قازىرگى تاڭدا الەمدە جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىنا يە 9 مەملەكەت بار. سولاردىڭ ءبىرى تاياۋ شىعىستا ورنالاسقان يزرايل مەملەكەتى. ءيزرايلدىڭ يادرولىق باعدارلاماسى 20-عاسىردىڭ ورتاسىندا باستالدى. ونىڭ ينيتسياتورى ەۆرەيلەر مەملەكەتىنىڭ ءبىرىنشى پرەمەر-ءمينيسترى دەۆيد بەن-گۋريوننىڭ ءوزى بولدى. مۇنداي اۋقىمدى، ءارى ادەتتەن تىس جوبا تۋرالى ويلانۋعا ماجبۇرلەگەن جاعداي – 1948 جىلى يزرايل مەملەكەتى قۇرىلا سالا باستالعان اراب-يزرايل سوعىسى. بەن-گۋريون اراب كۇشتەرىنىڭ سانى جاعىنان باسىم تۇرعان جاعدايىندا تەك اتوم بومباسى عانا ەۆرەيلەر ەلىنىڭ تىنىش ءومىر سۇرۋىنە كەپىل بولا الادى دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. ول بىردە بۇكىلالەمدىك ەۆرەيلەر كونگرەسىنىڭ پرەزيدەنتى ناۋم گولدمانمەن كەزدەسۋىندە: «ولار (ارابتار) تەك ءبىر نارسەنى عانا كورەدى: ءبىز كەلىپ ولاردىڭ جەرلەرىن تارتىپ الىپپىز» دەگەن اڭگىمەنى ايتتى.

ارابتار تاراپىنان ۇدايى ءتونىپ تۇراتىن قاتەر، ارابتاردىڭ ادامي رەسۋرستارىنىڭ باسىمدىعى مەن ءوزارا ءبىر-ءبىرىن جەككورۋشىلىك جاعدايىندا يادرولىق توقپاققا يە بولۋ - ءتىرى قالۋدىڭ بىردەن-ءبىر مۇمكىندىگى ەدى. سول سەبەپتەن دە ول، 1949 جىلدىڭ باسىندا پاريجدەن كەلگەن فيزيك-يادروشى موريس (موشە) سۋردينمەن كەزدەستى جانە وسى كەزدەسۋدەن سوڭ يادرولىق فيزيكا بويىنشا جاڭاشا ءبىلىم الۋ ءۇشىن يزرايلدىك جاس يادرولىق فيزيكتەرگە باتىس ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە وقۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن باعدارلامانى قارجىلاندىرۋعا تاپسىرما بەردى [1].

قىرىمدا دۇنيەگە كەلىپ، پالەستينادا ەر جەتكەن وسى ءبىر تالانتتى عالىم ەرلى-زايىپتى فيزيكتەر فرەدەريك جانە يرەن جوليو كيۋريلەردىڭ وڭ قولى سانالاتىن. يادرولىق قارۋدىڭ قانداي قۇدىرەتى بار ەكەنىن دە، ونى دايىنداۋعا قانداي تەحنولوگيالاردىڭ قاجەت ەكەنىن دە بەن-گۋريونعا جاقسىلاپ تۇسىندىرگەن ءدال وسى موريس سۋردين. وسىدان سوڭ 1949 - 1951 جىلدارى يزرايل يادرولىق قارۋ جاساۋعا قاجەتتى ۋران قورىن تابۋ ماقساتىندا نەگەۆ شولىندە گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىلدى. الايدا ۋراننىڭ ايتارلىقتاي قورى تابىلعان جوق، ناتيجەسىندە يزرايل نەگەۆ شولىنەن تابىلعان فوسفاتتاردان ۋراندى ءبولىپ الۋ تەحنولوگياسىن جاساۋعا ءماجبۇر بولدى [2].

1952 جىلى قورعانىس مينيسترلىگىنە قاراستى اتوم بومباسىن جاساۋ ءۇشىن قاجەتتى تەحنيكالىق الەۋەتتىڭ قالىپتاسۋى مەن قۇرىلۋىنا تىكەلەي جاۋاپتى «اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى كوميسسيا» رەسمي تۇردە قۇرىلدى. كوميسسياعا كەزىندە فاشيستىك دجەرمانيادان پالەستيناعا قاشىپ كەلگەن كورنەكتى عالىم، ورگانيكالىق حيميا سالاسىنىڭ مامانى ەرنست دەۆيد بەرگمان جەتەكشى بولىپ تاعايىندالدى. بۇگىندە يزرايل يادرولىق قارۋىنىڭ اكەسى سانالاتىن بەرگمان يزرايل اسكەرى تساحال-دىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ قىزمەتىن دە قاتار باسقاردى. يادرولىق قارۋ جاساۋدىڭ تەوريالىق تەحنولوگياسى تەز ارادا جاساپ شىعارىلدى. الايدا، تەوريانى پراكتيكا جۇزىندە ىسكە اسىرۋ ايتارلىقتاي قيىن بولىپ شىقتى. ەڭ ۇلكەن قيىندىق – قاجەتتى ماتەريالداردىڭ، قۇرال-جابدىقتاردىڭ بولماۋى جانە سولاردى ساتىپ الۋعا قاجەتتى اقشانىڭ جوقتىعى بولدى. 1955 جىلى «بەيبىت ماقساتتاعى اتوم» باعدارلاماسى اياسىندا اقش پرەزيدەنتى دۋايت ەيزانحاۋەردىڭ سىيعا تارتقان از قۋاتتى، بار بولعانى 5 مەگاۆاتت، رەاكتورى ەڭ بولماعاندا ءبىر بومبانى جاساۋعا قاجەتتى ءپلۋتونيدى دە الۋعا جەتكىلىكسىز بولىپ شىقتى. سونىمەن قاتار، امەريكاندىقتار يزرايلدىكتەرمەن اسكەري ماقساتتا پايدالانۋعا بولاتىن يادرولىق وتىن مەن جابدىقتى بولىسۋدەن مۇلدەم باس تارتتى. قازىردە كوپتەگەن ادامدار يزرايل ءوزىنىڭ اتومدىق قارۋىن امەريكاندىقتاردىڭ كومەگىمەن جاساپ الدى دەگەن پىكىردە. الايدا مۇنىڭ قاتە ەكەنىن وسى جەردەن كورۋگە بولادى. ءيزرايلدىڭ يادرولىق قارۋ ءوندىرىسى تۋرالى العاشقى اقپاراتتارى ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ ەسەبىندە تەك 1968 جىلى عانا پايدا بولدى. امەريكاندىقتار كومەكتەسۋدەن باس تارتقاننان كەيىن بار ءۇمىت فرانتسيا مەن ۇلىبريتانيادا بولدى. سول كەزدە اتالعان ەكى ەل دە وزدەرىنىڭ يادرولىق باعدارلامالارىن دامىتىپ جاتقان. اقش-تىڭ كەپىلدىكتەرىنە سۇيەنگەن فرانتسۋزدار 1950 جىلداردىڭ باسىنا دەيىن وزدەرىنىڭ يادرولىق قارۋلارىن جاساۋدى جوسپارلامادى. ءپاريجدىڭ يادرولىق باعدارلاماسى تەك بەيبىت زەرتتەۋلەرمەن عانا شەكتەلدى. اسكەري يادرولىق باعدارلامانى باستاۋ تۋرالى شەشىم 1954 جىلى 26 جەلتوقساندا فرانتسيانىڭ ۆەتنامداعى جەڭىلىسىنەن كەيىن عانا قابىلداندى. 1957 جىلى فرانتسيا اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى كوميسسارياتىنىڭ كومەگىمەن يزرايل ديموندا رەاكتور سالۋ تۋرالى فرانتسۋز كومپانياسىمەن قۇپيا كەلىسىمگە قول قويدى [3].

وسىلايشا، يزرايل مەن فرانتسيانىڭ يادرولىق اسكەري باعدارلامالارى ءبىر ۋاقىتتا دەرلىك باستالدى. مۇنداي جاعدايدا ەكى ەلدىڭ عالىمدارىنىڭ كۇش-جىگەرى ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرا الار ەدى. 1950-1960 جىلدارى فرانتسيا يزرايلگە يادرولىق سىناقتار كەزىندە الىنعان مالىمەتتەرىمەن بولىسكەنى انىق. ولار سول كەزدەرى فرانتسيانىڭ وتارى بولعان ءالجيردىڭ ساحارا شولىندە سىناقتار وتكىزدى. وعان يزرايلدەن كەلگەن ساراپشىلاردىڭ قاتىسقانى جاسىرىن ەمەس.

ءيزرايلدى سول كەزدە فرانتسيامەن جانە ۇلىبريتانيامەن جاقىنداستىرعان تاعى سول ساياسي جاعداي. 1956 جىلى الەمدىك تاريحقا «سۋەتس جانجالى» دەگەن اتپەن ەنگەن وقيعا بولدى. ەجيپەت پرەزيدەنتى گامال ابدەل ناسەر سۋەتس كانالىن ناتسيوناليزاتسيالادى. بۇعان ريزا بولماعان ەسكى ءارى تاجىريبەلى كولونيزاتورلار ەجيپەتكە جاقسىلاپ ساباق بەرمەككە بەكىندى. ولار جازالاۋشى رولىنە ءيزرايلدى تاڭدادى. يزرايل ءوز كەزەگىندە وسى ءىستىڭ قارىمتاسىنا اعىلشىنداردان قارۋ، فرانتسۋزداردان «يادرولىق كومپەنساتسيا» تالاپ ەتتى [4].

1956 جىلى جاسىرىن فرانكو-يزرايلدىك كەلىسىمگە قول قويىلدى، وعان سايكەس پاريج تەل-اۆيۆكە تابيعي ۋرانمەن جۇمىس ىستەيتىن، قۋاتتىلىعى 26 مەگاۆاتت بولاتىن اۋىر سۋ رەاكتورىن سىيعا تارتتى. بۇل ناعىز يزرايلدىكتەر ىزدەگەن «يادرولىق وتەم» بولدى. وسى ساتتەن باستاپ ءيزرايلدىڭ يادرولىق قارۋدى يەمدەنۋ تاريحىندا جاڭا ءبولىم باستالدى. «ارنايى تاپسىرمالار بيۋروسى» نەمەسە قىسقارتىلعان “LACAM” دەپ اتالاتىن جاڭا قۇپيا قىزمەت قۇرىلدى. ونىڭ مىندەتى يادرولىق باعدارلامانىڭ تولىق قۇپيالىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ بولدى. ونى بەندجامين بليۋمبەرگ باسقاردى.

1957 جىلى فرانتسيانىڭ كومەگىمەن تەل-اۆيۆتەن 120 كم قاشىقتىقتا ديموندا يادرولىق ورتالىقتىڭ قۇرىلىسى باستالىپ، 1963 جىلى اياقتالدى. 1970 جىلدارى رەاكتور جاڭعىرتىلىپ، ونىڭ قۋاتتىلىعى 75-150 مەگاۆاتتقا دەيىن ءوستى، ال قارۋ جاساۋعا قاجەتتى پلۋتوني ءوندىرىسى جىلىنا 7-8 كگ-دان 20-40 كگ-عا دەيىن ءوستى.

ۋاشينگتون مەن تەل-اۆيۆ اراسىندا دا ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك ورناتىلىپ، امەريكا قۇراما شتاتتارى اتوم ونەركاسىبى ءۇشىن ارنايى جابدىقتار مەن ماتەريالداردىڭ نەگىزگى كوزىنە اينالدى. كەيدە قاجەتتى كومپونەنتتەر زاڭدى تۇردە ساتىپ الىندى، الايدا ولاردىڭ ناقتى قاجەتتىلىگى تۋرالى كۇدىك تۋعىزباس ءۇشىن، كوبىنەسە بولىكتەر تۇرىندە جانە ءارتۇرلى وندىرۋشىلەر تاراپىنان تاپسىرىستار جاسالدى. كەيدە الداۋعا، ءتىپتى ۇرلاۋعا دا تۋرا كەلدى. بىردە ءتىپتى، فبر اگەنتتەرى امەريكاندىق اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىنا يادرولىق وتىن جەتكىزەتىن NUMEK كومپانياسىنىڭ قويمالارىنان شامامەن 300 كگ بايىتىلعان ۋراننىڭ تاپشىلىعىن انىقتادى. كورپوراتسيانىڭ يەسى، اتاقتى امەريكاندىق فيزيك سولومون شاپيرو ءيزرايلدىڭ ارنايى تاپسىرمالار جونىندەگى بيۋروسىنىڭ وكىلى ابراحام حەرمونيمەن كەلىسىپ، ۋراندى يزرايلگە زاڭسىز تاسىمالداعانى بەلگىلى بولدى.

1969 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە اقش پرەزيدەنتى ريچارد نيكسون يزرايل پرەمەر-ءمينيسترى گولدا مەيرمەن كەزدەستى. كەيىن گەنري كيسسيندجەر ءدال سول كەزدە كەلەسىدەي مامىلە جاسالدى دەپ جازدى: «تەل-اۆيۆ ءوزىنىڭ يادرولىق قارۋىن مويىنداۋدان باس تارتادى، ال ۋاشينگتون ءيزرايلدىڭ يادرولىق الەۋەتىن بايقاماعانداي بولادى» [1].

ءيزرايلدىڭ سەرىكتەستەرى اراسىندا 1970 جىلدارى ءوزىنىڭ يادرولىق بومباسىن جاساعان وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسى ەرەكشە ورىن الدى. ىنتىماقتاستىق ءوزارا ءتيىمدى بولدى. پرەتوريا ءيزرايلدى قاجەتتى ۋرانمەن قامتاماسىز ەتتى، ال تەل-اۆيۆ تەحنولوگيا، قۇرال-جابدىقتار جانە ماماندارمەن ءبولىستى. كوپتەگەن ساراپشىلار 1970-ءشى جىلداردىڭ ورتاسىندا وڭتۇستىك افريكانىڭ اتوم بومباسىن يزرايلدىكتەر جاساعان يادرولىق قۇرىلعى دەپ تۇجىرىمدادى. 1979 جىلى 22 قىركۇيەكتە اقش سپۋتنيگى وڭتۇستىك افريكانىڭ پرينتس-ەدۋارد ارالدارى ورنالاسقان وڭتۇستىك اتلانتيكا ايماعىندا ەكى رەت بەرىلگەن الدەبىر جارقىلدى تىركەدى [6].  قازىرگى كەزدە، الەم ەلدەرى يزرايل مەن وڭتۇستىك افريكا سول كەزدە بىرىگىپ يادرولىق سىناقتار وتكىزدى دەگەنگە ەش كۇماندانبايدى. بۇل جارقىلدار ارنايى يزرايلدىكتەر جاساعان قۋاتى 5 كيلوتونعا دەيىنگى زاريادتار بولدى دەپ سانالادى.

1990 جىلداردىڭ باسىندا، اپارتەيد جۇيەسىن بولشەكتەۋگە كەلگەن جانە ءوز ەلىندە قايتا قۇرۋدىڭ وزىندىك ءتۇرىن باستاعان، وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى فرەدەريك دە كلەرك يادرولىق قارۋدان باس تارتىپ، ولاردى جويۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. بۇل اتوم بومباسىن جاساپ العان مەملەكەت وندا ءوز ەركىمەن باس تارتقان الەمدەگى العاشقى جانە جالعىز جاعداي. اسىلىندا، كوپتەگەن ساراپشىلار وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسى اق ناسىلدەردىڭ ورنىن باساتىن قارا ناسىلدىلەردىڭ كوپشىلىك ۇكىمەتىنىڭ قولىنا قاۋىپتى ويىنشىقتى تۇسىرمەۋ ءۇشىن يادرولىق وق-دارىلەردى يزرايلدىكتەرگە قايتارىپ بەردى دەپ سانايدى [4].

قازىرگى تاڭدا يزرايل ءوزىنىڭ يادرولىق قارۋعا يە ەكەنىن رەسمي تۇردە مويىنداماعان الەمدەگى جالعىز مەملەكەت. سوندىقتان دا، ول يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى ەشقانداي دا حالىقارالىق كەلىسىمدەرگە قول قويماعان. تاياۋ شىعىستا تەك ءيزرايلدىڭ عانا يادرولىق قارۋعا يەلىك ەتۋى - ونىڭ كورشىلەرى مەن ايماقتىق دەرجاۆالاردى بەي-جاي قالدىرا المايدى. سول سەبەپتەن دە ەۆرەيلەر ەلىنىڭ ءداستۇرلى باقتالاس مەملەكەتتەرىنىڭ دە يادرولىق قارۋعا ۇمتىلۋ نيەتى بار ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. ايتالىق، 2019 جىلدىڭ 24 قىركۇيەگىندە نيۋ-يوركتە وتكەن بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 74-ءشى سەسسياسىندا ءسوز سويلەگەن تۇركيا پرەزيدەنتى رەدجەپ تايىپ ەردوعان: «يادرولىق قارۋعا يەلىك ەتۋگە بارلىق ەلدەرگە رۇقسات ەتىلۋ كەرەك نە بولماسا بارلىعىنا بىردەي تىيىم سالىنۋى كەرەك. كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ عانا يەلەنۋى ادىلەتسىزدىك» دەپ اتادى [7]. يزرايل وسى ۋاقىتقا دەيىن اراب ەلدەرىمەن رەسمي تۇردە 4 رەت سوعىسقا بارىپ، بولعان قاقتىعىستاردىڭ تورتەۋىندە دە جەڭىسكە جەتتى. بۇگىندە تەك تاياۋ شىعىستاعى عانا ەمەس، الەمدەگى عىلىمى مەن تەحنيكاسى جاقسى دامىعان مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. ايتكەنمەن دە، ءوز قارۋىن جاساپ شىعارۋ ءۇشىن 30 جىلداي ۋاقىت كەتتى جانە كوپتەگەن قيىندىقتارمەن كەلدى.

قورىتىندى. جالپىلاي العاندا، يادرولىق قارۋعا يەلىك ەتۋ – بۇل ەڭ الدىمەن پسيحولوگيالىق فاكتور. وعان قول جەتكىزۋ وتە قىمباتقا تۇسەدى، ءارى كوپتەگەن جىلداردى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان دا، ايماق ەلدەرىنىڭ ىشىندە تەك يران عانا يادرولىق امبيتسياسىن ءبىلدىردى. تۇركيا ناتو-نىڭ مۇشەسى رەتىندە ءوز تەرريتورياسىنداعى ينجيرليك بازاسىندا اقش-تىڭ يادرولىق وقتۇمسىقتارىن ساقتاپ وتىر. بىراق ونى تۇركيا ءوز بەتىمەن پايدالانا المايدى. ال يران يادرولىق قارۋعا يەلىك ەتسە، ونىڭ باستى قارسىلاسى ساۋد ارابياسى دا يادرولىق قارۋ باعدارلاماسىن قولعا الماق. مۇنى ارتى جانتالاسا قارۋلانۋ داۋىرىنە اكەلەتىنىن ەسكەرسەك، يراننىڭ جويقىن قارۋعا قول جەتكىزۋىن وڭايلىقپەن جۇزەگە اسپايتىن جوبا رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى. وعان قوسا يزرايل ايماقتا تاعى ءبىر يادرولىق دەرجاۆانىڭ پايدا بولۋىنا توزبەيدى. ايتالىق، كەزىندە ساددام حۋسەين يادرولىق قارۋ جوباسىن قولعا العان كەزدە، 1981 جىلى يزرايل يراكتىڭ سالىنىپ جاتقان يادرولىق زاۋىتتارىنا اۋەدەن شابۋىل جاساپ جويىپ جىبەردى. سوندىقتان دا، يزرايل قولىندا جويقىن قارۋى تۇرعاندا، قازىرگى كۇنى دە، جاقىن بولاشاقتا دا ايماقتىڭ نەگىزگى گەوساياسي ويىنشىسى بولىپ قالا بەرەدى جانە ودان ءوز ەركىمەن باس تارتۋى مۇمكىن ەمەس.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. Cohen Avner. Israel and the Bomb. N-Y.: Columbia Univercity Press, 1998. 26.
2. ەفستافەۆ دميتري، ورلوۆ ۆلاديمير. رەگيونالنىە وسوبەننوستي مەجدۋنارودنوگو رەجيما يادەرنوگو نەراسپروسترانەنيا. ۆ كن. ورلوۆ ۆلاديمير، سوكوۆ نيكولاي (رەد.) يادەرنوە نەراسپروسترانەنيە. ت.1. م.: پير-تسەنتر، 2002. س.177.
3. ناۋمكين ۆيتالي، ەۆستافەۆ گەننادي، نوۆيكوۆ ۆلاديمير. بليجني ي سرەدني ۆوستوك. ۆ كن.: ارباتوۆ ا.، دۆوركين ۆ. (رەد.) يادەرنوە ورۋجيە پوسلە «حولودنوي ۆوينى». م.: «روسسيسكايا پوليتيچەسكايا ەنتسيكلوپەديا» (روسسپەن), 2006. س. 448.
4. «يادەرنىي «پوسوح» يزرايليا». URL: https://zvezdaweekly.ru/news/t/201811261542-Vgbh9.html [ەلەكتروننىي رەسۋرس] = (داتا وبراششەنيا: 16.11.2019)
5. Norris Robert S.، Arkin William M.، Kristensen Hans M.، and Handler Joshua. Nuclear Notebook. Israeli nuclear forces, 2002. Bulletin of the Atomic Scientists. 2002, September/October. ر. 73.
6. “When America Caught a Nuclear Violator Red-Handed—But Stayed Silent”. URL: https://foreignpolicy.com/2019/09/22/blast-from-the-past-vela-satellite-israel-nuclear-double-flash-1979-ptbt-south-atlantic-south-africa/ [ەلەكتروننىي رەسۋرس] = (داتا وبراششەنيا: 16.11.2019)
7. “Turkey's Erdogan says nuclear power should either be free for all or banned”. URL: https://www.reuters.com/article/un-assembly-turkey/turkeys-erdogan-says-nuclear-power-should-either-be-free-for-all-or-banned-idUSKBN1W924L [ەلەكتروننىي رەسۋرس] = (داتا وبراششەنيا: 16.11.2019)

ورالبەك ج. وتەعۇلوۆ،

فيلولوگ، ساياساتتانۋشى.

اقتوبە قالاسى.

Abai.kz