جەتى اي بويى الاڭدا تۇرعان ماڭعىستاۋ مۇنايشىلارىنىڭ تالابىنىڭ شەڭبەرى دە بىرتە-بىرتە كەڭەيە باستادى. ولار باستاپقىدا جالاقىنى ءوسىرۋدى، ەڭبەك جاعدايلارىن جاقسارتىپ، الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ مەن  دەمالىس ۋاقىتىن ۇزارتۋدى كاسىپوداق تاراپىنان ماسەلە ەتىپ كوتەرىپ، كومپانيا باسشىلارىنىڭ ديكتاتورلىق ءتارتىبىن تەجەۋ  مەن دەموكراتيالىق ءسوز بوستاندىقتارىن قورعاۋدى، كەيىننەن ۇكىمەتتەن مونوپوليستەردىڭ وكتەمدىگىن شەكتەۋدى، شيكىزات بايلىعىن مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋدى تالاپ ەتتى. ءسويتىپ، ماسەلە دەر كەزىندە شەشىمىن تاپپاعان سوڭ جاعداي ۋشىعا كەلە قاناۋشىلارعا قارسى باعىتتالعان جۇمىسشىلاردىڭ تالابى وبەكتيۆتى تۇردە ساياسي سيپات الدى. بۇل دا زاڭدىلىق. سەبەبى، قاراپايىم حالىقتا الەۋمەتتىك بىرتەكتىلىكتىڭ جوقتىعى، «ەرتەڭ قالاي كۇن كورەم؟»، «بالالارىم وزگەنىڭ ەسىگىندە ءجۇرىپ «قۇلى» مەن «كۇڭىنە» اينالا ما؟» - دەگەن وي مازالايدى.

جەتى اي بويى الاڭدا تۇرعان ماڭعىستاۋ مۇنايشىلارىنىڭ تالابىنىڭ شەڭبەرى دە بىرتە-بىرتە كەڭەيە باستادى. ولار باستاپقىدا جالاقىنى ءوسىرۋدى، ەڭبەك جاعدايلارىن جاقسارتىپ، الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ مەن  دەمالىس ۋاقىتىن ۇزارتۋدى كاسىپوداق تاراپىنان ماسەلە ەتىپ كوتەرىپ، كومپانيا باسشىلارىنىڭ ديكتاتورلىق ءتارتىبىن تەجەۋ  مەن دەموكراتيالىق ءسوز بوستاندىقتارىن قورعاۋدى، كەيىننەن ۇكىمەتتەن مونوپوليستەردىڭ وكتەمدىگىن شەكتەۋدى، شيكىزات بايلىعىن مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋدى تالاپ ەتتى. ءسويتىپ، ماسەلە دەر كەزىندە شەشىمىن تاپپاعان سوڭ جاعداي ۋشىعا كەلە قاناۋشىلارعا قارسى باعىتتالعان جۇمىسشىلاردىڭ تالابى وبەكتيۆتى تۇردە ساياسي سيپات الدى. بۇل دا زاڭدىلىق. سەبەبى، قاراپايىم حالىقتا الەۋمەتتىك بىرتەكتىلىكتىڭ جوقتىعى، «ەرتەڭ قالاي كۇن كورەم؟»، «بالالارىم وزگەنىڭ ەسىگىندە ءجۇرىپ «قۇلى» مەن «كۇڭىنە» اينالا ما؟» - دەگەن وي مازالايدى.

قاناۋدىڭ كۇشەيۋى دە وكىمەت بيلىگىنىڭ السىزدىگىمەن  تىكەلەي بايلانىستى. جاسىراتىنى جوق، بىزدە بارلىق دەڭگەيدە ۇكىمەتتىڭ قىزمەتىن ءىرى وليگارح-بايلار تىكەلەي باقىلاۋعا الىپ، قارجى الپاۋىتتارىنا قىزمەت ەتەتىن ادامدار ۇكىمەتتىڭ  باسقارۋ تەتىكتەرىندە وتىر.  قاشان دا مۇنداي «سىبايلاستىق» مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باعىتىن «جالپىۇلتتىق دامۋدان» مۇلدەم باسقا باعىتقا بۇرىپ، وليگارحتار بيلىگىن قامتاماسىز ەتىپ كەلگەن. ءبىزدىڭ جاعدايدا مالىمىزعا قۇرىق، باسىمىزعا سىرىق ويناتۋشى مەملەكەتكە ىقپالى مىقتى قاناۋشىلار قىتايلىقتار مەن ت.قۇلىباەۆ باسقارعان «قازمۇنايگاز» كومپانياسى بولىپ تۇر. ادەتتە مۇنداي جاعدايدا مەملەكەت وليگارح - مونوپوليستەردىڭ مۇددەلەرىن قورعاسا، ءوز كەزەگىندە قاناۋشى تاپ - مونوپوليستەر  بوستاندىقتارى مەن قۇقىقتارىن قورعاۋعا ۇمتىلعان جۇمىسشىلارعا قارسى كۇرەستە بيۋروكراتتىق-پوليتسەيلىك مەملەكەتتىك جازالاۋشى ماشينانى پايدالانادى. جاڭاوزەن قىرعىنىن دا وسىلاي بولدى.

جاڭاوزەندەگى قاندى قىرعىنعا 100 پايىز بيلىك كىنالى. بىرىنشىدەن، قاراپايىم ادام ءۇشىن قاراپايىم ماتەريالدىق قاجەتتىلىكتىڭ جاسالماۋى، بارلىق جەردە اكىمشىلىك جۇيەنىڭ (اكىمدەر) سىبايلاستىق پەن جەمقورلىقتىڭ «جەبەۋشىسىنە» جانە سول دەرتتىڭ «تاراتۋشىسىنا» اينالۋى، ەلدەگى نەگىزگى ازىق-تۇلىك تاۋارلارى مەن الەۋمەتتىك تاريفتەردىڭ تۇراقتى تۇردە ەش باقىلاۋسىز ءوسۋى، (ماڭعىستاۋدا باعا وزگە ايماقتارمەن سالىستىرعاندا بىرنەشە ەسە جوعارى) نارىقتا اشىق تا ادال باسەكەلەستىكتىڭ جوقتىعى مەن مونوپوليستەردىڭ باقىلاۋسىزدىعى، مۇنايشىلاردىڭ، ەڭبەك ادامدارىنىڭ تابىسى سالىستىرمالى تۇردە العاندا وسپەۋى، ولاردى «كىرىپتار» ەتۋى...

ەكىنشىدەن، مۇناي مەن گازدى شىعارۋدان تۇسەتىن كىرىستىڭ حالىقتان جاسىرىلۋى جانە ادىلەتسىز ءبولىنۋى، حالىقتىڭ يگىلىگى بولىپ تابىلاتىن قازبا بايلىقتارىمىزدىڭ ات توبەلىندەي شەتەلدىكتەردىڭ، ىشكى شەنەۋنىكتەر مەن وليگارحتاردىڭ قانجىعاسىنا بايلانىپ، قىزىعىن سولاردىڭ كورۋى. ءوز جەرىندە ءجۇرىپ، بىرەۋدىڭ وتىنا جىلىنعانداي كۇي كەشىپ، جۇمىسشىلاردىڭ شەتەلدىكتەرگە ىقپال ەتەردەي سوزىندە دە، ىسىندە دە زاڭدىق پارمەنىنىڭ جوقتىعى...

ۇشىنشىدەن، اۋىل مەن قالاداعى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىندەگى ۇدەي تۇسكەن الشاقتىق، اۋىلدىق جەردەگى جۇمىسسىزدىق، ءتۇرلى ايماقتاردىڭ الەۋمەتتىك دامۋى بايلار مەن قاراپايىم مۇنايشىلاردىڭ جالاقىسىنىڭ اراسىنداعى وراسان ايىرماشىلىق جانە بۇعان ەشقانداي قوعامدىق باقىلاۋدىڭ جوقتىعى قوردالانا كەلە قاراپايىم حالىقتىڭ كوشەگە شىعۋىنا ىقپال ەتتى. ار نامىسى تاپتالعاندار اشىنسا، الدىندا تۇرعان اجالعا دا قارامايتىنى تاريحتا تالاي دالەلدەنگەن.

الدا سايلاۋ. «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ اتىنان قاپتاعان اكىمدەر، مينيسترلەر مەن ونىڭ بۇرىنعى وكىلدەرى جاڭا پارلامەنتتىڭ قۇرامىنان تابىلۋ ءۇشىن ساياسي ناۋقاندى وزدەرىنشە قىزدىرعان بولىپ سابىلىپ ءجۇر.   بۇل قازاق ەلىنىڭ قوعامدىق-ساياسي جاعدايىنىڭ قاۋىپتى شەككە تىرەلگەنىن كورسەتكەندەي. سەبەبى، شەنەۋنىكتەر ەرتە مە، كەش پە وزدەرىنە «قىل كوپىردەن» وتەتىن تىعىرىق تايانعانىن سەزىنە باستادى. ەندىگى ۋاقىتتا ولار ويدان-قىردان جيناعان بايلىق كوزى مەنشىگىن جانە سوعان جاعداي جاساپ كەلگەن قازىرگى بيلىكتى ۇزاعىنان ۇستاپ قالۋ جولىندا قولدان نەشە ءتۇرلى ايلا-امال ىزدەستىرىپ، قۋلىق-سۇمدىقتارعا دا بارادى. ەگەر بيلىك اۋىساتىنداي كۇن تۋا قالسا، ىشكى ءوندىرىستىڭ بارلىق باعىتىن ۋىسىندا ۇستاپ وتىرعان ولار ەلدە ەكونوميكالىق كريزيستى دە، الەۋمەتتىك كۇيزەلىستى دە ۇيىمداستىرا الادى. اللا ساقتاسىن، دەگەنمەن، «ايتپاسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى»، وسىنداي وتپەلى ۋاقىتتى پايدالانىپ قالۋعا تىرىسقان بۇعىپ جاتقان كولەڭكەدەگى «ءتۇرلى ۇيىمدار» دا باس كوتەرۋى ابدەن مۇمكىن. شاحمات تىلىمەن ايتقاندا، مۇنى ەلدى «تۇيىققا تىرەۋ ماتى» دەيدى. ەندەشە، بولاشاقتا ءبىز  بارىنە دە دايىن بولۋىمىز كەرەك. وسىنىڭ ءبارى مەملەكەت باسقارۋ ىسىندەگى ساياسي توقىراۋدىڭ سالدارى.

«جاڭاوزەن قىرعىنىنىڭ» كەيبىر تۇستارىنا ۇڭىلسەك، ونىڭ تۋىنداۋىنا  جوعارىداعى جايتتاردىڭ سەبەپشى بولعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. دەموكراتيالىق قوعام حالىقتىڭ باسقارۋ ىسىنە كەڭىنەن ارالاسۋ مۇمكىندىگىنە جول اشادى دەسەك، ەلدى قالىپتاسقان الەۋمەتتىك داعدارىستان الىپ شىعۋدىڭ كىلتى -   دەموكراتيالىق تالاپتارعا سايكەس ءادىل سايلاۋ وتكىزۋ، ءبىر قولعا شوعىرلاندىرىلماعان جانە تسەنزۋراسىز قوعام مەن بيلىكتىڭ بارلىق تەتىكتەرىنىڭ سايلانبالىلىعىن قاتاڭ ساقتايتىن رەفورما ەكەندىگىنە سەنىمدىمىز. قازاقشا ايتقاندا، 20 جىل بويى «باسى ايداۋعا، مالى تالاۋعا» تۇسكەن قاراپايىم حالىقتىڭ دا، مۇنايشىلاردىڭ دا سۇراۋى - بيلىكتى قوعام الدىندا جاۋاپتى ەتەتىن ناقتىلى ساياسي وزگەرىستەر. ەگەر بۇل قاجەتتىلىككە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە نازار اۋدارىلسا، كۇردەلەنگەن ىشكى الەۋمەتتىك توقىراۋدىڭ قىرۋار ماسەلەسى وزدىگىنەن شەشىلەر ەدى.

اقتوبە قالاسى

«اباي-اقپارات»