حIح عاسىردىڭ بiرiنشi جارتىسىنداعى ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى ۇران كوتەرىپ اتقا قونعان ۇلى قولباسشىسى، ءباھادۇر حان بابالاردىڭ تۇياعى، قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى حانى  كەنەسارىنىڭ تۋعانىنا بيىلعى جىلى - 210 جىل،  حان كەنەنىڭ iنiسi, ارىستان جۇرەكتى ايتۋلى باتىر ناۋرىزبايدىڭ تۋعانىنا - 190 جىل تولادى. وسى ايتۋلى كۇندەردi جىل باسىنان باستاپ ەسكەرiپ وتىرۋ ماقساتىمەن «تۇركىستان» حالىقارالىق ساراپتامالىق اپتالىعى ايگىلى تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ «قازاقستان حIح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا» اتتى ايگiلi زەرتتەۋ كiتابىنان شاعىن ءۇزiندi جاريالاپ جاتىر. بۇل تاقىرىپ ءبىزدىڭ وقىرماندى دا بەي-جاي قالدىرماس دەپ اپتالىقتىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسىنان بەكماحانوۆتىڭ زەرتەۋ ەڭبەگىن الىپ بەرگەندى ءجون كوردىك.

حIح عاسىردىڭ بiرiنشi جارتىسىنداعى ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى ۇران كوتەرىپ اتقا قونعان ۇلى قولباسشىسى، ءباھادۇر حان بابالاردىڭ تۇياعى، قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى حانى  كەنەسارىنىڭ تۋعانىنا بيىلعى جىلى - 210 جىل،  حان كەنەنىڭ iنiسi, ارىستان جۇرەكتى ايتۋلى باتىر ناۋرىزبايدىڭ تۋعانىنا - 190 جىل تولادى. وسى ايتۋلى كۇندەردi جىل باسىنان باستاپ ەسكەرiپ وتىرۋ ماقساتىمەن «تۇركىستان» حالىقارالىق ساراپتامالىق اپتالىعى ايگىلى تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ «قازاقستان حIح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا» اتتى ايگiلi زەرتتەۋ كiتابىنان شاعىن ءۇزiندi جاريالاپ جاتىر. بۇل تاقىرىپ ءبىزدىڭ وقىرماندى دا بەي-جاي قالدىرماس دەپ اپتالىقتىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسىنان بەكماحانوۆتىڭ زەرتەۋ ەڭبەگىن الىپ بەرگەندى ءجون كوردىك.

«اباي-اقپارات»

بالقاش پەن ىلە ايماعىنان ىعىستىرىلعان كەنەسارى 1846 جىلى قوقانعا قارسى كۇرەستى وداقتاسسىز، تەك وزىنە قوسىلعان ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ كۇشىمەن باستاۋعا ءماجبۇر بولدى. 1846 جىلى ول اۋليەاتا (قازىرگى جامبىل قالاسى) اۋدانىنا باسىپ كىرىپ، مەركە قامالىن قورشاۋعا الدى. ءسال عانا قارسىلىقتان سوڭ داتقا (قامال كومەندانتى) ءوزىنىڭ گارنيزونىمەن بەرىلدى جانە سونىڭ بەلگىسى رەتىندە ءوزىنىڭ «قىزىل اۋىز» اتتى سايگۇلىگىن كەنەسارىعا سىيعا تارتتى. داتقا سونىمەن بىرگە پىشپەك قۇسبەگىمەن جانە قىرعىز ماناپتارىمەن ۋاقىتشا ءبىتىم تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزۋگە دە ۋادە بەردى. احمەت كەنەسارين: مەركەنى العان سوڭ كەنەسارى داتقانى الاستاپ، مەركەنىڭ بيلەۋشىسى ءوزى بولدى دەپ جازادى. مەركە قۇلاعان سوڭ، قىرعىز ماناپتارى پىشپەك قۇسبەگى الىشەردەن: «كەنەسارىمەن كۇرەس جۇرگىزەسىز بە، الدە ۋاقىتشا ءبىتىم تۋرالى كەلىسسوزگە كىرىسەسىز بە» دەپ سۇرادى. الىشەر بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى: «مەركە داتقاسى قورقاق جانە جاۋىز، ال مەن ءوز حانىمنىڭ ادال قۇلىمىن جانە ونىڭ سەنىمىن اقتايمىن. مەنىڭ ەكى زەڭبىرەگىم بار، سوندىقتان ونىمەن سوعىسۋعا دايىنمىن».
الىشەر مەن ورمان ماناپ قىرعىزدارعا ەلدىڭ ىشكى جاعىنا كوشۋگە كەڭەس بەردى، ال وزدەرى اسكەرىمەن كەنەسارىعا قارسى اتتاندى. جەر جاعدايىن جاقسى بىلگەندىكتەن، ولار كەكلى تاۋلارىنداعى ىڭعايلى ورىنعا بەكىنىپ الدى.
الاتاۋ تاۋلارىنداعى العاشقى قارۋلى قاقتىعىستاردا ەكى جاقتان دا كوپ شىعىن بولدى. قىرعىز مانابى دونەنتايدىڭ گەنەرال ۆيشنەۆسكيگە جازعان ءبىر حاتىندا بىلاي دەلىنگەن: «كەنەسارى بىزگە كەلىپ، دۇشپانعا اينالدى. وتكەن جىلى ولار ءبىزدىڭ اۋىلدارىمىزدى تالقانداپ، شاباندوزىمىزدى ءولتىردى، ال ءبىز اللا تاعالانىڭ شاپاعاتىمەن قارۋلانىپ الىپ، سۇلتان بوكەننىڭ باسشىلىعىمەن ولاردىڭ 4 مىڭ ادامىن جەر جاستاندىردىق».
1846 جىلدىڭ ورتا شەنىنە قاراي ءبىرشاما تىنىشتىق ورنادى دا، ەكى جاق اسكەري قيمىلداردى توقتاتۋعا جانە ۋاقىتشا ءبىتىم جاساسۋعا كەلىسە باستادى. الداعى كەلىسسوزدەر تۋرالى ءسىبىر قىرعىزدارىنىڭ شەكارا باستىعى بىلاي دەپ جازدى: «تاستاي تاعى» قىرعىزدارعا كەنەسارى ءوزىنىڭ جانە عالي سۇلتاننىڭ اتىنان ءبىتىم تۋرالى كەلىسۋگە ەلشىلەر جىبەرىپ ەدى، بىراق ولار ءالى ورالعان جوق». كەنەسارى بار ۋاقىتتا دا كىرعىزدارمەن اسكەري قاقتىعىستى توقتاتۋعا تىرىستى. مۇنى ءجۇزباسى اباكۋموۆ تا راستايدى، ول كە­نەسارى «بارلىق شارالاردى قولدانىپ، قىرعىزدارمەن بىتىمگە كەلۋدى ويلاستىرۋدا» دەپ جازعان.
قىرعىزدار جاعىنان ەلشى بولىپ بەلگىلى ماناپ قالىعۇل كەلدى، كەيىننەن ول باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گورچاكوۆقا كەنەسارىنىڭ باسىن جەتكىزگەنى ءۇشىن التىن مەدال الدى. كەنەسارى قالىعۇلدى قابىلداپ، بىرنەشە كۇن ورداسىندا كۇتتى، ءتىپتى وعان ناۋرىزباي دا قوناقاسى بەردى. ناۋرىزبايدىڭ كەسكىن-كەلبەتىن ءبىز العاش رەت وسى قالىعۇلدىڭ سۋرەتتەۋىنەن بىلدىك. «بارقىت قامزول كيگەن، مۇرتى ەندى تەبىندەپ كەلە جاتقان، ۇزىن بويلى جاس جىگىت قوناققا شاقىردى. كەيىننەن ونىڭ ناۋرىزباي تورە ەكەنىن ءبىلدىم».

كەنەسارى قالىعۇلمەن قازاقتار مەن قىرعىزدار بۇدان بىلاي دوستىق، تاتۋ كورشىلىك قاتىناستا بولادى جانە قىرعىزدار كەنەسارىنىڭ كەڭەسىنە قۇلاق اسادى دەپ كەلىسىلدى. قالىعۇل قىرعىز حالقىنىڭ اتىنان: «قىرعىزدار مەن قازاقتار دوستىق قاتىناستاعى دەربەس ەل بولادى جانە بارلىق ماڭىزدى ىستەر بويىنشا كەنەسارىمەن اقىلداسىپ وتىرادى جانە ونىڭ سوزىنە قۇلاق اسادى» دەپ ۋادە بەردى. سونىمەن بىرگە تۇتقىندار الماسۋعا دا كەلىستى. كەنەسارى قالىعۇلدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، قازاقتاردىڭ قولىنان قازا تاپقان قىرعىز باتىرى تاستانبەكتىڭ نايزاسى مەن بولات قىلىشىن قايتاردى دا، قالىعۇل كەنەسارىنىڭ قولعا تۇسكەن جىگىتتەرىن تولەمىن تولەسە، قايتارۋعا ۋادە بەردى. كەنەسارىنىڭ تۇتقىنعا تۇسكەن ەكى سۇيىكتى باتىرىن ء(بىرى قايىن اعاسى، ورىنبوردا تۇتقىندا وتىرعان ايەلى كۇنىمجاننىڭ اعاسى) بوساتۋ تۋرالى كەلىسسوز كەزىندە قىرعىزدار بىرەۋىنە 64 قارا باران جىلقى، ال ەكىنشىسىنە - 10 تۇلكى ىشىك، 10 توقىما شاپان، 10 قۇندىز، 10 قۇلا ات، 10 تۇيە تولەم تولەۋدى بەلگىلەدى. كەنەسارى قولعا تۇسكەن جىگىتتەرى مەن ەكى باتىرىن بوساتۋ ءۇشىن ءار اۋىلدان باعالى زاتتار جيناۋعا بۇيرىق بەردى، بىراق «جينالعان مۇلىك ونىڭ قايىن اعاسى مەن سۇيىكتى باتىرىن بوساتۋعا جەتپەدى».

ۋاقىتشا ءبىتىمدى كوپ كەشىكپەي قىرعىزداردىڭ وزدەرى بۇزدى. ماناپتار قىرعىز باتىرى جامانقارانى ولتىرگەنى ءۇشىن ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرى ساۋرىقتىڭ ءىزىن اندىعان. ساۋرىق دەم الىپ جاتقان كەزدە ونىڭ جاساعىنا 70-80 قىرعىز شابۋىل جاساپ، جىگىتتەرىن ءولتىرىپ، 700-دەي جىلقىسىن ايداپ اكەتتى. ساۋرىق قۋعىنعا شىققان كەزىندە تورۋىلعا ءتۇسىپ، قىرعىزدار قولىنان قازا تاپتى. قىرعىز ماناپتارىنىڭ ساۋرىققا شابۋىلى، جىلقى ايداپ اكەتۋى، كەلىسىم شارتتىڭ بۇزىلۋىنا، قارۋلى قاقتىعىستىڭ قايتا باستالۋىنا جانە كەنەسارى مەن ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ قازاسىنا الىپ كەلدى. 1847 جىلى كەنەسارى قىرعىزدار جەرىنە باسىپ كىردى. بۇل كۇرەستە كەنەسارىنىڭ كوزدەگەن نەگىزگى ماقساتى - قازاقتار الاتاۋ قىرعىزدارىنىڭ ورتاق جاۋى قوقان ۇستەمدىگىنە جانە قوقان بەكتەرىنىڭ سەنىمدى وداقتاستارى قىرعىز ماناپتارىنا قارسى كۇرەسۋ ەدى. سوندىقتان ول قىرعىزدارعا قارسى جورىقتى قوقان جاعىنا شىعىپ كەتكەن ماناپتار ساتقىندىعىنا جاۋاپ رەتىندە قارادى. بىراق وسىنىڭ وزىندە ول كۇرەستىڭ فەودالدىق ادىستەرىن قولدانىپ، ۇلكەن قاتەلىك جىبەردى. ونىڭ جازالاۋشى شارالارى ماناپتاردان گورى قىرعىز حالقىنا قاتتى باتتى. ول بۇتىندەي اۋىلداردى ورتەپ، ايەلدەردى دە، بالالاردى دا ايامادى. بىراق قاتىگەزدىك ەكى جاقتان دا بولدى. قىرعىز ماناپتارى وكىمەتكە جازعان حاتتارىندا: «كەنەسارىنىڭ سانسىز كوپ جاقتاستارىن ولتىرگەنىن، كوتەرىلىسشىلەردى اياۋسىز ازاپتاعاندارىن جانە كەنەسارى مەن ونىڭ سەرىكتەرىن قيناپ ولتىرگەنىن» ماقتانىپ جازدى. فەودالدىق داۋىرگە ءتان قاتىگەزدىك كوتەرىلىسشىلەردىڭ دە كۇرەس ادىستەرىنەن ورىن العان. كەنەسارى دا، البەتتە، ءوز ءداۋىرىنىڭ شەڭبەرىنەن اسا المادى.

فەودالدىق قوعام جاعدايىنداعى ۇلت-ازاتتىق سوعىستارى تۋرالى ەنگەلس بىلاي دەپ جازعان: «...حالىق سوعىسىندا كوتەرىلىسكە شىققان ۇلت قولدانعان ادىستەردى سوعىستى دۇرىس جۇرگىزۋدىڭ جالپى جۇرت مويىنداعان ەرەجەلەرىن سالىستىرماي نەمەسە قانداي دا ءبىر باسقا ويشا جاسالعان ولشەم بويىنشا قاراماي، تەك قانا كوتەرىلىسكە شىققان حالىقتىڭ وركەنيەتتىلىكتىڭ قاي ساتىسىنا جەتكەنىنە قاراپ باعالاۋ كەرەك».
كەنەسارىنىڭ قاتىگەزدىگىن ونىڭ شىققان ورتاسىمەن، سول ورتانىڭ سالت-ساناسىنىڭ ونىڭ يدەولوگياسىنا جانە كۇرەس ادىسىنە اسەر ەتۋىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. الايدا ءدال وسى فەودالدىق كۇرەس ادىستەرى ورمان مەن جانتايدىڭ قىرعىز حالقىن كەنەسارىعا قارسى كۇرەسكە جۇمىلدىرۋىنا كومەكتەستى. كەنەسارىنىڭ قىرعىزستاندا ماناپتار­دىڭ فەودال جاساقتارىمەن ەمەس، حالىقتىڭ قارسىلىعىنا تاپ بولىپ كۇرەسۋىنە تۋرا كەلگەن، ونىڭ تۇبىنە جەتكەن دە ناق وسى ءجايت.

كەنەسارىنىڭ قىرعىزستانداعى ىستەرىنىڭ از زەرتتەلگەنى سونشا، ونداعى وقيعا بارىسىن تولىق قالپىنا كەلتىرۋ قيىن. تەك ورمان حان قولدانعان كەنەسارىنى تالداۋ تاسىلدەرىن اتاپ ءوتۋ كەرەك، ونىسى قاقتىعىستىڭ نەمەن اياقتالۋىندا بەلگىلى ءرول اتقاردى.
«كەنەسارىمەن سوعىس كەزىندە ورمان حان ءوزىنىڭ وتريادتارىنا قازاقتارعا كورىنەتىن جولمەن شاڭداتىپ، تاۋدان تۇسۋگە بۇيىردى. تومەن تۇسكەن سوڭ، ولار شاتقالدار ارقىلى كەرى قايتىپ، ونان قايتادان تومەن ءتۇسىپ وتىرعان. وسى كورىنىس ۇزدىكسىز 3 كۇنگە سوزىلعان. مۇنى كورىپ وتىرعان كەنەسا­رى ورمان حاننىڭ شاڭعا ورانىپ، ءۇستى-ۇستىنە وعان كەلىپ جاتقان اسكەرىنىڭ كوپتىگىنە تاڭ قالىپتى دەسەدى. ورمان حان تۇنگە قاراي ءار ادامعا جەكە-جەكە وت جاعۋعا بۇيرىق بەرەدى. تۇندە تاۋداعى سانسىز وتتاردى كورىپ كەنە­سارى بىلاي دەپتى دەسەدى: «قىرعىز كوپ پە، الدە اسپانداعى جۇلدىز كوپ پە؟». كەنەسارىنىڭ قىرعىز اسكەرلەرىمەن سوڭعى شايقاسى توقماق سەلوسىنىڭ شىعىس جاعىندا، پىشپەك قالاسىنا جاقىن كەكلى تاۋلارىندا بولدى. كەنەسارى اسكەرلەرى شۋ وزەنىنەن 1-2 شاقىرىم جەردەگى مايتوبە دەگەن تاۋ­لى ۇستىرتكە ورنالاستى. قىرعىزدار عاسىرلار بويى مايتوبەنى «قاندى جەر» دەپ اتايدى ەكەن.
مايتوبەگە سولتۇستىك شىعىس جا­عىنان كەكلى تاۋى جالعاسىپ جاتادى، جەرگىلىكتى حالىق ونى «قاسيەتتى توبە» دەپ اتاعان. وسى توبەنىڭ باتىسىندا شۋ وزەنىنە دەيىن سوزىلعان قاراقونىس اڭعارى جاتىر. وسى اڭعار ەكىگە بولىنەدى: ءبىرى «المالى ساي» دەپ، ال ونىمەن شەكتەسەتىن اڭعار «ساۋلمان» دەپ اتالادى. بۇل اڭعارلار ورمانعا باي، ورتاسىنان اساۋ وزەن اعىپ جاتىر. كەنەسارىنى قىرعىز ماناپتارىنىڭ تۇتقىنداعان جەرى وسى «المالى ساي» ەدى. كەنەسارى شتابى مايتوبەدە ورنالاسقان بولاتىن. ونداعى كەنەسارى جاقتاستارى سالعان ۋاقىتشا بەكىنىستىڭ، تاۋ­لى ءۇستىرتتىڭ شىعىس جاعىنان قازىلعان وردىڭ جانە تاس ءۇيىندىنىڭ قالدىقتارى وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. كەنەسارىنىڭ قىرعىزدارمەن شايقاسىنىڭ تاعدىرى قىرعىزدار جەڭىسىمەن اياقتالاتىنى الدىن الا بەلگىلى ەدى. بىرىنشىدەن، پاتشا وترياد­تارىنىڭ باسشىلارى ماناپتار­مەن اسكەري قيمىل جوسپارىن كەڭەسىپ وتىردى. گەنەرال-مايور ۆيشنەۆسكيگە راپورتىندا جاساۋىل نيۋحالوۆ بى­لاي دەپ جازدى: «مەن اسا بەلگىلى بيلەرگە - بۇعى رۋىنىڭ ءبيى بورامباي بەكمۇراتوۆقا جانە ءاجىباي سەرالينگە، سارىباعىش ءبيى ورمان نيازبەكوۆكە، سولتى رۋىنىڭ ءبيى جاڭعاراش ەسحوجينگە حات جولداپ، سەندەردىڭ دە، ورىس ۇكىمەتىنىڭ دە جاۋى كەنەسارىنىڭ كوزىن قۇرتايىق دەپ شاقىردىم». ەكىنشىدەن، قازاق سۇلتانى رۇستەم جانە سىپاتاي بي كەنەسارى قوزعالىسىنا تونالۋدان قورقىپ قوسىلعان ادامدار ەدى. شايقاس بولاردىڭ الدىنداعى تۇندە ولار كەنە­سارى جاساقتارىنان قاشىپ كەتتى. ول تۋرالى مادىبەك بەك­قوجاەۆ بىلاي دەيدى: «سىپاتاي مەن رۇستەم تورە تۇندە ءوز اسكەرلەرىن ءبولىپ الىپ، شۋ وزەنىنىڭ ارعى جاعىنا ءوتىپ، «مىقان سۋىنا» جەتكەن سوڭ وتكەل ىزدەپ، تاڭ اتقانشا ءجۇردى. وسى كەزدە ولاردى قىرعىز اسكەرى بايقاپ قالىپ، شابۋىل جاسادى. ارتتا جاۋ، الدا وتكەل بەرمەس باتپاق سۋ، مىنە، وسىنداي جاعدايدا قازاقتار قىرىلىپ، ءبىر بولىگى قولعا ءتۇستى».

سىپاتاي مەن رۇستەم كورسەتكەن قىزمەت ۇمىت قالعان جوق. كەيىننەن ماناپ جانتاي قارابەكوۆ ءسىبىر قىرعىزدارى شەكارا باستىعىنان سۇلتان رۇستەمدى ناگرادتاۋدى سۇراي وتىرىپ، بىلاي دەپ جازدى: «رۇستەم سۇلتان مەن سىپاتاي الىبەكوۆ بي اسكەرلەرىن الىپ، كەتىپ قالدى دا مەنىڭ كەنەسارىنى جەڭۋىمە جاعداي جاسالدى».
ۇشىنشىدەن، قوقان بەكتەرى ءوز اسكەر­لەرىن ورمان ماناپتىڭ قاراماعىنا بەرگەن-ءدى.
جاعدايدىڭ ءۇمىتسىز ەكەندىگىن ءتۇسىن­گەن كەنەسارى اسكەري كەڭەس شاقىرىپ، قورشاۋدان شىعۋ جولدارىن قاراستىردى. ناۋرىزباي كەنەسارىعا مىناداي ۇسىنىس جاسادى: ماعان تاما رۋىنان قۇرمان باتىر جانە اعىباي باتىر باستاعان، ۇرىسقا جارامدى 200 جىگىت بەرىڭىز، مەن سول جىگىتتەرمەن قىرعىزدار شەبىنە شابۋىل جاساپ، بۇزىپ وتەمىن» دەدى. بۇل ۇسىنىستى بارلىعى قولداعانمەن، كەنەسارى كەلىسپە­دى. «ەگەر ءبىز بۇزىپ وتسەك، وندا توقتاماي قاشامىز. كىمنىڭ اتى جۇيرىك بولسا سول قۇتىلادى. ال حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى قىرىلىپ قالادى. ەگەر مەن، اسكەر باسشىسى بولا تۇرا قاشىپ كەتسەم، وندا مەن بۇدان بىلاي حالىققا حان بولا المايمىن».
كەنەسارى بارلىق اتتاردى سويىپ، تەك ازىق-تۇلىك ارتاتىن 30 ات قانا قالدىرىپ، قولعا نايزا الىپ جاياۋ سىتىلىپ شىعۋدى ۇسىندى. بىراق ونىڭ ۇسىنىسىن ەشكىم قولدامادى. سوعىس كەزىندە اتىنان ايرىلۋ قازاقتار ءۇشىن جامان ىرىم بولاتىن. كومەك كەلەدى-اۋ دەگەن ويمەن كەلەسى كۇنگە دەيىن كۇتۋگە شەشىم قابىلداندى. بىراق كومەككە ەشكىم كەلمەدى.
كەنەسارى مەن ناۋرىزباي ارقايسىسى ءوز وتريادتارىن باسقارىپ، قورشاۋدى بۇزىپ وتۋگە ۇيعاردى. كەنەسارى ءوزىنىڭ وتريادىمەن قارا­سۋىق دەگەن باتپاقتى وزەن ارقىلى قورشاۋدان شىقپاقشى بولدى. وزەننەن ءوتۋ كەزىندە كوپ ادام سۋعا كەتتى، وسىعان قاراماستان جاۋىنگەرلەر كەنەسارىنى امان الىپ قالۋ ءۇشىن ارەكەت جاسادى. وسى وقيعانى كوتەرىلىسكە قاتىسقان ادام بىلاي سۋرەتتەيدى: «كەنەسارىنىڭ جۇزدەگەن ادامدارى جەلكەدەن تونگەن قارا قىرعىزداردىڭ سوققىسىنان سۋعا كەتتى، بىراق ءولىپ بارا جا­تىپ، وزدەرىنىڭ سۇيىكتى سۇلتانى كەنەسارىنى قۇتقارۋعا تىرىستى. وزدەرىن قۇربان ەتە وتىرىپ، ولار سۇلتاندى سۋعا باتىپ بارا جاتقان اتىنان اۋىستىرىپ، ءوز اتتارىن بەرىپ وتىردى».
قورشاۋدان شىعۋعا تىرىسۋ ءساتسىز اياقتالدى. ناۋرىز­باي ءوزىنىڭ وتريادىمەن كۇشى باسىم شايقاستا قازا تاپتى. كەنەسارىنى ماناپتار قولعا ءتۇسىردى.
ءوزىن ولتىرەر الدىندا كەنەسارى قىرعىز ماناپتارىنا تاعى دا ءوز ويىن ايتتى: جاۋلاسۋدى قويايىق تا، ورتاق جاۋ قوقانعا قارسى بىرلەسىپ كۇرەسۋ ءۇشىن قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ كۇشىن بىرىكتىرەيىك دەپ ۇسىنىس جاسادى. الايدا قىرعىز ماناپتارى بۇل جولى دا ونىڭ ۇسىنىسىن قابىلدامادى. كەنەسارى ءوزىن ولتىرەر الدىندا، ءيىن تىرەسكەن حالىق جي­نالىپ تۇرعان سول ءبىر شاقتا ولەڭدەتىپ قويا بەردى. ولەڭىندە ءوز ەلىنىڭ ەركىندىگى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىندا ءوزى جۇرگىزگەن اسا اۋىر كۇرەستىڭ بۇكىل وتكەن جولىن باياندادى، سارىارقانىڭ كەڭ دالاسىن، شايقاستا قازا تاپقان سەرىكتەرىن ەسكە الدى. كەنەسارى ولتىرىلەر الدىنداعى ءسات بىلايشا سۋرەتتەلگەن: «كەنەسارى جينالعان جۇرتقا، الىستاعى تاۋلارعا، كۇن شۋاعى توگىلگەن بيىك اسپانعا، ونان سوڭ جان-جاعىنا قاراپ الىپ، ءان باستادى. ءان ۇزاق ايتىلىپ، جينالعاندار ۇيىپ تىڭدادى. ءان سوزدەرى تىڭداۋشىنىڭ بويىن بيلەپ، جۇرەگىن باۋراپ، قاتتى تولقىتقان. ول ءوزىنىڭ ولەڭىندە تۋىپ-وسكەن كەڭ دالاسىندا، كىندىك كەسكەن اۋىلىندا وتكەن بار ءومىرىن ەسىنە العان ەدى».
كەنەسارى ءولىمى ونىڭ سەرىكتەرى ءۇشىن، اسكەري دوستارى ءۇشىن اۋىر سوققى بولدى.
يا. پانفەروۆ كوتەرىلىسكە قاتىسقان نىسانباي اقىننىڭ سوزدەرى ارقىلى كوسەمىنەن ايىرىلعان قازاقتاردىڭ تەرەڭ قايعىسىن بىلدىرەدى. «كەنەت شاتقال تىنىشتىعىن عاجاپ دومبىرا ءۇنى بۇزدى، وعان قوسىلا نىسانبايدىڭ «ە... ە... ەە... اللا-اي!» دەپ باستالىپ، سول جەردە شىعارىلعان جوقتاۋى اينالا جۇرتتىڭ جۇرەگىن مۇڭعا بولەپ، جانىن تەبىرەنتتى:
كەنەكەم مەنىڭ كەتكەن سوڭ،
زامانىم قالدى تارىلىپ.
حالىق يەسى حانداردان
جەتىم قالدىق ايرىلىپ.
ەكى بىردەي قاناتىم
توپشىدان سىندى قايرىلىپ،
بالداعى التىن اق بەرەن
تاسقا ءتيدى مايرىلىپ.
كەمشىلىك ءتۇستى باسىما
كورىنگەننەن قايمىعىپ...
كەنەسارى كەتكەن سوڭ،
يەسىز قالدى تاعىمىز،
ناۋرىزباي تورە كەتكەن سوڭ،
باستان تايدى باعىمىز.
بۇلبۇلداي سايراپ ءجۇر ەدىك،
بايلاندى ءتىل مەن جاعىمىز.
«جوقتاۋ ۇزاق ايتىلىپ، شاتقال-شاتقالدى، ساي-سايدى قۋالاپ، كەڭ دالاعا كەنەسارى باتىردىڭ ءولىمىن ەستىرتىپ كەتە باردى. زار ەڭىرەگەن دومبىرا ءۇنى بارلىق دۇنيەنى بۋلىقتىردى.
تىڭداۋشىلاردىڭ قارا تورى ءجۇزىن اعىل-تەگىل جاس جۋدى، كەيدە ولار وكسىپ-وكسىپ الادى. بۇكىل تابيعات وسى جوقتاۋ انىنە بوي الدىرىپ، جىلاپ تۇرعان سياقتى».
كەنەسارىنىڭ ءولىمى تۋرالى حابار جەتىسىمەن ورىنبور شەكارا كوميسسياسى جان-جاققا جارلىق جىبەرىپ، وندا «ورىنبوردىڭ قاراۋىنداعى قىرعىزدارعا، ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ ورتاق جاۋىمىز ءولدى دەپ حابارلادى».
باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گورچاكوۆ وسى سوعىستا كوزگە ءتۇس­كەن قىرعىز ماناپتارىن تۇگەل وزىنە شاقىرۋعا شەشىم قابىلدادى جانە ولاردى وردەندەرمەن ناگرادتاۋعا ۇسىندى. كەيىننەن بۇل شارالار جۇزەگە اسىرىلدى. كەنەسارىنى ولتىرگەن الىبەكوۆكە گورچاكوۆ ارناۋلى حات جولدادى، وندا بىلاي دەلىنگەن:
«كۇرمەتتى قىرعىز قالىعۇل الىبە­كوۆكە! بۇلىكشى كەنە­سارى قاسىموۆ­تىڭ ىسىندە كورسەتكەن ەرلىگىڭىز بەن قىزمەتىڭىز ءۇشىن وزىمە يمپەراتور تاقسىر بەرگەن بيلىككە ساي، سىزگە، گەورگيەۆ لەنتاسىنا تۇيرەپ مويىنعا تاعاتىن كۇمىس مەدال جىبەرىپ وتىرمىن. ءسىزدىڭ وسى جوعارى سىيلىقتى دۇرىس باعالايتىنىڭىزعا جانە ءوزىڭىزدىڭ قاسيەتتى يمپەراتورعا بەرىلگەندىگىڭىزبەن ۇكىمەتتىڭ سەنىمىن اقتايدى دەپ سەنەمىن».
سوڭعى شايقاستا، ءسىبىر قىر­عىز­دارىنىڭ شەكارا باستىعى ۆيشنەۆسكي­دىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، ورمان ماناپتىڭ قولىنان كەنەسارىنىڭ ءىنىسى ناۋرىزباي، ونىڭ ەكى بالاسى جانە باسقا دا 15 سۇلتان قازا تاپقان. سونىمەن بىرگە كوپتەگەن قاتارداعى قازاقتار ولتىرىلگەن، مىڭعا جۋىق ادام تۇتقىندالعان.
قىرعىز ماناپتارى ورمان مەن جانتاي وزدەرىنىڭ ريزا بولعانىنىڭ جانە دوستىعىمىزدىڭ بەلگىسى رەتىندە، قازاقتاردىڭ باستارىن قوقان حانىنا سىيلىققا جىبەردى. بۇل تۋرالى كاپيتان رىلتسوۆقا بەرگەن جاۋابىندا ءبىر كەرۋەنباسى بىلايشا ەسكە تۇسىرەدى: «مەن تاشكەنتتە تاستاي تاعى قىرعىزداردىڭ باسشىلارعا سىيلىققا جىبەرگەن كە­نەسارى ادامدارىنىڭ ەكى ارباعا تيەلگەن باستارىن ءوز كوزىممەن كوردىم. باس­تاردى ۇزىن سىرىققا ءىلىپ، تاشكەنت بازارىنا ءىلىپ قويعان. جەرگىلىكتى باسشىلار بۇل ىسكە ريزا بولىپ، تاستاي تاعى قىرعىزدارعا سىيلىقتار بەرۋدە».
وكىمەت قىرعىز ماناپتارىنىڭ كەنەسارى كوتەرىلىسىن باسۋدا كورسەتكەن كومەگىن جوعارى باعالادى. وسى تۋرالى گەنەرال-مايور گاسفورد ءوزىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىن باسقارۋشى ل.گ.سەنياۆينگە جازعان حاتىندا ورمان نيازبەكوۆتىڭ قىزمەتىن باعالاي وتىرىپ، بىلاي دەپتى: «ونىڭ وسى ىستە سەپتىگى تيمەسە، كەنەسارىنى ولتىرمەسە، وندا ءبىزدىڭ ءىسىمىز ول كەزدە بىزگە تيىمسىزدەۋ باسقاشا سيپات الارى ءسوزسىز ەدى».

قاپال ۋەزىنىڭ قازاقتارى كەنەسارى ءۇشىن كەك الۋ ماقساتىندا قىرعىز ماناپتارىنا قارسى جورىققا اتتانعان. ولار ولىمگە كاتىسى بار بىرنەشە ماناپتى اياۋسىز جازالادى. سونىڭ ءبىرى - تورەگەلدى ماناپتىڭ اۋىلى تونالىپ، ءوزى تۇتقىنعا الىندى.

كەنەسارى قازاسىنان كەيىن، ىلە ءحىح عاسىردىڭ 50-جىلدارى قىرعىز­ستاندا سول ورمان باستاعان ءوزارا توناۋشىلىقفەودالدىق قىرعىن سوعىس باستالدى. سارىباعىشتىقتاردى باستاعان ورمان بۇعى رۋىنىڭ ىستىقكول جاعالاۋىنداعى باي جايىلىمدارىن باسىپ الىپ، ءوزى يەمدەنگىسى كەلدى. وسى سوعىستىڭ بارىسىندا، 1855 جىلى ورمان قازا تاپتى. كەنەسارىنى ولتىرگەن جەندەتتىڭ ءبىرى - جانتايدىڭ قازاقتار تۇرسىن قىرعىزداردىڭ وزدەرىنە دە قاندايلىق جەك كورىنىشتى بولعانىن، ونىڭ ءوزىنىڭ حاتى دا ايتىپ تۇر: «مەنىڭ دۇشپانىم كوپ، دوسىم از، قازاقتاردىڭ نەمەسە تاستاي تاعى قىرعىزداردىڭ سىزگە مەنى جامانداۋى وپ-وڭاي، ولارعا سەنبەڭىز. مەن باياعى جۋاس كالپىمدامىن، ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىندا جۇرەتىنىمدى ايتىپ پاتشاعا حات جازىپ، ءوز ادامدارىمدى جىبەرگەنىمە دە كوپ بولدى. قىرعىزدارعا سەنگەنشە ماعان سەنىڭىز».
جامبىل ءوزىنىڭ «سۇرانشى باتىر» داستانىندا جانتايدى ەكىجۇزدى، ىشمەرەز رەتىندە سۋرەتتەيدى.
قۇديار حان قاعىندى،
تاعى قاندى ساعىندى،
الاتىن ورىس قازاقسىڭ
الامىن دەدى، ءبارىڭدى...
قىرعىزدى حانعا باتىرعان،
اركىمگە ءبىر ساتىلعان
ورمان حان بار قولىڭدا،

قازاقتى بارىپ تالايىق،
پاتشادان بۇرىم الايىق،
دەگەن ماقسات ويىندا.

«تۇركىستان» گازەتى، №1. 05.01.2012