تۋرالى ويلانۋىنا ورىس كلاسسيكتەرىن زەرتتەۋدەگى رەت، ءتارتىپ بويىنشا حرونولوگيالىق پرينتسپكە قۇرىلعان ەڭبەكتەر سەبەپ بولعان.

ورىس كلاسسيكتەرىن زەرتەۋشى عالىمدار ولاردىڭ ارحيۆىندە ساقتالعان شىعارمالارىنىڭ جازىلعان جىلدارى بويىنشا توپتاپ، حرونولوگيالىق رەتىمەن اقىندىق ءوسۋ ەۆوليۋتسياسىن تەكسەرۋدىڭ وزگەشە ءادىسىن شەبەر قولدانعان.

وسى ءادىستى ابايدىڭ اقىندىق بيوگرافياسىن جازۋدا، شىعارمالارىنىڭ قىر-سىرىن تانۋدا باسشىلىققا العانىن م.اۋەزوۆ ارحيۆىندەگى تەزيستەرى مەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندەگى عىلىمي پىكىرلەرى بايقاتادى. ول تۋرالى م.اۋەزوۆ: «اقىن ابايدىڭ شىعارمالارىن بارلىق تۇگەل بويىندا تەكسەرىپ، زەرتتەپ شىعۋدىڭ بۇل كىتاپتاعى ءتارتىبى (سيستەماسى) بۇگىنگە شەيىن ابايدى تانۋ رەتىندە جازىلعان تەكسەرۋ، سىنداردان ءادىس جاعىندا باسقاراق بولادى. ول باسقاشالىق – ورىس كلاسسيكتەرىن تەكسەرەتىن ادەبيەت تاريحى عىلىمىنىڭ ادىسىنە بايلانىستى»، – دەپ الداعى زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ادىسىنەن حابار بەرىپ تۇرعانىن اڭعارتادى.

م.اۋەزوۆ 1924 جىلدىڭ وزىندە-اق ابايدىڭ قايتىس بولعانىنا جيىرما جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ بارىسىندا اقىننىڭ عىلىمي ءومىربايانىن جازۋ ماسەلەسىن العا قويىپ، ونى 1927 جىلى جازىپ بىتىرگەن.

م.اۋەزوۆ 1933 جىلى ابايدىڭ تولىق شىعارمالار جيناعىن قىزىلوردا قالاسىنان كىتاپ ەتىپ باستىرىپ شىعاردى. سول كىتاپتا ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىنىڭ تۇڭعىش نۇسقاسىن دا جاريالادى. ابايدىڭ تولىق جيناعىندا 1858 جىلى ون ءۇش جاسىندا جازعان "فزۋلي، ءشامسي، ءسايحالي" اتتى ءبىر شۋماق، ءتورت جولدى ولەڭى بار. مۇندا بالا اباي – ەلىكتەۋشى اقىن. اباي قۇمارتا كوپ وقىعان، ەلىكتەگەن، قادىر تۇتقان اقىندارىنىڭ اتتارىن بالا كوڭىلمەن:

فزۋلي، ءشامسي، ءسايحالي،
ناۋاي، ساعدي، فيرداۋسي،
حوجا حافيز – بۋ ءhامماسي
ءمادات بەر يا شاعيري ءفارياد، –

دەپ كولەمى ءتورت تارماقتى ءبىر شۋماق ولەڭمەن مەدرەسەدە وقىپ ءجۇرىپ شىعارمالارىن كوپ وقىعان شىعىستىڭ جەتى اقىنىن تەگىس اتاپ شىعادى. بۇل ولەڭ ابايدىڭ 1909 جىلى جارىق كورگەن تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعىندا، نە مۇرسەيىتتەن قالعان قولجازبالاردا دا جوق. ونى م.اۋەزوۆ اقىن شاكىرتتەرىنەن، انىعىراق ايتساق شاكارىمنىڭ ايتۋىنان جازىپ الىپ جاريالاعانىن بايقاۋعا بولادى. بىراق شاكارىمنەن جازىپ العانى تۋرالى بيوگرافتىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە انىق مالىمەت كەزدەسپەيدى. وعان سول زاماننىڭ ساياسي جاعدايلارىنىڭ ىزعارى سەبەپ  بولعان ءتارىزدى.

م.اۋەزوۆتىڭ ەڭبەكتەنىپ تاپقان ابايدىڭ جاستىق شاعىنداعى كوپ ولەڭدەرىنە كۇدىكتەنگەن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ءسابيت نۇرىشەۆ اتى شۋلى جالالى ماقالا جاريالاعان. ورىنسىز جالانى م.اۋەزوۆ "لەنينشىل جاس" گازەتىندە وزىنە ءتان بىلگىرلىكپەن شەبەر اشكەرەلەگەن ەكەن.

م.اۋەزوۆ: "...سول كەزدەگى حات تانىعان ادامداردىڭ ءتىرى قالعان كوپشىلىگى 1933-1940 جىلدارعا شەيىن وزدەرى بىلگەندەرىن بەرۋمەن كەلدى. نەمەسە سولاردىڭ بالالارى اكەلەرىنىڭ جاتتاعان ولەڭدەرىن جيناۋشىلارعا بىرتىندەپ قوسىپ بەرە بەرۋمەن كەلدى. ال 1933 جىلدىڭ باسپاسىن مەن ازىرلەگەن كەزدە سۇيەنگەنىم – جالپى كاريا ەمەس، ابايدىڭ بار ولەڭىن جاتقا بىلگەن، بۇرىن وزدەرى ءۇشىن كوشىرىپ جاتتاپ الىپ جۇرگەن جاقىن شاكىرتتەرى بولاتىن" –، دەپ ماعاۋيا، اقىلباي، كاكىتاي، كوكبايدى اتايدى دا شاكارىم مەن تۇراعۇلدى اتامايدى. سەبەبى نەمەرە ءىنىسى شاكارىم 1931 جىلى، ال بالاسى تۇراعۇل 1934 جىلى حالىق جاۋى دەگەن جالامەن ناحاقتان-ناحاق اتىلىپ كەتكەن بولاتىن. ءسىرا، جوعارىداعى "فزۋلي، ءشامسي، ءسايحالي" دەگەن ءبىر شۋماق ولەڭدى مۇحتارعا شاكارىم ءوزى ايتىپ بەرگەن سياقتى سەزىلەدى.  ابايدىڭ بار ولەڭىن جاتقا بىلگەن باستى شاكىرتى شاكارىم ءبىر ولەڭىندە:

بۇرىنعى ءبايىتشىنى بىلەمىسىڭ؟
مەن ايتسام ونىڭ كىم دەپ كۇلەمىسىڭ.
ناۋاي، ساعدي، ءشامسي، فزۋلي بار،
سايقالي، قوجا حافيز، فەردوۋسيلار.
ءبايىتشى، ەلدەن اسقان شەشەن بولىپ،
الەمگە ءسوزدىڭ نۇرىن جايعان سولار، –

دەيدى. وسىنداعى ءۇشىنشى، ءتورتىنشى ولەڭ جولدارىندا ابايداعى جەتى اقىننىڭ: فزۋلي، ءشامسي، ءسايحالي، ناۋاي، ساعدي، فەردوۋسي، قوجا ءحافيزدىڭ شاكارىمدە ءدال قايتالانۋى جايدان-جاي ءوز-وزىنەن بولا قالاتىن ۇقساستىق بولماسا كەرەك. جەتى اقىننىڭ وزگە شاكىرتتەرىنىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ شىعارماسىندا باياندالماي، شاكارىمدە عانا اتالۋىنىڭ وزىنەن كوپ جايدىڭ قۇپيا سىرىن اڭعارۋعا بولادى. دەمەك، ابايدىڭ جاس شاكىرت شاعىندا شىعارعان ءبىر اۋىز ولەڭىن مۇحتار اۋەزوۆكە ايتىپ بەرۋشى شاكارىم بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. شاكارىم اباي وقىعان كىتاپتاردى، ولاردىڭ اۆتورلارىن جاقسى بىلگەندەردىڭ ءبىرى بولعان.

ابايدىڭ «فزۋلي، ءشامسي، ءسايحالي» ولەڭى ءالى كۇنگە دەيىن كەيىنگى باسىلىمداردا ەشقانداي تەكستولوگيالىق وزگەرىسسىز باسىلىپ كەلەدى.                                                                                                              

ءالىمباي نايزاباەۆ،

دۋلاتي ۋنيۆەرسيتەتى، «باۋىرجانتانۋ» عزو  اعا عىلىمي قىزمەتكەرى.

Abai.kz