ءار سايلاۋدىڭ ءوز قىزىعى بار. ءبىر سايلاۋلار ەشقانداي توتەنشە جاعداي بولماسا دا، مەرزىمىنەن بۇرىن ءوتىپ، وپپوزيتسيا «ءبىز دايىن ەمەسپىز عوي، سەندەر جىندىسىڭدار ما؟» دەپ بيلىككە باجىرايا قارايدى. «ءيا، ءبىز دە سەندەر ۇلگىرە الماي قالاتىن شىعار دەپ ويلاپ ەدىك» دەپ، بيلىك تە جىميعان بولادى. قىزىق قوي! جۋرناليستەر بۇرقىراتىپ سايلاۋ تۋرالى جازا باستايدى. ساياساتتانۋشىلار دا «اناۋ پارتيا مۇنشا پايىز الادى، ال مىناۋ بوق جەپ قالادى؟» دەپ بال اشىپ، سول اشقان بالدارىن عىلىمي سوزدەرمەن ارلەپ، اسپەتتەپ الەك بولادى.

ەندى ءبىر سايلاۋلار ەشقانداي سەبەپ بولماسا دا، بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا وتەدى. «بۇنداي وقيعا – سايلاۋدىڭ مەزگىلىندە ءوتۋى - قازاق ەلىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان» دەپ، تاعى دا جۋرناليستەر كوسىلەدى، بىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وپپوزيتسيا تاعى دا جەڭىلىپ قالادى. تاعى قىزىق! جەڭىلۋدىڭ سەبەبى نەدە؟ سىن كوتەرمەيتىن سايلاۋ زاڭىندا ما، الدە وپپوزيتسيانىڭ دايىندىعىندا ما؟ گازەتتەر مەن سايتتار تاعى دا پارتيا باسشىلارىنان سۇحبات الىپ، اق تەر، كوك تەر بولادى، ال ساياساتتانۋشىلار تاعى دا ەتەكتەي ماقالا جازىپ، ونىڭ شاپكىسىنە «مەن ايتىپ ەدىم عوي!» دەگەن ايدار تاعادى. ويلاماعان جەردەن حالىقتىڭ داۋسىنىڭ سەكسەن پايىزىن العان «نۇر وتان» ۇندەمەي قۇتىلادى، ال ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى الدىن الا دايىنداپ قويعان، «كەيبىر زاڭسىزدىقتار ورىن الدى، بىراق ول سايلاۋدىڭ جالپى ناتيجەسىنە اسەر ەتكەن جوق» دەپ، باستالاتىن مالىمدەمەسىن وقۋعا دايىندالادى. حالىقارالىق باقىلاۋشىلار ميسسياسى دا التى اي بۇرىن دايىنداپ قويعان «كەيبىر جەرلەردە زاڭ بۇزۋشىلىق دەرەكتەرى كوزگە ءتۇستى، بىراق بۇل سايلاۋدى قازاقستاننىڭ دەموكراتياعا دەگەن تاعى ءبىر قادامى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى» (ەكىنشى ابزاتس) دەپ باستالاتىن ەسەبىن جارىققا شىعارادى. باقىلاۋشىلار زاڭسىزدىقتار تىركەلگەن اكتىلەردى سوتقا بەرەدى، ال سوت ول اكتىلەردى قايتادان سايلاۋ كوميسسيالارىنا جىبەرەدى... ەڭ قىزىعى، پارتيالارعا بەرىلگەن داۋىستاردىڭ سانى بولماسا، ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ قورىتىندى ەسەبىنىڭ ءماتىنى دە، باقىلاۋشىلاردىڭ ەسەپتەرىنىڭ ءماتىنى دە، جيىرما جىل بويى وزگەرمەيدى... دەمەك، بۇنىڭ بارلىعى وزگەرىستەردىڭ بولماعانىنىڭ بەلگىسى.

بىلتىر سۋ جاڭا پرەزيدەنت «تەرەڭ ساياسي رەفورما جاسايمىن» دەپ، ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعاردى. ويى، نيەتى، ماقساتى – دۇرىس، بىراق ول رەفورمانى كىمدەرمەن جاسايدى، ول جاعى بەيمالىم كۇيىندە قالدى. ەگەر ساياسي جۇيەسى ناقتىلانعان امەريكادان نەمەسە فرانتسيادان ءبىر توپ مامان الىپ كەلىپ، سولارعا تاپسىرما بەرسە، اڭگىمە باسقا، وندا «شەتەلدىك ساراپشىلار مەن ماماندارعا اقشا شاشىپ جاتىرسىڭدار» دەگەن قاڭقۋ ءسوزدى ايتاتىن ۋرا پاتريوتتاردان باسقا ەشكىم دە قارسى بولماس ەدى. ەگەر قازاق ەلىندە بۇگىنگە دەيىن وسى جۇيەنى سىناعان، وزدەرىنىڭ يدەيالارىن، كوزقاراستارىن ۇسىنعان ادامداردان توپ قۇرىپ، «وسى كۇنگە دەيىن ساياسي رەفورما كەرەك دەپ قۇلاعىمىزدى سارسىلتتىڭدار، ال ەندى وزدەرىڭ جاساپ كورىڭدەر» دەسە، قوعام «باتىل قادام» دەپ قول سوعار ەدى. ال ەگەر كەشەگى، ەكس پرەزيدەنتتىڭ قاسىنداعى ادامدارمەن جاڭا جانە ساياسي رەفورما جاسايمىن دەسە، ءبارىمىز ءبىر كىسىدەي، تەاتر قۇدايى سانالاتىن ستانيسلاۆسكي سياقتى «سەنبەيمىن!» دەپ ايقايلار ەدىك. مەنىڭشە، قاسىم-جومارت اعامىز ۇلكەن كورەگەندىك جاسادى – ساياسي رەفورمانىڭ «تەرەڭىنە» دە «سايازىنا» دا بارعان جوق. ءبارى بۇرىنعىشا قالدى. شەتەلدەن مامان اكەلسە – ولار دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردى ورناتاتىن رەفورمانى دايىندايدى، ءوزىمىزدىڭ دەموكراتتار ولاردان دا وتكەن قوعامدىق وزگەرىستەردى ومىرگە الىپ كەلۋلەرى ىقتيمال. قىسقاسى، ءبارى بۇرىنعىسىنشا، وزگەرىس جوق. تەك ءسوز بار. ال «قاعاز بارىنە دە شىدايدى» دەگەن تاماشا ماقال تاعى بار.

پارلامەنت سايلاۋىنىڭ ءدۇبىرى دە جاقىندادى. ساياسي وزگەرىستەردىڭ ناقتى كورىنىسىنە كۋا بولعىسى كەلگەن ەلەكتورات كوزدەرىن قولدارىمەن قالقالاپ، جولعا قارايدى. ال جولدا تاعى دا سول - التى جاباعى. ەشقانداي قىزىق جوق. تەك قانا پرەزيدەنت اپپاراتى قايسى پارتياعا قانشا پايىز بەرۋى مۇمكىن دەگەن ماسەلەگە ءباس تىگۋگە بولاتىن شىعار. باسقاسى – شەشىلگەن ماسەلە. بىراق – قوعامعا قىزىق كەرەك. سوندىقتان بولۋى كەرەك، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ۇيىسىپ، شاڭى شىققان ەسكى ءجۇندى قايتادان سابالاي باستادى. «ويباي، پرايمەريز بولىپ جاتىر!»، «ەكى پارتيانىڭ بىرىگۋى مۇمكىن بە؟»، «اۋىل» پارتياسى «بىرلىكپەن» بىرىكپەيمىن دەپتى»، «اق جول» - «الاشتىڭ ءىزباسارىمىز دەيدى»، «كوممۋنيستەر ۇلتشىلدارعا ءتيىسىپ، ۇپاي جيناپ جاتقان كورىنەدى»، ت.ت. ءيا، كوڭىل اۋداراتىنداي تاقىرىپتار، بىراق جارىس جولىندا باياعى التاۋ... ولاردىڭ ءجۇرىسىن، شابىسىن، اياق الىسى مەن كەيبىرەۋلەرىنىڭ شاڭ كومىپ قالىسىن قالاي قىزىقتى ەتىپ جازساڭ دا، سايلاۋدىڭ باستى تۇزدىعى – باسەكەلەستىك جوق. (ايتپاقشى، سول التاۋدىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ سايلاۋعا قاتىسپاۋى دا مۇمكىن. ولاردىڭ باستى مىندەتى – سايلاۋ ەمەس، «قازاق ەلىندە كوپپارتيالىق جۇيەنىڭ بار ەكەنىن كورسەتۋ عانا).

باسەكەلەستىكتى «ءداستۇرلى پارتيالاردىڭ» ىشىندەگى جالعىز بايتال - جسدپ-نىڭ جاساۋى مۇمكىن ەدى. بىراق ولار دا ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعان سياقتى. ەگەر سايلاۋعا تۇسەمىز دەسە، «بىلتىرعى سايلاۋدان «سايلاۋ جۇيەسىندە ادىلدىك جوق دەپ» باس تارتىپ، بويكوت جاريالاپ، ۇلتشىلداردىڭ ەتەگىنەن تارتىپ ەدىڭدەر، ەندى ۇيالماي-قىزارماي سايلاۋعا قالاي تۇسەمىز دەيسىڭدەر» دەگەن سۇراق الدارىنان شىعادى. ەڭ قىزىعى، ەگەر جسدپ ءوتىپ كەتىپ، پارلامەنتتەن ورىن السا، «وتكەن جىلى سەندەر «ءبىز پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا سىزدەرگە قارسى شىقپايىق، ال سەندەر سول ءۇشىن پرالامەنت سايلاۋىندا بىزدەرگە ورىن بەرىڭدەر» دەپ بيلىكپەن كەلىسكەن ەكەنسىڭدەر» دەگەن ءسوزدىڭ ايتىلۋى انىق. (مەنىڭشە، وسىنداي كەلىسىمدى  ءامىرجان بۇزىپ جىبەردى. وعان دەيىن امىرجانعا ءبىر اۋىز جامان پىكىر ايتپاعان وپپوزيتسيا سەركەلەرىنىڭ ءبىر ساتتە ونى جابىلا جامانداعانى دا سونىڭ ايعاعى سياقتى).

بيلىكتىڭ قولىنداعى اقپارات الاڭىنىڭ اق ءتور كوك تەر بولىپ، قازاق ەلىندە ۇلكەن ءبىر ساياسي ناۋقاننىڭ بولىپ جاتقانىن كورسەتۋگە تىرىسۋىن تۇسىنۋگە بولادى. بۇل – جاڭا پرەزيدەنتتىڭ (بىراق سول، ءوزىمىز كورگەن، بۇرىنعى، اۆتوريتارلىق جۇيەدەن شىققان، سول جۇيەگە بەرىلە قىزمەت ىستەگەن), جاڭا باعىتىن (بىراق ن.نازارباەۆتىڭ ءىسىن جالعاستىرامىن، ساباقتاستىقتى ۇستانامىن، دەمەك بۇرىنعى، ەسكى جولمەن جۇرەمىن دەگەن جان), جاڭا ساياسي رەفورماسىن («سايلاۋ تۋرالى» زاڭ دا، «ساياسي پارتيالار تۋرالى» زاڭ دا قوعامنىڭ ارالاسۋىمەن جان-جاقتى تالقىلانعان دا جوق، 25 جىل بويى ايتىپ كەلە جاتقان كۇردەلى وزگەرىستەر جاسالعان جوق) كورسەتۋگە باعىتتالعان تالپىنىستار. بۇل - حالىقارالىق ۇيىمدارعا دا، ءوزىمىزدىڭ ازاماتتارعا دا «تەرەڭ ساياسي رەفورمانىڭ» جۇزەگە اسىپ جاتقانىن كورسەتۋگە ارنالعان قيمىل-قوزعالىستار.

سايلاۋدىڭ باستى قىزىعى – باسەكەلەستىك. ءتۇرلى ساياسي كوزقاراستىڭ، ءتۇرلى ۇستانىمداردىڭ، ەل بولاشاعىنا ارنالعان ءتۇرلى باعدارلامالاردىڭ باسەكەلىستىگى. وكىنىشكە وراي، ساياسي باعىتتا باسەكەلەستىك بولماسا، ساياسي پارتيالاردىڭ سانىنىڭ التاۋ بولعانى دا، الپىس بولعانى دا ەشنارسەنى وزگەرتە المايدى. ونىڭ كورىنىسىن بيۋللەتەننەن تاباسىڭدار. باياعى پارتيالار، باياعى سايلاۋ جۇيەسى، باياعى سايلاۋدى وتكىزۋشىلەر. دەمەك ناتيجەسى دە باياعىداي بولىپ شىعادى. ال ءبارى بەلگىلى بولسا – قىزىق تا بولمايدى.

دوس كوشىم

Abai.kz