تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..». «ءسوزى دە – اق، ءوزى دە - اق» - مىرجاقىپ دۋلاتوۆ (جالعاسى)
ءتورتىنشى تاراۋ: «ءسوزى دە - اق، ءوزى دە - اق...»
(مىرجاقىپ دۋلاتوۆ)
1.
جوعارىداعى د.ادىلەۆكە تاعىلعان:
1. كەڭەس وكiمەتiن قۇلاتۋ ءۇشiن قۇپيا ۇيىم قۇرعان.
2. انگليامەن استىرتىن بايلانىسىپ، اعىلشىن اسكەرi قازاقستانعا باسىپ كiرە قالعان جاعدايدا قىردا كوتەرiلiس ۇيىمداستىرۋدى جوسپارلاعان.
3. قازاق ولكەلiك كوميتەتiنiڭ حاتشىسى گولوششەكين جولداسقا قاستاندىق جاساپ، اتىپ ولتiرمەك بولعان, - دەگەن ايىپتاۋلار، شىندىعىندا، تىكەلەي مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا قارسى باعىتتالىپ ەدى.
«الاشوردا» ۇكىمەتى كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىققاننان كەيىنگى قۇپيا قىزمەت مەكەمەسىنىڭ كۇندىز-ءتۇنى كىرپىك قاقپاي اڭدىعانى «الاشوردانىڭ» كوسەمدەرى، سونىڭ ىشىندە اسكەري كەڭەستىڭ مۇشەلەرى ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ح.عابباسوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.تىنىشباەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ بولاتىن. ولاردى رەسەيدە، قازاقستاندا، تۇركىستاندا، تۇرىكمەنستاندا ءجۇرسىن، ءبارىبىر، سوڭدارىنا تىڭشى قويىلدى. توتەنشە كوميتەتتىڭ بولىمدەرىنە قۇپيا تاپسىرمالار بەرىپ، قالايدا رەتىن تاۋىپ تۇتقىنعا الۋ بۇيىرىلدى. الاش اسكەرىن تىكەلەي باسقارعان ءا.بوكەيحانوۆ، ح.عابباسوۆ، م.دۋلاتوۆتىڭ ءار قادامى حاتقا ءتۇسىرىلىپ، شۇعىل تۇردە ورتالىققا حابارلانىپ وتىردى. بۇعان الدىڭعى تاراۋلاردا كەلتىرىلگەن ءا.بوكەيحانوۆ پەن ح.عابباسوۆ حاقىنداعى «مىنەزدەمەلەر» دالەل.
ءتورتىنشى تاراۋ: «ءسوزى دە - اق، ءوزى دە - اق...»
(مىرجاقىپ دۋلاتوۆ)
1.
جوعارىداعى د.ادىلەۆكە تاعىلعان:
1. كەڭەس وكiمەتiن قۇلاتۋ ءۇشiن قۇپيا ۇيىم قۇرعان.
2. انگليامەن استىرتىن بايلانىسىپ، اعىلشىن اسكەرi قازاقستانعا باسىپ كiرە قالعان جاعدايدا قىردا كوتەرiلiس ۇيىمداستىرۋدى جوسپارلاعان.
3. قازاق ولكەلiك كوميتەتiنiڭ حاتشىسى گولوششەكين جولداسقا قاستاندىق جاساپ، اتىپ ولتiرمەك بولعان, - دەگەن ايىپتاۋلار، شىندىعىندا، تىكەلەي مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا قارسى باعىتتالىپ ەدى.
«الاشوردا» ۇكىمەتى كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىققاننان كەيىنگى قۇپيا قىزمەت مەكەمەسىنىڭ كۇندىز-ءتۇنى كىرپىك قاقپاي اڭدىعانى «الاشوردانىڭ» كوسەمدەرى، سونىڭ ىشىندە اسكەري كەڭەستىڭ مۇشەلەرى ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ح.عابباسوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.تىنىشباەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ بولاتىن. ولاردى رەسەيدە، قازاقستاندا، تۇركىستاندا، تۇرىكمەنستاندا ءجۇرسىن، ءبارىبىر، سوڭدارىنا تىڭشى قويىلدى. توتەنشە كوميتەتتىڭ بولىمدەرىنە قۇپيا تاپسىرمالار بەرىپ، قالايدا رەتىن تاۋىپ تۇتقىنعا الۋ بۇيىرىلدى. الاش اسكەرىن تىكەلەي باسقارعان ءا.بوكەيحانوۆ، ح.عابباسوۆ، م.دۋلاتوۆتىڭ ءار قادامى حاتقا ءتۇسىرىلىپ، شۇعىل تۇردە ورتالىققا حابارلانىپ وتىردى. بۇعان الدىڭعى تاراۋلاردا كەلتىرىلگەن ءا.بوكەيحانوۆ پەن ح.عابباسوۆ حاقىنداعى «مىنەزدەمەلەر» دالەل.
ومبى قالاسىنا بارىپ، كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىققانىن رەسمي مويىنداپ، وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنە قىزمەتكە الىنعان بەتتە م.دۋلاتوۆ تۇتقىنعا الىنىپ، ءىسى توتەنشە كوميتەتكە بەرىلەدى. بۇل - سوتسىز اتىلۋ دەگەن ءسوز ەدى. ول تۋرالى د.ادىلەۆ تەرگەۋدە:
«كەيىن قانداي دا ءبىر جۇمىسپەن دۋلاتوۆ ومبىعا بارادى. سوندا قولعا ءتۇسىپ قالادى دا اتۋعا بۇيىرىلادى. سول كەزدە دۋلاتوۆقا بۇرىننان تانىس ومبى گۋبيسپولكومىندا ىستەيتىن پاۆلودارلىق كازاك-ورىس پوليۋدوۆ كەزدەسىپ قالىپ، قۇتقارىپ الادى. سونىڭ كومەگىمەن وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ وكىلى رەتىندە كۋالىك بەرىلىپ، ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋعا رۇقسات الادى. سوندا دا ونىڭ سوڭىنا تىڭشى قويىلىپ، تىنىشىن كەتىرەدى. پوليۋدوۆقا ايتىپ ءجۇرىپ حالىقارالىق ۆاگونمەن تاشكەنتكە - قوجانوۆقا كەلەدى»، - دەپ كورسەتتى.
سول «تىڭشىلىق» قاشان دۋلاتوۆ سولوۆەتسكى تۇرمەسىندە كوز جۇمعانشا سوڭىنان قالمايدى. ال ومبىداعى وقيعا تۋرالى م.دۋلاتوۆتىڭ ءوزى:
«سول كەزدە ماعان كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسكەنىنە قاراماستان الاشورداشىلارعا ۆتسيك-ءتىڭ كەشىرىم جاساعانى تۋرالى مالىمەت كەلدى. مەن 1920 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ومبى قالاسىنا كەلدىم دە, بىردەن گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنە كىردىم. مىنە، تۋرا سول كەزدەن باستاپ مەنىڭ كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاعىندا ىستەگەن ۇزدىكسىز ەڭبەك جولىم باستالادى. ءوزىمنىڭ اتقارعان لاۋازىمدارىم مەن ىستەلگەن جۇمىستارىمدى تىزىمدەپ شىقپاي تۇرىپ، مىنا جايدى ايتقىم كەلەدى: مەن ومبى قالاسىندا شىعىپ تۇراتىن "كەدەي" گازەتىنىڭ بەتىندە (1920 جىلعى 7 قاراشا كۇنى) ءوزىمنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە دەگەن كوزقاراسىم باياندالعان جانە ءبىزدىڭ وتكەندەگى قايراتكەرلىگىمىزدىڭ تۇسىندا جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەرىمىزگە توقتالعان ماقالامدى ءوز اتىممەن جاريالادىم. بۇل ماقالانى ەشكىمنىڭ زورلاۋىنسىز، ەشقاي جاقتىڭ ماجبۇرلىك ىقپالىنسىز جانە قورقىپ ەمەس، ارىما جۇگىنە وتىرىپ جازدىم. ءوز ءسوزىمنىڭ شىن كوڭىلدەن شىققاندىعىن بۇدان كەيىن ىسپەن دالەلدەۋگە تىرىستىم. ومبىدا مەن بار-جوعى ەكى اي عانا بولدىم، وندا اقمولا گۋونو-سى مەن ءسىبىر ونو-نىڭ نۇسقاۋشىسى قىزمەتىن اتقاردىم. قاراشا ايىندا تاشكەنتكە اۋىستىم، وندا "اق جول" گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بوپ ورنالاستىم»، - دەپ باياندايدى.
تاشكەنتكە كەلىسىمەن، د.ادىلەۆتىڭ كورسەتۋى بويىنشا: استىرتىن ۇيىمعا جەتەكشىلىك ەتكەن جانە «اق جول» گازەتىندە كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىن اشكەرەلەيتىن ماقالالار جازعان. ونى جاۋاپتى قىزمەتكە تارتقان س.قوجانوۆ ەدى. د.ادىلەۆتىڭ ايعاعى بويىنشا:
«ەكىنشى بۇكىلقازاق قۇرىلتايىنان كەيىن، 1917 جىلى عوي دەيمىن، دۋلاتوۆ «الاشوردا» ورتالىق ۇكىمەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن تۇركىستانداعى قازاقتاردى «الاشورداعا» قوسۋ ماقساتىمەن تۇركىستانعا بارعان. ول كەزدە قىزىلوردا، جەتىسۋ وبلىستارى قوقان ۇكىمەتىنە قاراۋدى ءجون كورگەن بولاتىن. دۋلاتوۆ تۇركىستانداعى قۇرىلتايدا ءسوز سويلەدى. قوجانوۆ ەكەۋى سوندا تانىسقان ەكەن. كەيىن دۋلاتوۆ تاشكەنتكە كەلگەندە قوجانوۆ قاتتى قۋانىپ، وعان گازەت شىعارۋدى ۇيىمداستىرۋدى تاپسىرادى. بىرنەشە كۇننەن كەيىن ول «اق جول» گازەتىن اشتى. رەسمي رەداكتورى قوجانوۆ بولعانىمەن دە، سول كەزدەگى بار جۇمىسىن دۋلاتوۆ جۇرگىزدى. سول تۇستا جەتىسۋدا جەر رەفورماسى جۇرگىزىلدى. وعان سافاروۆ پەن قوجانوۆ قاتىستى. ورىنبورلىقتار دۋلاتوۆتى قوجانوۆتىڭ جاقىن تارتقان قىزمەتكەرى دەپ ەسەپتەيتىن. سوندىقتان دا ورىنبورلىقتار تاشكەنتتەگى استىرتىن ۇيىم قۇرۋدى دۋلاتوۆقا تاپسىرادى».
م.دۋلاتوۆتىڭ باتىل دا ۇشقىر قالامىمەن، ۇلتجاندىلىعىمەن، باسپاگەرلىك تاجىريبەسىمەن تەڭ كەلەتىن جۋرناليست ول كەزدە قازاق اراسىندا جوق بولاتىن. سوندىقتان دا ءسوز بەن ءىستىڭ قادىرىن بىلەتىن، ءوزى دە قالامگەر س.قوجانوۆتىڭ قالاۋى م.دۋلاتوۆقا ءتۇسۋى زاڭدى. الايدا ادامنان باستاپ اللاعا دەيىنگى كەڭىستىك تۇتاسىمەن ساياساتتانىپ تۇرعان تۇستا س.قوجانوۆتىڭ بۇل شەشىمىن وكىمەت تە، وكىمەتتىڭ وكىلدەرى دە، ءتىپتى، ستالين دە تىتىركەنە قارادى. قايشىلىعى مول قاتەرلى كەزەڭنىڭ تۇلعاسى ت.رىسقۇلوۆ «پارتيالىق تازالاۋ» ناۋقانىندا ستالينگە ەكىنشى رەت جولداعان قۇپيا حاتىندا:
«(...) مۇنىڭ بارلىعى كەزدەيسوق كەمشىلىك ەمەس، ويتكەنى جولد. سافاروۆ پەن جولد. پەتەرس باياعىدان-اق - 1920-1921 جىلداردان باستاپ «الاشوردانىڭ» قامقورشىلارىنىڭ قاتارىنا كىرگەن (دورەكى بولسا دا ايتايىن). تۇركىستاندى جاقسى بىلەتىن «بىلگىر» رەتىندە جولد. پەتەرس قاراپايىم عانا نارسەنى شاتاستىرىپ الدى: بولشەۆيك قازاقتاردى - ۇلتشىل، ال «الاشورداشىلاردى» - كەدەيلەردىڭ قامقورى رەتىندە قابىلدادى. قىسقاسىن ايتقاندا، ءبىز وتستاۆكاعا شىققان سوڭ (ياعني سافاروۆ پەن پەتەرس باسقارعان كەزدە) ورىنبورداعى كونترورەۆويۋتسيالىق «الاشوردانىڭ» بارلىق جەتەكشىلەرىن (باتىس «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ج.دوسمۇحامەدوۆتى، مۇشەلەرى ح.دوسمۇحامەدوۆتى، م.دۋلاتوۆتى، ا.بايتۇرسىنوۆتى ت.ب.) شاقىرتىپ الدى. ولار بارلىق قازاق وقۋ ورىندارىن، «اقجول» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىن باسىپ الدى جانە جەتىسۋداعى جەر رەفورماسىن جۇرگىزۋدى قولدارىنا الدى. «اقجولدىڭ» (تكپ(ب) مەن تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ورگانى) رەداكتورى دۋلاتوۆ: «اق جول» دەگەنىمىز - قىزىلداردىڭ قاندى قىزىل جولى ەمەس»، - دەپ ءتۇسىندىردى جانە «جەر رەفورماسىن جۇرگىزىپ جاتقان كەڭەس ۇكىمەتى ەمەس، ءبىز - قازاقتىڭ ەسكى ۇلتشىلدارى», - دەپ جازدى.
م.دۋلاتوۆتىڭ «اق جولعا» كەلۋىن ت.رىسقۇلوۆ سول تۇستاعى تۇركىستاننىڭ باسشىلارى سافوروۆ پەن پەتەرستەن، س.قوجانوۆتان كورەدى. ال س.سەيفۋللين:
«1920 جىلى، موسكۆا قالاسىندا رسفسر كەڭەسىنىڭ ءۇىىى قۇرىلتايى ءوتىپ جاتقان كەزدە ءبىر جولداسىممەن جولد. جانگەلديننىڭ بولمەسىنە باردىم. وندا رىسقۇلوۆ، تورەقۇلوۆ جانە تاعى بىرەۋ وتىر ەكەن. تورەقۇلوۆ: سول كەزدەگى تۇركىستان اسسر-ءنىڭ استاناسى تاشكەنت قالاسىندا «اق جول» دەگەن اتپەن قازاق تىلىندە گازەت شىعارىپ جاتقانىن، ال ول گازەتتى باسقارۋعا بەلگىلى، بەدەلدى (ونىڭ ءسوزى) مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى شاقىرعانىن ايتىپ، ماقتانىپ وتىر ەكەن. ول تامسانا وتىرىپ وسىنى ايتىپ بولعان كەزدە، مەن مىسقىلداپ: «گازەتىڭنىڭ اتى دا اقشىل (بەلوگۆاردەيسكوە), اۆتوريتەتتى جازۋشى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ تا اقشىل (بەلوگۆاردەيسكي) ەكەن!»، - دەدىم. رىسقۇلوۆ قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى، ال تورەقۇلوۆتىڭ ءوڭى تۇنەرىپ كەتتى. مىنە، سودان بەرى ول مەنىڭ مەنشىكتى «سىنشىم» بولدى، ال وعان دەيىن الاشورداشىل رەداكتور بولدى... حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مىرزاعازى يسپولوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، قوشكە كەمەڭگەروۆ، ايماۋىتوۆ، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ سياقتى ءشىرىندى جانە كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەرى ءۇشىن ءبىز قازاقستاننان قۋىپ جىبەرگەن كونتررەۆوليۋتسيونەر جازۋشىلاردى تورەقۇلوۆ پەن ونىڭ جولداستارى تاشكەنتكە جيناپ الدى، قولتىعىنا الدى، قاساقانا جاۋاپتى قىزمەتتەرگە قويدى، نەگىزىنەن، تاشكەنتتىك قازاق باسىلىمدارىنا، قازاق پەدينستيتۋتىنا، قازاق-قىرعىز عىلىمي كەڭەسىنە ت.ب. ورنالاستىردى", - دەپ كورسەتتى.
ارينە، تورەقۇلوۆ تا، ءوزى دە تىزىمدە اتالعان ادامداردىڭ تاعدىرىن قۇشتى. ال م.دۋلاتوۆ بۇل كەزدەگى ءوزىنىڭ قالامگەرلىگى تۋرالى تەرگەۋشىگە:
"قاراشا ايىندا تاشكەنتكە اۋىستىم، وندا "اق جول" گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بوپ ورنالاستىم. "اق جولدا" 1921 جىلدىڭ مامىر ايىنا دەيىن ىستەدىم جانە وزىمە كورسەتىلگەن سەنىمدى تولىق اقتادىم، كەي كەزدەرى باس ماقالا جازدىم، ولاردى قازىر ساناپ بەرە المايمىن، الايدا كرونشتاد وقيعاسى تۋرالى باس ماقالانى مەنىڭ جازعانىم ەسىمدە. "اق جول" گازەتى جانە ونىڭ ىشىندە ساياسي مازمۇندىعى ۇستامدىقتار تۋالى كوپ ءسوز قوزعالىپ، باسپاسوزدەردە ءتۇرلى تالاستار ءجۇرىپ جاتىر، ونىڭ بارلىعىنىڭ مەن ىستەگەن كەزگە ەشقانداي قاتىسى جوق", - دەپ جاۋاپ بەردى.
1920 جىلدىڭ قاراشاسىنان 1921 جىلدىڭ مامىر ايىنا دەيىن، ياعني، تۋرا التى اي قىزمەت ىستەگەن كەزدەگى م.دۋلاتوۆتىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى كەڭەستىك يدەولوگياعا جەتپىس جىل «ازىق» بولدى. بۇدان كوسەمسوز يەسىنىڭ قالامگەرلىك قۋاتىنىڭ قانشالىقتى قاسيەتكە يە ەكەندىگى انىق تانىلادى. مىنە، التى ايدىڭ ىشىندە ارتىنا «وسىنشاما ولمەيتىن ءسوز قالدىرعان» م.دۋلاتوۆ (د.ادىلەۆ پەن ح.بولعانباەۆ بۇقاراعا كەتكەن كۇنى) تەرگەۋشىگە:
«1921 جىلى ۇيەلمەنىمنىڭ سوڭىنان سەمەيگە باردىم دا، ءۇي-ءىشىمنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى سوندا قالۋىمى تۋرا كەلدى. 1921 جىلى سەمەي ۋەزىنىڭ حالىق تەرگەۋشىسى بوپ ىستەدىم، ال سول جىلى كۇز ايىندا زاڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ گۋبەرنيالىق قۇرىلتايىندا سەمەي گۋبەرنيالىق حالىق سوتىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بوپ سايلاندىم. 1922 جىلدىڭ مامىر /ماي/ ايىنا دەيىن وسى مىندەتتى اتقاردىم. اسىرىپ ايتقاندىق ەمەس، وسىناۋ قىسقا مەرزىم ىشىندەگى مەنىڭ جىگەرىم مەن ادال ەڭبەگىم گۋبەرنيالىق سوت مەكەمەلەرىنىڭ بەدەلىن قازاق تۇرعىندارىنىڭ اراسىنا ەرەكشە كوتەرىپ كەتتى (مەن قازاق ءبولىمىن باسقارعان بولاتىنمىن). بۇل جايدى سول كەزدە سەمەيدە ىستەگەن جولداستاردىڭ ءبارى دە جاقسى بىلەدى", - دەپ تۇسىنىك بەردى.
قازاقستاننىڭ جەرىنە وتكەننەن-اق م.دۋلاتوۆقا قىرىن كوزدەر سۇعىن قادادى. سول كەزدە ءا.بوكەيحانوۆ تا سەمەيگە كەلدى.
«بوكەيحانوۆتىڭ سەمەيگە كەتۋىنىڭ سەبەبى: باستاپقىدا مونعوليا مەن قيىر شىعىستاعى جاعداي قالاي بەتبۇرىس جاسايدى، سونىڭ اڭىسىن بايقاپ وتىرعىسى كەلدى، كەيىن باكيچتىڭ باندىلارىنىڭ اسكەري ارەكەتىن كۇتتى، ەندى مىنە، ونىڭ ۋنگەرنمەن بايلانىسى باسپاسوزدە جاريالاندى. مۇنىڭ بارلىعى بوكەيحانوۆتىڭ كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ ءۇشىن جاتپاي-تۇرماي كۇرەسىپ جۇرگەندىگىن بايقاتادى»،- دەپ حابارلادى تىڭشىلار.
گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆا: «اكەم 1921-1922 جىلدارى سەمەيدىڭ گۋبسوتىندا جۇمىس ىستەدى. قىزمەت بابىمەن ەل ىشىندە ءجۇرىپ، كوبىنە ۇيدە بولا بەرمەيتىن، ءبىز دە سوعان ۇيرەنگەنبىز. ءبىز وسى جىلدارى سەمەيدەگى ءانيار مولداباەۆتىڭ كوميسسار كوشەسىندەگى ەكى قاباتتى جەكە مەنشىك ۇيىندە تۇردىق (كەيىن اباي مۋزەيى بولدى). ۇستىڭگى قاباتىندا دۋلاتوۆتار، بىرىنشىسىندە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءۇي-ءىشى جايعاسقان ەدى. 1921جىلدىڭ جازىندا اكەم ءبىزدى: شەشەم، مەن، گۋليا تاتەمدى شىڭعىستاۋداعى اقبەرديننىڭ اۋىلىنا جەتكىزىپ سالدى. ونداعىسى شيپالى تازا اۋادا ءجۇرىپ، قىمىز ءىشىپ، شەشەمنىڭ دەنساۋلىعىن تۇزەتۋدى ويلاعان. ءبىز بۇل اۋىلدا ءبىر جاز، ءبىر قىس تۇرعامىز. ءومىرتاي مەن مىرجاقىپ اباي اتامىزدىڭ اۋىلىندا تۇراعۇل ارقىلى تانىسىپ، تۋىستاي جاقىنداسىپ كەتكەن كىسىلەر»، - دەپ ەسكە الادى.
ءا.بوكەيحانوۆ، ح.عابباسوۆ، م.دۋلاتوۆ سياقتى «الاشوردا» ۇكىمەتى اسكەري كەڭەسى مۇشەلەرىنىڭ ۇشەۋىنىڭ بىردەي ءبىر قالادا باستارىنىڭ قوسىلا قالۋى توتەنشە كوميتەتتى قاتتى الاڭداتتى. ولار ۇشەۋىنە دە باقىلاۋ قويىپ، ونىڭ ناتيجەسىن ۇزدىكسىز جوعارىعا:
«دۋلاتوۆ مىرجاقىپ تورعاي ۋەزىنىڭ سارىقوپا دەگەن جەرىندە تۋعان. ارنايى پەداگوگيكالىق كلاسستى بىتىرگەن، مۇعالىم بولعان جانە ادەبيەتپەن اينالىسقان. 1917 جىلدان «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى، «قازاق» گازەتىنىڭ باس قىزمەتكەرى. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى سوعىسقان 1918 جىلعى ءى جانە ءىى جالپىقازاق اتتى پولكىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى. سوڭعى توڭكەرىسكە دەيىن تۇركىستاندا بولعان، ونداعى «اق جول» گازەتىندە ىستەدى، 1921-1922 جىلدارى سەمەيگە اۋىستى، سەمەي گۋبەرنيالىق حالىق سوتىندا ىستەدى، سوڭعى كەزدەرى اشتارعا كومەك كوميسسياسىنىڭ جەتەكشىسى بولدى. دۋلاتوۆ جىگەرلى، العىر. عابباسوۆقا قاراعاندا وتە باتىل قيمىلدايدى. عابباسوۆ، بوكەيحانوۆ ۇشەۋى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ باسكوتەرەرلەرى، جوعارىداعى كورسەتىلگەن باعىتتا ىستەلەتىن جۇمىستاردىڭ بارلىعى دا وسى ۇشەۋىنىڭ اقىلىمەن ىستەلەدى»، - دەپ حابارلاپ وتىردى.
بۇل مالىمەتتىڭ ءبىز ءۇشىن قۇندىلىعى - الاش ارداگەرلەرىنىڭ ومىرىنەن، ءىس-ارەكەتىنەن، مىنەزىنەن قوسىمشا ماعلۇماتتار بەرەدى. م.دۋلاتوۆ ءوزىنىڭ سەمەيدەگى قايراتكەرلىگى تۋرالى:
«1921 جىلى تورعاي، ىرعىز، قوستاناي ۋەزدەرى مەن ورال گۋبەرنياسىنىڭ ءبىر بولىگى جاپپاي اشارشىلىققا ۇشىرادى. مەن سەمەيدەگى "قازاق ءتىلى" گازەتى ارقىلى ول تۋرالى ەڭ ءبىرىنشى بوپ ماقالا جازىپ، مىناداي ۇسىنىستار جاسادىم: تەمىر جولدان 400-500 شاقىرىم شالعاي جاتقان ءارى شاشىراڭقى قونىستانعان دالالىق اۋداندارىنداعى ەلدى مەكەندەرگە مەملەكەتتىڭ كومەگى دەر كەزىندە جەتىپ ۇلگەرمەيدى، سوندىقتان گۋبەرنيالارداعى قازاق قىزمەتكەرلەرىن جاپپاي ىسكە تارتىپ، ولاردى ەل اراسىنا جىبەرىپ، جۇرتتان ەرىكتى تۇردە مال جيناۋعا جىبەرۋ كەرەك، ءسويتىپ، جىلۋدان قۇرالعان مالدى اشارشىلىققا ۇشىراعان اۋداندارعا جەتكىزۋ قاجەت - دەگەن ۇسىنىس جاسادىم. مەن بۇل ۇسىنىسىمدى كوپشىلىك قاۋىم قىزۋ قولدادى جانە وسى ماسەلە تۋرالى شىعارىلعان ماجىلىستە دە مەنىڭ جوسپارىم ماقۇلداندى، كەيىننەن ونى گۋبەرنيالىق اشتارعا كومەك كوميتەتى مەن اشارشىلىققا ۇشىراعاندارعا كومەكتەسەتىن ورتالىق توپ قولداپ، ىسكە كىرىسۋ تۋرالى نۇسقاۋ بەردى. وسى جۇمىستىڭ ناتيجەسىندە 2-3 ايدىڭ ىشىندە 15 مىڭعا جۋىق ءىرى قارا مال جينالىپ، ولار اشارشىلىققا ۇشىراعان اۋداندارعا جەتكىزىلىپ، تۇرعىندارعا تاراتىلىپ بەرىلدى. ۇيىمداستىرۋشى ءارى ۇگىتشى رەتىندە ءۇش ۋەزدى جاز بويى ارالاپ شىقتىم", - دەپ ماعلۇمات بەرەدى.
ءيا، بۇل ارادا اتاقتى ادۆوكات پلەۆاكونىڭ:
"سورلى رەسەي ءبارىن دە كەشىرە الادى، بىراق ءبىر كەمپىردىڭ كىرلىك ۇرلاعانىن كەشىرە المايدى. وعان نامىسى جىبەرمەيدى", - دەگەن قاناتتى كەكەسىنى ەسكە تۇسەدى.
كەڭەس وكىمەتى 1921-1922 جىلعى ءبىر جارىم ميلليون قازاقتىڭ اشتىقتان قىرىلعانىنا جول بەرگەن بولشەۆيكتەردىڭ دارمەنسىزدىگىنە توزە الاتىن، ال ولاردى اجالدان قۇتقارىپ، ادامگەرشىلىك پەن ازاماتتىق پارىزىن وتەگەندەردىڭ «قاستاندىعىن» ەشقاشاندا كەشىرە المايتىن. اش ادامعا «قۇرعاق جاساسىنداتقانداردان» كورى، ءبىر ءتىلىم نان بەرگەن «دۇشپان» ارتىق بولاتىن. الاش ارداگەرلەرىنىڭ بەدەلى اسىپ بارا جاتقانىن انىق سەزىنگەن ولار «شىداماستىق جاساپ»، حالىقتىڭ شىنايى دوستارىن «حالىقتىڭ ناعىز جاۋى» رەتىندە كورسەتۋدەن باسقا امالدارى دا قالماپ ەدى.
قازاقستان چەكيستەرىنىڭ «كوسەمى» كاشيرين مەن تەرگەۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى ياكۋبوۆسكي بۇل تۋرالى:
«بوكەيحانوۆ پەن دۋلاتوۆتى سەمەي گۋبەرنيالىق ءبولىمى جولداعان اقپاراتتارعا سۇيەنىپ، سولاردىڭ سۇراۋى بويىنشا تۇتقىنداۋعا رۇقسات بەرىپ ەدىك، مۇنىڭ بارلىعى دا كەيىن وتىرىك بولىپ شىقتى. گۋباتكومنىڭ بۇرىنعى توراعاسى اۋەزوۆتىڭ قازىرگى گۋباتكومنىڭ توراعاسى دوسوۆتان تالاپ ەتكەنىندەي، بۇل تۇتقىنداۋ قارقارالى مەن سەمەيدەگى قازاق قىزمەتكەرلەرى اراسىندا قاجەتسىز كەرىس تۋعىزۋى مۇمكىن. مۇنى گپۋ قىزمەتكەرلەرى كەزدەيسوقتىق دەپ ءتۇسىندىرۋى قاجەت. سوڭعى ۋاقىتتا ءبىرىنشى توپتىڭ مۇشەلەرى ورىنبورعا جينالىپ جاتقانى بايقالادى»، - دەگەن ماعلۇمات بەردى.
ءيا، «قاتەلەسكەنىن» مويىنداعاندارىنا دا ءتاۋبا. م.دۋلاتوۆتىڭ بۇدان كەيىنگى ءومىرى تۋرالى قازاق اۆتونومياسىنىڭ باس چەكيسى كاشيرين 1922 جىلى 12 جەلتوقسان كۇنى وتە قۇپيا تۇردە:
«الاشوردا تۋرالى: ءبىزدىڭ بۇدان بۇرىنعى جولداعان № 2265 حابارىمىزعا قوسارىمىز مىناۋ. 7 جەلتوقسان كۇنى ءاليحان بوكەيحانوۆ موسكۆاعا - ستالينگە جولىعۋعا ءجۇرىپ كەتتى. اگەنتۋرالىق اقپاراتتارعا قاراعاندا بوكەيحانوۆتىڭ موسكۆادا قالىپ، ۇلتتار جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىندا قىزمەتكە قالعىسى كەلەدى. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ جولعا شىعۋىنا جانە مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ تۇرمەدەن شىعۋىنا بايلانىستى دۋلاتوۆ كەلىپ تۇسكەن احمەت بايتۇرسىنۆتىڭ ۇيىندە باس قوستى... اڭگىمە كەزىندە بوكەيحانوۆ وتكەندى ەسكە الۋمەن بولدى، بۇگىنگى كۇننىڭ ماسەلەسىنە توقتالمادى... بوكەيحانوۆ: قازاق جەر كوميتەتىنىڭ «ماماندارى» يانوۆسكي مەن ەنگەلدگاردتىڭ قازاقتاردى جەرگە ورنالاستىرۋ جوسپارى ءومىرى ىسكە اسىرىلمايتىن جوبا، كەيىنگى كەزدە كەڭەس وكىمەتىندە قىزمەت ەتەتىن الاشورداشىلار باسپاسوزدە ەستەلىك جازا باستاپتى، ساياسي ىسكە ارالاسپايمىن دەپ قولحات بەرگەمىن، سوندىقتان دا اشىق پىكىر بىلدىرە المايمىن، - دەپ كەكەتە سويلەگەنىنەن باسقا ساياسي ماسەلە كوتەرگەن جوق»، - دەپ باياندادى.
مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ باسپاسوزگە ورنالاسۋ قاجەتتىگى سول وتىرىستا ماقۇلدانىپتى-مىس دەلىنەدى. ال كاسىبي ءجۋرناليستىڭ باسپاسوزدەن باسقا قايدا بارىپ قىزمەت ەتۋى مۇمكىن؟ سوعان دا «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسى كەرەك پە؟
م.دۋلاتوۆ: "قىردان سەمەي قالاسىنا قايتىپ كەلىسىمەن تۇتقىنعا الىندىم دا، ىلە ورىنبورداعى پپ وگپۋ-ءدىڭ قازاقستان بويىنشا وكىلدىگىنە جىبەرىلدىم، ۇزاماي ابىقتىدان بوساتىلدىم. ورىنبوردا قازاق مەملەكەتتىك باسپاسىنا جۇمىسقا تۇرىپ، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەدىم، 2 جىل قازاق حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىندا وقىتۋشى بولىپ ساباق بەردىم. گپۋ مەن مۇعالىمدەر كۋرسىنا ءدارىس وقىدىم. ءتورت جىلدان بەرى "ەڭبەكشى قازاق" گازەتىندە قىزمەتكەر بولىپ ىستەپ كەلدىم، 1922 جىلدان باستاپ مەن قازاق تىلىنە 20-دان استام كىتاپ پەن كىتاپشالار اۋداردىم».
ال م.دۋلاتوۆتىڭ شىعارماشىلىعىن: «كەڭەس وكىمەتىن قالامىنىڭ ۇشىمەن ارانداتتى»، - دەپ باعالاعاندار دا بولدى. مىسالى. ت.رىسقۇلوۆ «پارتيالىق تازالاۋ تۇسىندا»، ياعني، 1924 جىلى ءساۋىر ايىندا «بىرلىك تۋى» مەن «اق جول» گازەتىن ۇيىمداستىرۋشىلار تۋرالى ي.ستالينگە» جازعان وتىز بەتتىك بايانىندا:
«كونتررەۆوليۋتسيونەر دۋلاتوۆتىڭ كوپتەگەن (ساياسي) ماقالالارىنىڭ بىرەۋىنىڭ، سونىڭ ىشىندە «اق جول» گازەتىنىڭ 1924 جىلعى 4 اقپان كۇنگى № 386 سانىندا جاريالانعان ...ۇلتتىق (اسكەر - ت.ج. ) قۇرىلىم تۋرالى ماقالاسىنىڭ مازمۇنى مىناداي ء(بىز دە مازمۇنداپ بەرەمىز - ت.ج.). الدىمەن رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كەڭەستىڭ ۇلتتىق ارميا جاساقتاۋ تۋرالى قاۋلىسى كەلتىرىلەدى. ءارى قاراي: بۇل قاۋلى تەك ۇلتتىق «قىزىل» ارميانى جاساقتاۋعا ارنالعان. سوندا بۇل حاباردى كىم قۋانا قابىلدايدى؟ قۋانسا - ەلگە بەلگىلى قايراتكەرلەر (ياعني «الاشوردانىڭ» جەتەكشىلەرى) قۋانسا كەرەك ەدى. قۋانسا: ۇلتتىق ارميا (قىزىل ارميا تۋرالى ءبىر ءسوز جوق) - ۇلتتىڭ يگىلىكتىڭ تۇتقاسى ەكەنىن بىلگەندەر قۋانسا كەرەك ەدى. بىراق تا ءبىز قازاق حالقىنىڭ قۋانىشىندا شەك جوق دەپ ايتا المايمىز. الايدا، رەۆوليۋتسيانىڭ ىقپالىمەن قازاق اراسى تاپتىق جىككە ءبولىنىپ، ۇلتتىق بىرلىككە جەتۋگە ۇمتىلىپ جاتقانى بايقالادى. دەگەنمەن ەل ءالى قاراڭعى. سوندىقتان دا ولاردان اسكەر جاساقتاي قويۋ - «سوقىرعا تاياق ۇستاتقانمەن بىردەي»، ەڭ باستىسى ارميانى قۇرۋدىڭ ماقساتىن ايتۋ كەرەك... تەك ۇلتتىق ارميا بولعاندا عانا ناعىز بوستاندىق الۋعا بولادى جانە سول ۇلتتىق ارميانىڭ كۇشىمەن ءار ادام، ەڭ الدىمەن ەزىلگەن تاپ ەركىندىككە جەتۋ ءۇشىن كەڭەس وكىمەتى (دۋلاتوۆتىڭ كەڭەس وكىمەتىنىڭ اۋىزىنا العانىنىڭ ءوزى قانشالىقتى) ۇلتتىق اسكەر قۇرۋعا رۇقسات بەرىپ وتىر. ۇلتتىق ارميا - ۇلتتىق مۇددەنىڭ تۇتقاسى ەكەنىن تۇسىنگەندە عانا قازاقتار ءوزىنىڭ بالالارىن قىزىل ارمياعا بەرۋىنە بولادى، - دەپ جازدى. ارينە مۇنى اۋىلداعى ساۋاتسىز قازاق كوممۋنيسى دە وزگەلەر سياقتى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ مىندەتى - بۋرجۋازيالىق قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ دەپ تۇسىنەدى. ورىس بولشەۆيگى قوجانوۆتىڭ تولىقتاي «قولداۋىمەن» جازىلعان مادياردىڭ (دۋلاتوۆتىڭ لاقاپ اتى) كەڭەسىنە قاراپايىم قازاق كوممۋنيسى نەگە سەنبەسىن، سەنەدى، ويتكەنى ولار قوجانوۆ پەن دۋلاتوۆتىڭ ءبىر ادام ەكەنىن بىلەدى»، - دەپ «اشكەرەلەپ»، ءستاليندى سەندىردى.
توسىن ءبىر-ەكى جايت: ءبىرىنشى، تۋرا وسى حات جازىلعان كەزدە ت.رىسقۇلوۆ پەن م.دۋلاتوۆ ەكەۋى دە «ەڭبەكشى قازاقتا» بىرگە ىستەيتىن. ارينە، ول كەزدەگى ار ولشەمى باسقا.
ەكىنش، توسىن جايت، وسى دەرەكتى وقىعان ءبىر «پاتريوت» ۇلكەن عىلىمي كەڭەستە: «ەگەر وسىنى رىسقۇلوۆتىڭ جازعانى راس بولسا، مەن اتىلىپ ولەيىن»، - دەدى. ول مىنبەدەن ءتۇسىپ ۇلگەرگەنشە: «ءسىز اتىلماڭىز دا، اسىلماڭىز دا. ارتىڭىزداعى بالا-شاعاڭىزعا، اعايىن-تۋىسقا جاماناتىڭىزدى قالدىرىپ، وبال جاسارسىز. تەك «الاشوردا قوزعالىسىنىڭ» ءۇشىنشى تومىنىڭ ەكىنشى كىتابىنداعى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ 1924 جىلى ءساۋىر ايىندا «بىرلىك تۋى» مەن «اق جول» گازەتىن ۇيىمداستىرۋشىلار تۋرالى» ستالينگە جازعان حاتىن وقىپ شىعىڭىز. سوندا قۇداي دا تىنىش، قۇدا دا تىنىش. ءسىز دە ءتىرى قالاسىز»، - دەدىم.
قاي ءبىر جەتىسكەننەن ايتتى دەيسىز. مەملەكەت يەلەرىنىڭ ۇلت كوسەمى تۋرالى مۇنداي جىمىسقى پىكىر ءبىلدىرۋىن زاماننان كورسەك تە، ارتىنا قالدىرىپ كەتكەن «ۇلگىسىنە» وي سالا جۇرگەن ابزال. ءبىز مۇنى بۇدان ءارى كەڭەيتە تالداپ جاتپايمىز. تەك تەرگەۋگە قاتىستى تۇستاردى عانا قامتىعان قۇجاتتاردى نازارعا ۇسىنامىز.
ءسويتىپ، «قوپارىلماعان قىلمىستى قىرتىس» قالمادى. ارينە، ت.رىسقۇلوۆتىڭ ءوزىن-ءوزى اقتاۋعا، س.قوجانوۆتان "قارىمىن قايتارۋعا" ۇمتىلۋى تۇسىنىكتى. ويتكەنى "تازالانۋ" كەزىندە ول دا ايانىپ قالمادى. تۇسىنىكسىزى، ت.رىسقۇلوۆتىڭ: 1924-1925 جىلدارى «الاشوردا» مۇشەلەرى مەن قوجانوۆتىڭ سوڭىنا تىڭشى قويىپ، ۇيلەرىنە ءتىنتۋ، «اق جول» گازەتىن جابۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتۋى.
جوعارىداعى بايانحاتتاردى نەگىزگە الا وتىرىپ ي.ۆ.ستالين 1925 جىلى 29 مامىر كۇنى «اق جول» گازەتىن جابۋ تۋرالى نۇسقاۋ بەردى. ارينە، ول قازاق ءباسپاسوزىن وقي المايدى. م.دۋلاتوۆ:
"اق جول" گازەتى جانە ونىڭ ىشىندە ساياسي مازمۇندىعى ۇستامدىقتار تۋرالى كوپ ءسوز قوزعالىپ، باسپاسوزدەردە ءتۇرلى تالاستار ءجۇرىپ جاتىر، ونىڭ بارلىعىنىڭ مەن ىستەگەن كەزگە ەشقانداي قاتىسى جوق", - دەپ جاۋاپ بەرسە دە، جازاسىز قالمادى.
تەرگەۋشىنىڭ: ء"ستاليننىڭ ارنايى جارلىعىمەن جابىلعان، تاشكەنتتە شىعىپ تۇراتىن "اق جول" گازەتىنىڭ جابىلۋ سەبەبى نەدە؟،" - دەگەن سۇراعىنا م.دۋلاتوۆ:
"استانا قىزىلورداعا كوشتى، ال ونىڭ ورنىنا "ەڭبەكشى قازاق" گازەتىن قالدىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. "اق جول" گازەتىندە مەن ىستەپ جۇرگەندە ەشقانداي يدەولوگيالىق اۋىتقۋشىلىق بولعان جوق", - دەپ جاۋاپ بەردى.
تەرگەۋ بارىسىندا ول ءوزىنىڭ «قىلمىسى» رەتىندە جالعىز-اق ماسەلەنى مويىندادى:
م.دۋلاتوۆ: "وسى ۋاقىتقا دەيىنگى ىستەگەن قىزمەتىمنىڭ ەشقايسىسىندا كەڭەسكە قارسى بىردە-ءبىر ارەكەت جاسالعان ەمەس. تەك سونىڭ ىشىندە ءوزىم اشىق تۇردە قارسى بولعان ءبىر ماسەلە - قازاق ءارپىن لاتىن قارپىنە كوشىرۋ جايى بولدى. مەن ءوزىمنىڭ بۇل پىكىرىمدى كەڭەسكە قارسى باعىتتالعان ءىس دەپ ەسەپتەمەيمىن. ماسەلە ءالى تولىق شەشىلىپ بولماعاندىقتان دا، مەن ءوزىمنىڭ پىكىرىمدى ءبىلدىردىم، سەبەبى، لاتىن قارپىنە كوشۋگە ءالى ەرتە، وعان قارجى قاجەت، ودان دا سول قاراجاتتى بۇدان كورى دىلگىر قاجەتتىلىكتەرگە جۇمساۋ كەرەك دەگەن ويىمنىڭ دۇرىستىعىنا وتە سەنىمدى بولدىم".
ماسەلە - قازاقتىڭ لاتىن ارپىنە كوشۋ-كوشپەۋىندە ەمەس، وسىدان ەكى-ءۇش كۇن بۇرىن جاۋاپ بەرگەن د.ادىلەۆتىڭ كورسەتىندىسىندەگى گولوششەكينگە قارسى ۇيىمداستىرىلماق «تەررورلىق ارەكەتتە» بولاتىن:
د.ادىلەۆ (بۇرىنعى كورسەتىندىسىنىڭ جالعاسى. ءبىز 1929 جىلدىڭ 3 قاڭتار كۇنگى كورسەتىندىسىن نەگىزگە الدىق): «...سوندىقتان دا، 28 جىلى كۇزدە نۇرلاندى قىزىلورداعا جىبەردىم دە، وعان گولوششەكيننىڭ قازىر قايدا ەكەنىن دۋلاتوۆتان سۇراپ ءبىل - دەپ تاپسىرما بەردىم. وسىدان-اق ول ءىستىڭ ءمانىسىن ايتقىزباي ءتۇسىنىپ، نە ىستەۋ كەرەكتىگىن ايتار دەپ ويلادىم. نۇرلاننىڭ نە دەپ جانە قالاي جەتكىزگەنىن بىلمەيمىن، بىراق تا مەن نۇرلان ارقىلى گولوششەكيننىڭ ومىرىنە ناقتى قانداي جولمەن قاستاندىق جاسايمىن دەگەن ءسوزدى قاداعالاپ سۇراعامىن جوق. تەك دۋلاتوۆپەن اڭگىمەلەسە قالعان كەزدە گولوششەكيننىڭ قايدا ەكەنىن ءبىل دەپ قانا ايتتىم.
قايتىپ ورالعاننان كەيىن نۇرلان ماعان، دۋلاتوۆتان گولوششەكيننىڭ قايدا ەكەنىن سۇراعانىن، سوندا ول: گولوششەكين قازىر قىزىلوردا قالاسىندا تۇرادى، بىراقتا، گولوششەكيننىڭ ومىرىنە قاستاندىق جاساۋ ماسەلەسى ازىرشە اشىق قالدى، سەبەبى، بىرەۋىنىڭ كوزىن قۇرتقانمەن، ءبارىبىر، ەكىنشىسى كەلەدى. ءسويتىپ، جاپپاي جازالاۋ باستالادى، ال ءبىز مۇندا ءۇي-ىشىمىزبەن تۇرعاندىقتان دا قول-اياعىمىز بايلاۋلى، سوندىقتان دا بۇل ارەكەت ءوزىنىڭ كەرى ناتيجەسىن بەرۋى مۇمكىن، - دەپ جاۋاپ بەرگەنىن ايتتى.
مىنە، بۇل مالىمەتتى شۇعىل تۇردە ايعاققا اينالدىرىپ، دىنمۇحامەد ءادىلوۆتىڭ كورسەتىندىسىندە اتى اتالىسىمەن، 1928 جىلى 29 جەلتوقسان كۇنى „الاشوردانىڭ" ەڭ بەلسەندى كوسەمسوز كوسەمى، „الاشوردا" جاساعىنىڭ اسكەري كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولعان مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى، ءتىزىم بويىنشا ءتورتىنشى ايىپكەردى تۇتقىنعا الدى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
