ەكى ساۋال:

احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اتى-ءجونىن نەگە دۇرىس جازبايمىز؟

قىزىل ديپلومنىڭ ءتۇسى قاشان وزگەرەدى؟

1924 جىلى ورىنبور قالاسىندا وتكەن تۇڭعىش قازاق سيەزىندە قازاق ازاماتتارىنىڭ اتى-ءجونىن قازاقشا راسىمدەۋ ماسەلەسى ءسوز بولعاندا الاش ارلداقتىسى ءاليحان بوكەيحانۇلى: «قازاق اتى-ءجونىن ورىس حالقىنا ەلىكتەپ، «وۆ، -ەۆ» دەپ جازۋ توقتاتىلسىن! بۇدان بىلاي قازاق ازاماتتارى ءوز اتى-جوندەرىن ۇلتتىق داستۇرمەن اباي قۇنانبايۇلى دەگەن سياقتى جازدىرسىن، ءبىز دە احمەت بايتۇرسىنۇلى، ءاليحان بوكەيحانۇلى بولايىق!» دەگەن تاعىلىمدى ۇسىنىس جاسايدى. بۇل ۇسىنىس قابىلدانىپ، «بۇگىننەن باستاپ قازاقتار اتى-ءجونىن «-ۇلى، -قىزى» ۇلگىسىمەن جازاتىن بولسىن!» دەگەن قاۋلى قابىلدانعانى بەلگىلى.

مىرجاقىپ دۋلاتۇلى سول كەدە «قازاق» گازەتىندە (1915  ج.  №121) «گaزەت، جۋرنالدارىمىزدا كوبىنەسە «ۇلى»، «بالاسى»، «قىزى» دەگەننىڭ ورنىنا «وۆ»، «وۆا» جازىلادى. بۇل قازاق تىلىندە بولماعان سەبەپتى، قۇلاققا ءتىپتى ەرسى ەستىلەدى، «وۆ»، «ەۆ»، «ين»، «وۆا»-لار جالعىز-اق ورىس حالقىندا بار دەپ ايتۋعا بولادى، باسقا ەۋروپا حالىقتارىندا دا جوق، بىزدەن وزگە پاتشالى مۇسىلمانداردا دا جوق. بۇلاردى ورىستان كورىپ ەلىكتەۋىمىز ورىنسىز، باسقا جۇرتتىڭ سوزدەرىنىڭ قۇيرىعىن اكەلىپ ءوز سوزىمىزگە تاعۋدىڭ قانشا قاجەتى بار.   «وۆ»-تاردى ورىسشا جازعاندا قولدانساق تا، قازاقشا «ۇلى»، «بالاسى»، «قىزى» دەپ جازۋىمىز كەلىسپەي مە. مۇنان بىلاي جۇرتقا ونەگە بەرەتىن گازەت-جۋرنالدارىمىز مۇنى ەسكەرسە، قانداي جاقسى بولار ەدى، قيىندىعى دا بولماس ەدى» - دەپ جازدى.

سودان بەرى قانشا ۋاقىت ءوتتى. سوۆەت يمپەرياسى تۇسىندا وعان قۇلاق اسقان ازاماتتار ساناۋلى عانا بولدى. باۋىرجان مومىشۇلى، شونا سماحانۇلى، بالعابەك قىدىربەكۇلى سەكىلدى ادەبيەت پەن مادەنيەتكە جاقىن بىرەن-ساران تۇلعالار عانا الاش ارىستارى وسيەتىنە ادالدىق تانىتتى.

قازىرگى ۋاقىتتا دا «وۆ» پەن «ەۆتەن» قۇتىلعاندار سانى ونشا كوپ ەمەس. ول از دەسەڭىز، اينۇر، گۇلنۇر سەكىلدى قازاق قىزدارىنىڭ ادەمى ەسىمدەرى قۇجاتتا اينۋرا، گۋلنۋرا دەپ جازىلىپ ءجۇر. كەيبىر جاستارعا اتى-جوندەرىڭ ءدۇرىس ەمەس دەپ اقىل ايتساڭ، قۇجات بويىنشا سولاي دەپ وزەۋرەيتىنىن قايتەرسىڭ؟

قر پرەزيدەنتىنىڭ 1996 جىلدىڭ 2 ساۋىرىندەگى №2923 جارلىعىندا: «ۇلتى قازاق ازاماتتار وزدەرىنىڭ تەگى مەن اكەسىنىڭ اتىنىڭ جازىلۋىن قازاق تىلىنە ءتان ەمەس اففيكستى الىپ تاستاي وتىرىپ، وزگەرتۋگە حاقىلى، الايدا تەگى مەن اكەسىنىڭ اتىنىڭ تۇبىرلىك نەگىزى ساقتالۋى ءتيىس. بۇل رەتتە اكەسىنىڭ اتىن جازعان كەزدە ازاماتتىڭ جىنىسىنا قاراي «ۇلى» نەمەسە «قىزى» سوزدەرى قوسىلىپ، بىرگە جازىلادى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلعان. ال «نەكە جانە وتباسى تۋرالى» زاڭنىڭ 28-بابىندا: «تۋدى تىركەۋ كەزىندە ۇلتى قازاق ازاماتتاردىڭ اتىن، اكەسىنىڭ اتىن جانە تەگىن مىنا تومەندەگى ءۇش مۇشەلىك انتروپونيمدىك بەلگىلەۋ جۇيەسى: اتى، اكەسىنىڭ اتى، تەگى بويىنشا دۇرىس جازۋعا جانە ايتۋعا نازار اۋدارۋ كەرەك. مۇنىمەن قاتار ازاماتتاردىڭ قالاۋى بويىنشا قازاقتىڭ تەگى مەن اكەسىنىڭ اتىن جازۋ كەزىندە قازاق تىلىنە جات – وۆ، – ەۆ، – وۆا، – ەۆا، – ين، – ي، – ينى، – نا، – وۆنا، – ەۆنا، – وۆيچ، -ەۆيچ جۇرناقتارى الىنىپ تاستالىپ، ولاردىڭ ورنىنا «ۇلى، قىزى» جالعاۋلارى بىرگە قوسىلىپ جازىلادى» دەپ كورسەتىلگەن. وسى قاۋلى قالاي ورىندالىپ جاتىر دەسەك، جاۋاپ تاپپاي قينالامىز.

ۇلت ۇيتقىسى بولعان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اتى-ءجونى ونىڭ كەيىنگى ۋاقىتتا جارىق كورگەن شىعارمالارىندا دا، ونىڭ ەسىمىن يەلەنگەن باسقا وقۋ ورىندارى مەن مەكەمەلەردە دە دۇرىس جازىلىپ ءجۇر. الايدا، احاننىڭ تۋعان ەلىندەگى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەت احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى دەپ اتالادى. وسى وقۋ ورنى ورنالاسقان كوشە دە احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى كوشە. ارقالىق قالاسىنداعى باستاۋىش گيمنازيا دا ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى دەپ جازىلعان.

جاقىندا ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت پەن ءو.سۇلتانعازين اتىنداعى پەداگوگيكا ۋنيۆەرسيتەتى قوسىلىپ، ەندى احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قوستاناي وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتى دەپ اتالاتىن بولدى. بۇل تۋرالى جازعان «ەگەمەن قازاقستان» (21 شىلدە، 2020 ج) گازەتى (اۆتورى نۇرقانات قۇلاباەۆ) «ەستەرىڭىزگە سالا كەتسەك، الماتىداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى بايتۇرسىنوۆ ەمەس، بايتۇرسىنۇلىنىڭ اتىندا. ەل استاناسىندا دا بايتۇرسىنۇلى كوشەسى بار. الاش ارداقتىسىنىڭ ءوزى دە كوزى تىرىسىندە 1925 جىلدارعا دەيىن جەكە قۇجاتتارى مەن ەڭبەكتەرىنە «بايتۇرسىنۇلى» دەپ جازىپ كەلگەنى تاريحتان ءمالىم» - دەپ اتاپ كورسەتكەن ەدى. احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى سەكىلدى احاننىڭ اتى-ءجونىن دۇرىس جازۋ ويىمىزعا دا كەلمەيدى. قوستانايداعى ۋنيۆەرسيتەتكە ەسىمى بەرىلگەن احمەت بايتۇرسىنۇلى اتى-ءجونىن دۇرىس جازۋ تۋرالى وبلىس ورتالىعىنا ىسساپارمەن كەلگەن ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى (سول كەزدەگى) كۇلاش شامشيدينوۆاعا دا كەزىندە ەل اقساقالدارى ەسكەرتكەن بولاتىن. وسى تۋرالى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ارناۋلى شەشىم شىعارسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

تاعى ءبىر ۇلكەن ماسەلە – قىزىل ديپلوم جايى. وقۋدى ۇزدىك بىتىرگەندەرگە سوۆەت وداعى تۇسىندا قىزىل ديپلوم تاپسىرىلاتىن بولسا، سول ءۇردىس كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى.  

ساكەن سەيفۋليننىڭ كوممۋنيستىك سالەممەن ستالينگە جازعان حاتىنا قاراعاندا، پويىزبەن ورىنبورعا قايتىپ كەلە جاتقاندا الاشورداشى ەلدەس ومارۇلى ساكەنگە: «بۇرىن الاشوردا ەدىك، ەندى قىزىلوردا بولدىق. قازاق ءۇشىن قىزىل، جاسىل، اق ءتۇستىڭ ايىرماسى جوق. ەڭ باستىسى وردانىڭ باۋىرى ءبۇتىن بولعانى» دەگەن ەكەن. بۇل الاش ارداقتىلارىنىڭ ەڭ سوڭعى ۇلتتىق قۋانىشتارىنىڭ ءبىرى ەدى» («اباي-اقپارات» پورتالىنان)

قىزىل ديپلوم كەشەگى قىزىل تۋمەن تۇستەس، سوۆەت يمپەرياسىنىڭ سيمۆولى. قىزىل اققان قاننىڭ ءتۇسى رەتىندە كەشەگى اشارشىلىق پەن قاندى قىرعىندى ەسكە سالادى. تاۋەلسىز قازاق ەلى بۇگىن كوك تۋىن جەلبىرەتىپ وتىرعاندا نەگە ونىڭ ءتۇسىن كوك قىلماسقا؟! 

ديپلومنىڭ قىزىل نەمەسە كوك بولۋى كوپ كىسىگە ونشا ماڭىزدى دا ەمەس دەگەن پىكىرلەر بار. الايدا، قولىنا ديپلوم العان جاس ماماننىڭ كوكىرەگىندەگى ەلى ءۇشىن ماقتانىش سەزىمى مەملەكەتتىك تۋ كوتەرگەن سەكىلدى پاتريوتتىق بيىكتە بولعانى ورىندى ەمەس پە؟

كوك قازاق ۇعىمىندا قاستەرلى ءتۇس. اسپان دا كوك، جاڭا شىققان شالعىن دا كوك. وسى تۋرالى دا مينيسترلىك شەنەۋنىكتەرىنە قۇلاققاعىس قىلعىمىز كەلەدى.

اقىلبەك شاياحمەت 

احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قمۋ پروفەسسورى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى

Abai.kz