«كارى قۇدامىز» قىسپەن بىرگە «جاڭا جىل» دا كەلىپ قالدى، «تويىستى» جىلساناق تا جاقىنداپ ابىگەر قىلۋدا. «اكەمىزدىڭ تويى» بىلاي قالىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ  مەرەكەسى قالقاسىندا قالاتىنداي بۇل قانداي مەيرام دەۋشىلەر دە كوبەيدى. بىراق وعان جاۋاپ تا جوق بولىپ تۇر. وسى ماسەلەگە از دا بولسا ءوز پايىمىمىزدى قوسىپ، جاۋاپ ىزدەۋدى ءجون كوردىك.

ادەتتە كازىرگى جاڭا جىل گريگوريان كۇنتىزبەسىنىڭ سالتانات قۇرۋىمەن عانا ەمەس، ونىڭ بارلىق اتريبۋتتارى مەن جورالعىلارى «روجدەستۆو» اتالىپ جۇرگەن حريستياندىق مەرەكەدەن باستاۋ الىپ جۇرگەنى راس. الايدا، يسا پايعامبار تۋىلعان سوڭ كەمىندە  4 عاسىر وتكەسىن ەس جىيعان ەبروپا كاتوليك ءدىنىن 5-عاسىردا عانا قالىپتاستىرىپ، ريم يمپەرياسىنىڭ باس ءدىنى ەتكەنى، سونىڭ نەگىزىندە باس يدەولوگياسى قالىپتاسقانىن ەسكە الا بەرمەيمىز. سوندا بۇعان دەيىن ريم يمپەرياسىنىڭ، ياعني بۇگىنگى الەم وركەنيەتىنىڭ وشاعى سانالاتىن ەبروپا اي قاراپ وتىرعانى ما؟ ارينە، بۇعان جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن سول زامانداردىڭ تاريحي-ساياسي تاقىرىبىن قاۋزاۋعا ارانداپ كەتەرمىز، ونىڭ بىزگە بۇل جولى كەرەگى جوق.

«كارى قۇدامىز» قىسپەن بىرگە «جاڭا جىل» دا كەلىپ قالدى، «تويىستى» جىلساناق تا جاقىنداپ ابىگەر قىلۋدا. «اكەمىزدىڭ تويى» بىلاي قالىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ  مەرەكەسى قالقاسىندا قالاتىنداي بۇل قانداي مەيرام دەۋشىلەر دە كوبەيدى. بىراق وعان جاۋاپ تا جوق بولىپ تۇر. وسى ماسەلەگە از دا بولسا ءوز پايىمىمىزدى قوسىپ، جاۋاپ ىزدەۋدى ءجون كوردىك.

ادەتتە كازىرگى جاڭا جىل گريگوريان كۇنتىزبەسىنىڭ سالتانات قۇرۋىمەن عانا ەمەس، ونىڭ بارلىق اتريبۋتتارى مەن جورالعىلارى «روجدەستۆو» اتالىپ جۇرگەن حريستياندىق مەرەكەدەن باستاۋ الىپ جۇرگەنى راس. الايدا، يسا پايعامبار تۋىلعان سوڭ كەمىندە  4 عاسىر وتكەسىن ەس جىيعان ەبروپا كاتوليك ءدىنىن 5-عاسىردا عانا قالىپتاستىرىپ، ريم يمپەرياسىنىڭ باس ءدىنى ەتكەنى، سونىڭ نەگىزىندە باس يدەولوگياسى قالىپتاسقانىن ەسكە الا بەرمەيمىز. سوندا بۇعان دەيىن ريم يمپەرياسىنىڭ، ياعني بۇگىنگى الەم وركەنيەتىنىڭ وشاعى سانالاتىن ەبروپا اي قاراپ وتىرعانى ما؟ ارينە، بۇعان جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن سول زامانداردىڭ تاريحي-ساياسي تاقىرىبىن قاۋزاۋعا ارانداپ كەتەرمىز، ونىڭ بىزگە بۇل جولى كەرەگى جوق.

الايدا، ءدىن ەشۋاقىتتا ساياساتتان تىس ەمەس، سونىڭ تاريحي ناتيجەسى ەسەبىندە ورنىعاتىنىن ءبارىبىر جوققا شىعارا المايمىز. جارايدى، ول جاعىنا بارىسپايىق، سونىمەن ەبروپا يسا پايعامباردىڭ تۋىلعان كۇنىن نەگە بىرنەشە عاسىردان سوڭ ەستەرىنە ءتۇسىرىپ، ونى ۇلى مەرەكە ەتكەن؟ ماسەلە بىرنەشە عاسىرعا سوزىلعان كوشەگەن ازيالىقتاردىڭ ۇلى كوشكىنىنىڭ بەلگىلى ءبىر ارناعا ءتۇسىپ، الدىڭعى كوشكىن جۇرتتىڭ ەبروپالىقتار رەتىندە قالىپتاسا باستاۋىنان بولسا كەرەك. بۇل - كازىر جابىق تاقىرىپ، رەسمي تاريح وعان بارا قويماۋدا، ال مۇراد ادجي سەكىلدى ەركىن تاريحشىلار ءوز الدەرىنشە قاۋزاپ جۇرگەن جايى بار. بىراق رەسمي تاريح وعان مويىن بۇرماعاسىن «ايتتىڭ نە، ايتپادىڭ نە؟ دەگەندەي احۋال ورنىققان.

ءجا، سونىمەن «روجدەستۆوعا» كەلەيىك، بۇل ۇعىم قايدان شىققان؟ يسا پايعامباردىڭ تۋعان كۇنى شىنىمەن دە 25 جەلتوقسان با؟ ول ءۇشىن گ.ن.ءپوتانيننىڭ موڭعوليادا ءجۇرىپ، 1879 جىلى ن.م.يادرينتسەۆكە جازعان حاتىنا يەك ارتايىق:

«دجينكامي ۋ التايتسەۆ نازىۆايۋتسيا دوماشنيە جيۆوتنىە، پوسۆياششەننىە بوگۋ. تاكيە جە جيۆوتنىە ۋ درۋگيح سيبيرسكيح ي تاتارسكيح نارودوۆ نازىۆايۋتسيا يتىگ (اتىگ-مەدۆەد), يپرىح (ەۋرۋح-ۆولك). تاكيم وبرازوم، سىن نەبا، ستراستوتەرپەتس نازىۆالسيا، موجنو سكازات، يتىگوم، يپرىحوم ي ۋ ياكۋتوۆ يزىحوم... وتسيۋدا - لەگەندا، و گونيموم ستراستوتەرپتسە گەورگي حرابروم (ۆ بولگارسكوم پرويزنوشەني گەەرگي), ۆوسكرەسشەم پوسلە ترەح دنەي (لەگەندا، سحودنايا س حريستوم). پوەتومۋ تەپەر يا بولەە، چەم پرەجدە، سكلونەن دۋمات، چتو حريستيانستۆو پولۋچيلو ناچالو ۆ يۋجنوي سيبيري ۋ فينسكيح پلەمەن، چتو نەستوريانستۆو - نايمانسكوە، كوتورىە نازىۆايۋت حريستا - ەركە (يمەنەم، بليزكيم ە دجەركۋ ي ك يمەنام پرەدكوۆ ي پوكولەني ۆ ازي ۆ رودە دجەركە، ەركە) ەست نە سەكتا، زانەسەننايا س زاپادا، ا ناچالو حريستيانستۆا...»

(گ.ن.پوتانين حاتى، ت.3)

بۇل ۇزىندىدەن بىرىنشىدەن، شىن مانىندە، حريستيان ءدىنىنىڭ نەگىزى قايدا جاتقانىن شامالايمىز. بۇل كۇمان - سەنەتىندەر ءۇشىن كۇدىك ەمەس، ال جاساندى تاريح پەن قيتۇرقى ساياساتتىڭ شىرماۋىندا قالعاندار ءۇشىن ۇلكەن داۋدىڭ باسى بولىپ تابىلادى. كوپ نارسەگە باس قاتىرماي-اق، قازاقتىڭ ءسابيدى ەركىنە جىبەرىپ، سۇيىكتى قىلىعىنان ءلاززات الۋ ۇدەرىسى ءبىر عانا «ەركە» سوزىنە نەگە سىيىپ تۇراتىنى وسىندايدا امالسىز ەسكە تۇسەدى.الايدا، ءبىر سوزگە ءبىر تاريحتى سىيعىزۋ عىلىمي داراقىلىق بولار. ونىڭ ۇستىنە بۇل - تاريحتىڭ بىرنەشە قاباتىن سىلىپ، زەردەلەۋگە ماجبۇرلەيتىن ماسەلە. دەسەك تە، كوڭىلىمىزدى سان ساققا جورىتاتىن اتالمىش اڭداتپا نەگىزىنەن التايلىقتارعا - تۇركىلەر مەن ماڭعولدارعا تيەسىلى قۇندىلىق بولعانى ءسوزسىز.

الايدا، مىنا «و گونيموم ستراستوتەرپتسە گەورگي حرابروم (ۆ بولگارسكوم پرويزنوشەني گەەرگي), ۆوسكرەسشەم پوسلە ترەح دنەي (لەگەندا، سحودنايا س حريستوم)» دەگەن سويلەم كوپ نارسەنى اڭعارتادى: بۇگىنگى ءدىني يدەولوگياعا كەلتىرسەك، وجەت ەركەنىڭ (گەورگي حرابرىيدى قازاقى قابىلداساق), «قۇمارعا ءتوزىمدى» - ناپسىگە بەرىلمەيتىندىگىن اڭدايمىز. ال، ەندى ءۇش كۇننەن كەيىن قايتا تۋىلاتىنى نەسى؟ دۇرىس! جىل سايىن 21 جەلتوقساننىڭ 22-نە قاراعان ءتۇنى ەڭ ۇزاق ءتۇن ءوتىپ، سول كۇنى كۇندىز بارىنشا قىسقارادى، دەمەك ءبىر جىل بۇرىنعى تۋىلعان كۇن ءبىر جىل جاساپ «ولەدى». سەبەبى، كۇن جاندىعا ءتان بارلىق عۇمىرلىق ۇدەرىستى باستان كەشەدى: قىس بويى سابيلىك شاقتان ءوتىپ بارىپ، كوكتەمدە تۇنمەن تەڭەسەدى، ودان ارى «بويى» ۇزارا كەلىپ، ماۋسىمنىڭ 21-نەن 22-نە قاراعاندا ەڭ «ۇزىن» كۇندىز (ەڭ قىسقا ءتۇن) وتەدى دە، 22-قىركۇيەكتە تۇنمەن تاعى تەڭەسىپ، ارباسادى; ودان ءارى كۇن «قارتايۋعا» بەت بۇرادى - «ميزام شۋاق» (ورىستاردىڭ «بابە لەتو» دەيتىنى) قازاقشا «كەمپىر شۋاق» رەتىندە ۇعىلىپ، كۇن جىل بويعى شۋاعىنىڭ سوڭعى قىزۋىن بەرىپ ۇلگەرۋگە مۇرسات الادى. اقىرى بىرجىلدىق كۇن-ەركە ءوزىنىڭ ءبىر عۇمىرىن 22-جەلتوقسانعا قاراي اياقتايدى.

كۇندى اتا-بابامىز جاندى جاراتىندىعا تەڭەگەن، ءتىپتى، ونى ناپسىقۇمار پەندەدەن دە جوعارى قويعان، ويتكەنى، ول ادام سەكىلدى ءتۇرلى ناپسىگە تاۋەلدى ەمەس - ۇيىقتامايدى، ىشپەيدى-جەمەيدى، بىراق ءوزىنىڭ جارقىن نۇرىن الەمگە سەۋىپ تىرلىگىن جالعاستىرا بەرەدى. ەندەشە ونداي قۇدىرەتكە تابىنباعاندا قايتەسىڭ؟! الايدا، ول ىلعي دا قۋعىن كورەدى - ونى وكشەلەپ تۇنەك تە عۇمىر كەشەدى. ءۇش كۇننەن سوڭ كازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا 25-جەلتوقساندا كۇن-ەركە قايتا تۋىلادى! بۇل - تۇركى-ماڭعولدار تانىعان ۇلى تۋىلىس بولاتىن.

تاريحشى مۇراد ادجيدىڭ («كيپچاكي» كىتابى، «پرازدنيك ەلي») دايەگى بويىنشا: «پرازدنيك ەلي ناستۋپال ۆ سامىي رازگار زيمى - 25 دەكابريا. توگدا دەن پوبەجدال نوچ. ي سولنتسە چۋت دولشە پرەجنەگو وستاۆالوس ناد زەملەي. ليۋدي موليليس ۋلگەنيۋ، بلاگوداريلي ەگو زا ۆوزۆراششەننوە سولنتسە. ا چتوبى موليتۆا بىلا ۋسلىشانا، ۋكراشالي ەل - ليۋبيموە دەرەۆو ۋلگەنيا. ەە پرينوسيلي ۆ دوم، ك ۆەتۆيام پريۆيازىۆالي ياركيە لەنتوچكي، ريادوم سكلادىۆالي پوداركي.
ۆسيۋ نوچ ۆەسەليليس پو سلۋچايۋ پوبەدى سولنتسا ناد تموي. ۆسيۋ نوچ پريگوۆاريۆالي: «كوراچۋن، كوراچۋن». پرازدنيك تاك ي نازىۆالسيا كوراچۋن - نا درەۆنەتيۋركسكوم يازىكە ەتو سلوۆو وزناچالو «پۋست ۋبىۆاەت» (قۇرىسىن - س.ە.)...» دەپ سول تانىمدى جاڭعىرتا جازعانى بەلگىلى.

مىنە، وسى تاريحي دايەك بۇگىنگى ەبروجاڭاجىلدىق ءراسىمدى عانا ەمەس، پايعامبارلاردىڭ «تۋىلعان كۇنىن» بەلگىلەۋگە دە قاتىسىپ بۇكىلادامزاتتىق مەرەكەنىڭ نەگىزى بولدى. ءتىپتى، ماسەلە ولاردىڭ كۇنمەن بىرگە تۋىلۋعا مىندەتتى بولعاندىعىندا بولسا كەرەك، سەبەبى، تۇركىلەر بارلىق قادىر-قاسيەتتى جەرگە ءومىر سىيلاپ تۇرعان كۇنمەن شەندەستىرۋدى داستۇرگە اينالدىرعان بولاتىن. سوندىقتان اتالمىش كۇندى باسقا جۇرتتار پايعامبار ءۇشىن ۇرلاپ الدى دەۋدەن گورى، سول ەجەلگى پاك ءافسانانى قايتا جاڭعىرتىپ، تارحي تۇلعالاردى، پايعامباردى قاسيەتتەپ وتىرۋعا تۇركىلەردىڭ وزدەرى وسىلايشا تىكەلەي كىرىسكەن دەگەن ابزال. سەبەبى، تۇركىلەر ادامنىڭ تۋىلعان كۇنىن ەمەس، الگى تانىم ارقىلى عالامنىڭ تۋعان كۇنىن مەرەكەلەۋمەن بار ماسەلەنى بىردەن شەشكەن! ونىڭ ۇستىنە تۇركىلەر جەر بەتىندەگى سەنىم اتاۋلىنى قالىپتاستىرۋعا كەلگەندە بەلسەندى بولعانى راس-تى.

اتالمىش مەرەكەنىڭ يدەولوگيالىق نەگىزى عانا ەمەس، بارلىق اتريبۋتتارى مەن جورالعىلارى دا سول كۇيىندە ادامزاتقا جۇعىسقان. پولياكتاردىڭ بۇرىنعى تۇركىلىك جۇرتپەن ارالاستىعى بولعاندىقتان، ولار ءالى دە قىزىل جۇمىرتقا كۇنىن وسى كۇنى اتاپ وتەدى. تۇركىلەر ۇعىمىندا جۇمىرتقا جاسارۋ مەن تۇلەۋدىڭ، مولايۋدىڭ نىشانى بولىپ تابىلادى. تۇركىتەكتى شۇباش جۇرتىندا «نارتۋكان» (نارتاۆان) دەگەن  مەرەكە 25 جەلتوقساندا باستالىپ، ءبىر اپتاعا سوزىلادى. بۇل مەرەكە اتاۋىنداعى «نارت» ءسوزى قازاقتا دا بار، بۇل جاس كۇننىڭ ەجەلگى اتاۋى بولۋى ىقتيمال. ەكى بەتى قىزارعان ادامدى قازاقتار «ەكى بەتى نارتتاي» دەيدى. ءتىپتى، ناۋرىزداعى، وسى كۇنگى جاڭا جىل مەرەكەسىندەگى قىزىل تەلپەك كيۋ ءداستۇرىنىڭ باسى وسى نار تۋعان كۇندە جاتىر دەۋگە بولادى. بۇعان قوسا، قازاقتا جاڭا تۋعان ءتولدى، بالانى «قىزىل شاقا» نەمەسە «شاقالاق» دەپ بەينەلەيتىنى بار. وسىنداعى «شاقا» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى «شاق» كۇيىندە ءالى كۇنگە ۋاقىتتىڭ بولشەگىن بىلدىرەدى.

ال، بۇگىنگى جىلساناق كۇنىنە وراي تىگىلەتىن شىرشانى ورىستار «يولكا» دەگەنىمەن، ونىڭ ءمانى تۇركىلەردىڭ «جول» ۇعىمىن بەرەتىن «يول» سوزىندە جاتقانى ايقىن. جولدىڭ ءمانى - ءۇش سورەلى الەمدى كوكتەي وتكەن ميفولوگيالىق بايتەرەك: جوعارعى الەم - ارۋاقتار مەن اۋليەلەر تۇراتىن اسپان الەمى، ورتاڭعى الەم - جەرۇستىلىك تىرلىك الەمى، استىڭعىسى - جەراستىلىق الەم. كوك الەمىندە ادامدار بەلبەۋىن موينىنا، ورتاڭعى الەمدە بەلىنە، استىڭعى الەمدە اياعىنا تاعىنادى دەگەن پايىم بار. مىنە، بايتەرەك وسى الەمدەردى جالعاپ تۇرعان جول رەتىندە ۇعىلادى. وسى جولعا الۋان ءتۇرلى قۇرباندىق بەرۋ(جەمىس-جيدەك، تاعامدار، نارسەلەر) ارقىلى وسى ۇلى ءومىر اعاشىن ريزا ەتىپ، اتا-بابامىز ءۇش الەممەن ۇيلەسىمدى قامتىعان! جانە ۇيلەسىم جورالعىسىن جاسايتىن كۇندى دە ۋاقىتتىڭ جىگى رەتىندە ءدال تاپقان! بۇل - ۇلى تۋىلىس كۇنى بولاتىن.

شاماسى، و باستاعى ۇلى عالامنىڭ قۇرمەتىنە كۇن-ءسابيدىڭ تۋىلۋ كۇنىنىڭ پايعامبار تۋىلعان كۇنگە اينالۋى ادامزات ۇعىمىنىڭ تارىلىپ، مۇددەنىڭ جالپىدان جەكەگە، عالامدىق اۋقىمنان جەربەتىلىك دەڭگەيگە بەت بۇرىپ، ادام پەندەنىڭ ناپسىقۇمارلىق پەن مەنمەندىك جايلاعان سەزىمىن عانا ايگىلەيتىن نىشانعا اينالعان سەكىلدى. كەڭ زاماندا تۇركىلەردىڭ كەڭپەيىلىمەن بار تانىمى مەن مەرەكەسىن الەمگە سىيلاعانىن بۇگىندە ەشكىم دە ەلەر ەمەس...

«اباي-اقپارات»