قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ تاريحىنداعى اسا ەرەكشە تۇلعا – ارداقتى ۇستاز، اكادەميك رابيعا سىزدىقتىڭ ءتىل مادەنيەتىنە قاتىستى، ءوزى ايتقانداي، بارلىق دەرلىك زەرتتەۋلەرىندە بەرىلگەن «جانايقايى» ءدال قازىرگى كەزەڭدە – قازاق ءتىلىنىڭ ومىرشەڭدىگى مەن ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاۋعا باعىتتالعان ءىس-شارالار تۇبەگەيلى ىسكە اسىرىلا باستاعان تۇستا – سونشالىقتى وزەكتى. 

قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگىسىن پايىمداساق، زاڭنامالىق قۇجاتتاردا كورسەتىلگەنىندەي، «ءتىل مادەنيەتىنىڭ دەڭگەيى تومەندەگەن»، ال بۇعان سەبەپشى جايتتاردىڭ بىرقاتارى قالىڭ جۇرتشىلىققا تانىس. اكادەميك ر. سىزدىق ءتىل مادەنيەتىن  جەتىلدىرۋدىڭ جولدارىن 1997 جىلى جاريالانعان ماقالاسىندا ءدوپ باسىپ ايتقان (سىزدىق ر. قازاق ءتىلى مادەنيەتىنىڭ بۇگىنگى پروبلەمالارى // قر عم عا حابارلارى ءتىل، ادەبيەت سەرياسى. 1997. №6. 3-7-بب.). بۇدان 23 جىل بۇرىن جازىلعان شاعىن ماقالاداعى كەسەك تۇجىرىمدار اسا قۇندى. 

قانداي ءىس اتقارىلدى، الداعى مىندەتتەر قانداي دەگەن ساۋال تاستاي وتىرىپ، بۇعان جاۋاپتى عالىم وسى ماقالاسىندا «بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءتىل مادەنيەتى سالاسىنان ناقتىلى ەرەجەلەردى ءتۇزىپ، ءار الۋان انىقتامالىق قۇرالداردى، سوزدىكتەردى ۇسىنۋمەن شۇعىلدانىپ، بار كۇشىمىز بەن مىندەتتەرىمىز وسىنداي شارۋالارعا ارنالىپ كەلسە، ەندىگى ماقسات – الداعى ۋاقىتتا ءبىلىم-عىلىمنىڭ اتالعان سالاسىنا جاڭا ءبىر قىرىنان كەلۋ جانە وعان قاتىسى بار سىرتقى (ەكسترالينگۆيستيكالىق) فاكتورلارمەن ساناسا وتىرىپ قاراستىراتىن ساتتەرى بار دەپ سانايمىز» دەپ بەكىتىپ الادى دا، ءارى قاراي شىن مانىندە بۇگىنگى تاڭدا انىقتالۋى، دالەلدەنۋى اسا قاجەتتى پروبلەمالاردى ناقپا-ناق كورسەتەدى. 

عالىم-ۇستازدىڭ وسى ەڭبەگىندەگى ءاربىر ءسوز، ءاربىر ءتۇيىن كەڭىنەن تاراتا تالداۋدى قاجەت ەتەدى. ماسەلەن، عالىم ءتىل مادەنيەتىنىڭ قازىرگى تاڭداعى باستى نىساناسى – ءتىلدىڭ قولدانىس مادەنيەتىن كوتەرۋ دەپ سانايدى. ال بۇل ءۇشىن عالىم-ۇستازدىڭ اتقارىلۋى كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەتتەر دەپ تۇجىرىمداعان ۇسىنىستارى ءدال بۇگىنگى تاڭدا ءتىل مادەنيەتىنىڭ، تۇتاستاي العاندا، قازاق ءتىلتانىمىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە زەيىن قويىپ، سانالى زەردەمەن نەگىزگە الاتىن باعدار بولۋى ءتيىس. 

قولدانىس مادەنيەتىن كوتەرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ قازاق ءتىلى مادەنيەتىنىڭ كوش باسىندا تۇرعان ۇلاعاتى مول عالىمنىڭ سانامالاپ كورسەتكەن پروبلەمالارىنىڭ بىرقاتارىن نازارعا ۇسىنامىز: 

- ءتىل مادەنيەتىنىڭ وزەگى – نورما، سوندىقتان نورمالاردىڭ نەگىزىن، باعىتىن كورسەتۋ، عىلىم تەزىنە سالۋ، تىلدىك نورمالاردى كوديفيكاتسيالاۋ، ياعني ەرەجەلەردى ءتۇسىندىرىپ، تىركەپ، بەكىتىپ وتىرۋدى جولعا قويۋ;

- ۇسىنىلىپ كەلگەن ەرەجە-قاعيدالاردىڭ عىلىمي-تەوريالىق نەگىزدەرىن ناقتىلاۋ، دالەلدەرىن كۇشەيتۋ، بىرقاتارىنا جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراۋ; 

-ءاربىر فۋنكتسيونالدىق ستيلدەرىنىڭ نورماسى دەگەندەردى جەكە-جەكە جىگىن ايىرىپ ءسوز ەتۋ جانە ونى تەك عىلىمي ادەبيەتتە ايتىپ، بايانداپ قانا قويماي، مەكتەپ وكۋشىلارىنان باستاپ، قالىڭ كوپشىلىككە مەيلىنشە ايقىن، تۇسىنىكتى تۇردە تانىتۋ; 

- كوپ ساتتەردە ورىس ءتىلىنىڭ ورىنسىز جاسالعان ىقپالىن ازايتۋ، قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قازىناسىن سارقا پايدالانۋ، عىلىم سالاسىنداعى قىزمەتىن كۇشەيتۋ; 

- كوركەم ادەبيەت ءتىلىنىڭ ۇلتتىق نورماسى دەگەندى ارنايى قاراستىرۋ كەرەك. 

ەڭ عاجابى – عالىم-ۇستاز بۇگىنگى تاڭدا قالىڭ جۇرتشىلىقتى تولعاندىرىپ، مامانداردى ويلاندىرىپ وتىرعان ماڭىزدى بەتبۇرىستا – لاتىننەگىزدى جاڭا الىپبيگە كوشۋ بارىسىندا انىقتالۋى ءتيىس ماڭىزدى جايتتاردى كورسەتكەن. اۆتور رەپليكا تاستايدى، رەپليكا ارقىلى ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگىن كۇشەيتە تۇسەدى، ءارى ءوز پىكىرىن بەكەمدەيدى. بۇل پروبلەمانىڭ ءتۇيىندى تۇستارىن عالىم-ۇستازدان ارتىق جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. وسى سەبەپتى ماقالاداعى ەملە ەرەجەلەرىنە قاتىستى ۇزىكتى تولىق ۇسىنامىز. 

ۇستازدىڭ ءوز ءسوزى: «ۇلتتىق جازۋدىڭ جاڭا تۇرىنە – لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋگە بايلانىستى قازاق ەملەسى مەن ورفوەپياسىنىڭ جاڭا ەرەجەلەرىن ءتۇزۋ حارەكەتى مىندەتتەردىڭ ماڭىزدىسى. جازۋ مەن ءسوزدى دۇرىس دىبىستاۋدىڭ جاڭا نورمالارىن ۇسىنباس بۇرىن قازىر قولدانىلىپ جۇرگەن قازاق ەملەسىنىڭ بىرقاتار تۇستارىنا ازدى-كوپتى وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەت، ويتكەنى جاڭا ەملە قاعيدالارىنىڭ نەگىزى بۇگىنگى جازۋ تارتىبىمىزدە جاتقانىن بىلەمىز، ال قازىرگى ەملە ەرەجەلەرىمىزدە سان جىلعى جازۋ تاجىريبەمىزدى ەسكەرىپ، ءارى احاڭ (بايتۇرسىنوۆ) ايتقانداي، «كوپتىڭ جانىن قيناماس» ءۇشىن كەيبىر ەرەجەلەردىڭ بىرقاتار تۇستارىن قىرناي ءتۇسۋ قاجەت سياقتى. مىسالى، بىرىككەن سوزدەردىڭ ءتۇبىر تۇلعالارىنىڭ فونەتيكالىق ءبىتىمىن ساقتاماي، ولاردىڭ توعىسقان جىكتەرىندەگى ۇندەسۋ زاندىلىقتارىنا قاراي جازۋ كەرەك بولار ما ەدى؟ نەمەسە ورىس تىلىنەن (جانە ورىس ءتىلى ارقىلى) ەنگەن سوزدەردىڭ قازاقشا تۇلعالانۋىن وسى كۇنگىشە قالدىرا تۇرۋ كەرەك پە، الدە «ايتىلۋىنشا، ەستىلۋىنشە» ءپرينتسيپىن ماقۇلداپ، بەلەسيپەت، ءينىستيتوت، ابيەكتى، ءاپتابۇز، كيلا، ءارتىس، اكتەر دەپ جازۋعا قازىردىڭ وزىندە كوشە بەرۋ كەرەك پە؟

كوپ ساتتەردە ساقتالماي كەلە جاتقان جۇيەلىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ دە كەرەك سياقتى. مىسالى، جالقى ەسىمدەردى جازۋدا قالىپتاسىپ قالعان قاعيدانى (ياعني قازاقشا ادام اتتارى ەكى سوزدەن جاسالعان بولسا، ولار قوسىلىپ جازىلادى دەگەن ەرەجەنى) بۇل كۇندەردە بۇزىپ، جۇيەلىكتى بۇزىپ تۇرعان ەكى بولەك ءسوز ەتىپ جازۋشىلىققا (مىرزا ءالى، عاليا بانۋ دەگەن سياقتى ەتىپ), بۇدان بىلاي جول بەرە بەرۋ كەرەك پە، الدە ءبىر ىزگە سالىپ، ەرەجەنى قاتاڭ ساقتاۋدى جازۋ مادەنيەتىنىڭ شارتى دەپ ۇسىنۋ كەرەك پە؟ قىسقاسى، ءتىل مادەنيەتىنە قاتىستى الدىمىزدا تۇرعان ۇلكەن شارۋانىڭ، پروبلەما رەتىندە قويىلاتىن جۇمىستىڭ ءبىر ۇشى ەملە، ياعني ساۋاتتى جازۋعا كەلىپ تىرەلەتىنىنە قاتتى نازار اۋدارۋ قاجەت دەپ ويلايمىن» (6-ب.). 

عۇمىر جولى عىلىمعا ادال قىزمەت ەتۋدىڭ ۇلگىسى بولعان، عىلىم مەكتەبىن، عىلىمي ونەگە مەكتەبىن قالىپتاستىرعان عالىم-ۇستازدىڭ قازاق جازۋى مەن ءتىل مادەنيەتىنە قاتىستى عىلىمي-پراكتيكالىق زەرتتەۋلەرى قازاق ءتىلتانىمىنىڭ كەڭىستىگىندە ماڭىزدى ورىن الادى. ءبىرتۋار عالىمنىڭ ۇلتتىق ءتىل، ۇلتتىق جازۋ، ءتىل مادەنيەتى، تىلدىك نورما، سوزقولدانىس تۋراسىنداعى ءار ءسوزى، ءار پىكىرى قازىرگى تۇبەگەيلى بەتبۇرىس زامانىندا باعدارشام ىسپەتتى. 

ف.ع.د.، پروفەسسور ا.الداش

Abai.kz