سونىمەن سايلاۋ ءوتتى. سايلاۋ دەگەنىڭىز ءوزى ءبىر قىزىق دۇنيە ەكەن. اسىرەسە، بۇرىن سايلاۋ دەسە تىجىرىنا قالاتىن، ول ماڭعا باسقىسى دا كەلمەيتىن ءبىز ءۇشىن شىنىمەن دە «توسىن جايتتەر» كوپ بولدى. ويدا-جوقتا الماتىنىڭ الدەبىر اۋدانىنان قالالىق ماسليحاتقا كانديدات بولعان اعامىزدىڭ سەنىمدى وكىلى بولىپ شىعا كەلدىك. بىرىنشىدەن، اعامىزدىڭ كوڭىلىن قيمادىق، ەكىنشىدەن، «ىزدەگەنگە سۇراعان»، نەدە بولسا كوزبەن كورەلىك دەدىك. ءبىر تاۋلىگىمىز سايلاۋمەن ءوتتى. ەندى سونى قىسقاشا سىزدەرگە بايانداپ بەرەيىن.

«كەشىگۋگە بولمايدى!»

سونىمەن سايلاۋ ءوتتى. سايلاۋ دەگەنىڭىز ءوزى ءبىر قىزىق دۇنيە ەكەن. اسىرەسە، بۇرىن سايلاۋ دەسە تىجىرىنا قالاتىن، ول ماڭعا باسقىسى دا كەلمەيتىن ءبىز ءۇشىن شىنىمەن دە «توسىن جايتتەر» كوپ بولدى. ويدا-جوقتا الماتىنىڭ الدەبىر اۋدانىنان قالالىق ماسليحاتقا كانديدات بولعان اعامىزدىڭ سەنىمدى وكىلى بولىپ شىعا كەلدىك. بىرىنشىدەن، اعامىزدىڭ كوڭىلىن قيمادىق، ەكىنشىدەن، «ىزدەگەنگە سۇراعان»، نەدە بولسا كوزبەن كورەلىك دەدىك. ءبىر تاۋلىگىمىز سايلاۋمەن ءوتتى. ەندى سونى قىسقاشا سىزدەرگە بايانداپ بەرەيىن.

«كەشىگۋگە بولمايدى!»

قاڭتاردىڭ 15-ءى. تاڭعى ساعات ءدال بەستە قالتافونىمىز بەزىلدەدى. تۇندەگى تەڭشەگەن مەجەلى ساتتەن ءبىر مينۋت كەشىكسەشى. كوزدى تىرناپ تۇردىق. ءبىر كۇن بۇرىن سايلاۋ شتابىندا باس قوسىپ، «كەشىگۋگە، ارتىق سويلەۋگە، الدەبىر ارانداتۋلارعا كىرىپ كەتپەۋگە» قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسالعان. اسىرەسە، «كەشىگۋگە بولمايدى!» دەگەن ءسوز سانامىزدا قالىقتاپ ءجۇردى ءتۇنى بويى. ءتۇۋ قالانىڭ شەتىنەن الماتىعا قاراي جوڭكىلدىك. اينالا تىم-تىرىس. كەشىكپەۋ ءۇشىن جەڭىل كولىكتى جىلدامدىققا يتەرمەلەپ كەلەمىز. ءدال ساعات 6.30-دا ءوزىمىزدىڭ ەنشىمىزگە بۇيىرعان سايلاۋ ۋچاسكەسىنە كەلىپ كىردىك. ەسىك الدىنا قالىڭ اسكەري قىزمەتكەرلەر جايعاسىپتى. باستابىندا ءبىرتۇرلى سەزىك پايدا بولدى، بۇلار اماندىقتى قورعاۋ ءۇشىن ءجۇر مە دەگەن. كەيىندەپ ولاردىڭ ەرتەرەك داۋىس بەرۋگە كەلگەندەر ەكەنىن بىلدىك. كوميسسيا مۇشەلەرى قاز-قاتار ءتىزىلىپ وتىر ەكەن. كوبىسى مۇعالىم، ورتاسىندا ءبىر مەدبيكەسى بار كورىنەدى. مەكتەپ ديرەكتورىنان تارتىپ، ىقشام اۋداننىڭ اكىمىنە شەيىن كەلىپ ۇلگەرىپتى، مەنى ادەتتەگىدەي تىركەۋدەن وتكىزدى دە، ءتيىستى ورنىما جايعاستىردى.  

«نازارباەۆ ءۇشىن...»

ساعات ءدال 7.00-دە سايلاۋ ۋچاسكەسىنىڭ ءتورايىمى، مەكتەپ ديرەكتورى بولىپ قىزمەت ىستەيتىن اپايىمىز سايلاۋدىڭ تىنىش ءارى ءادىل ءوتۋىن تىلەپ، داۋىس بەرۋدىڭ باستالعانىن حابارلادى. ەلۇران شىرقالدى. ەسىك اشىلىسىمەن اسكەريلەر كىرە باستاعانى سول ەدى، اۋىلدا تۇراتىن قارت كاۆكازدىق اقساقال ەلدەن بۇرىن كيمەلەپ، ءبىرىنشى بولىپ داۋىس بەرۋگە ۇمتىلدى. سولاي بولدى دا. ءوزىنىڭ نۇرسۇلتان ءۇشىن داۋىس بەرەتىنىن كوتەرىڭكى ۇنمەن حابارلاپ، بيۋللەتەنىن ەكى بۇكتەپ، ۋرناعا سۇڭگىتتى. بۇدان سوڭ ادام اياعى تولاستامادى. كوبىنەسە بۇل ىقشام اۋداندا قازاقتاردان گورى، باسقا ۇلتتار كوپ دەيدى كوميسسيا مۇشەلەرى. قازاقتار سوڭعى كەزدەرى عانا كوشىپ كەلە باستاعان. وندا دا جەر الىپ، ءۇي سالىپ جاتقان كورىنەدى. ونىڭ كوبى ءالى زاڭداسپاعاندىقتان، داۋىس بەرۋگە قۇقىلارى جوق. ال بۇرىننان وسى اۋىلعا جايعاسقاندار وتە بەلسەندى دەيدى. ءار رەتكى سايلاۋعا توقسان پايىزدان جوعارى داۋىس بەرەدى ەكەن. كوبى كەڭەستىك كەزەڭنىڭ بار قىزىعىن كورگەن، ءالى دە بولسا سول ينەرتسيادان ارىلا قويماعان كەمپىر-شالدار. اراسىندا ءوزىمىزدىڭ قازاقتار دا ۇشىراسادى، ورىسشا شۇلدىرلەسىپ، داۋىستارىن بەرىپ جاتتى.

«توڭدىڭدار عوي»

باسقا ۋچاسكەلەردى قايدام، بىزدىكى تىم سۋىق ەكەن. اۋىلداعى ەسكى كلۋب. كوميسسيا مۇشەلەرى بولعان مۇعالىم قىزدار جاۋراپ، ءدىر-ءدىر ەتە باستادى كوپ وتپەي. الدىنا تۇماۋ تيە باستاعانى بايقالدى.  الاڭقاي بولمەنى اكىم مىرزا  جىلىتقىشپەن ۇرلەتىپ الەك. ونىسى ۋچاسكەنى تولىق جىلىتۋعا دارمەنسىز بولىپ شىقتى. ءبىزدىڭ دە ارقامىز قۇرىسا باستادى. ايتپاقشى، باستابىندا كوميسسيا مۇشەلەرى بەس ادام سياقتى كورىنگەن. سويتسەك، ءبىرى ءبىز سەكىلدى «سەنىمدى وكىل» ەكەن. قاي پارتيادان دەيسىز عوي، «جسدپ»-دان. وتتى كوز، قايماق ەرىن، قايقى بەل قارا قىز قاقشاڭداپ وتىرعانىنا قاراپ-اق تەگىن جەردەن كەلمەگەنىن ءبىلىپ ەم، ازدان سوڭ ول دا جاۋراي باستادى بىلەم، جىلىتقىشتىڭ قاسىنا كەلىپ، بىزبەن بىرگە جايعاستى. بۇل كەزدە سايلاۋ تىم مامىراجاي ءوتىپ جاتقان. سىرتتا سايلاۋعا كەلگەندەرگە ارنايى پالاۋ باسىپ مۇعالىمدەردىڭ ءبىرازى  زىر جۇگىرىپ ءجۇردى. ساعات ءالى ون بىرلەر شاماسى. سايلاۋ ۋچاسكەسىنىڭ باستىعى بار-جوعى ءۇش باقىلاۋشى بولىپ تىركەلگەن، بىرەۋى «نۇر» پارتيادان، بىزگە جاقىنداپ، «توڭدىڭدار عوي، شاي ءىشىپ كەلەيىك» دەدى. ءىش پىسا باستاعان ەدى، مەن بىردەن كەلىسە كەتتىم. تەك جسدپ-نىڭ قىزى ءسال «قىرسىقتى» دا، ءبارىنىڭ ويداعىداي ءوتۋى كەرەكتىگىن قايتالاپ ەسكەرتكەسىن، بىزبەن ەرە جونەلدى. شايدى ۇزاق سىمىردىك. ۇستازدار قاۋىمىمەن اڭگىمەمىز جاراسا تۇسكەندەي، بوساعان كەسەنى ءسال ايالداتسا، قوڭىلتاقسي قالاتىنداي كۇي كەشتىك. ورتاسىندا ەپتەپ ەكى جاقتىڭ باقىلاۋشىسىن دا سوزگە تارتىپ قويامىز. ءبارى ءادىل بولۋى كەرەك دەسەمىز. مۇعالىمدەر بولسا، «يا، سولاي بولۋى كەرەك قوي» دەسەدى. «نۇر» پارتيانىڭ وكىلى سىرتقا شىققان كەزدە جابىلىپ بيلىك پارتياسىن تۇقىرتىپ قويامىز. قايتادان ۋچاسكەگە كەلدىك، كوپ وتپەي تۇسكى تاماقتىڭ دا ۋاقىتى بولدى. بۇل كەزدەرى سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرى عانا قالدى.

«ەست، كوممۋنيستيچەسكايا پارتيا؟»

اسىقپاي تاماقتانىپ العان سوڭ، سايلاۋ سايىن داۋىس بەرۋدى وزدەرىنىڭ بۇلجىماس قاعيداسى سانايتىن، اۋرۋ-سىرقاۋ مەڭدەتسە دە، وسى ءبىر «مەرەكەلى» مەزەتتەن تىس قالماۋدى كوزدەيتىن قاريالاردىڭ ءۇيىن ارالايتىن بولدىق. باقىلاۋشىدان مەن، جانە بارلىق ءۇيدىڭ جاعدايىمەن تانىس، قاي ۇيدە كىمنىڭ تۇراتىنىن، ولاردىڭ ءحالى نەشىك، جاعدايى قانداي ەكەنىنە شەيىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن كوميسسيا مۇشەسى، وسى اۋىلدىڭ مەدبيكەسى بار، ءۇي-ءۇيدىڭ ەسىگىن قاقتىق. جوعارىدا ايتقانىمىزداي اۋىل تۇرعىندارىنىڭ باسىم بولىگى ورىستار ەكەن. ال الجىپ جاتسا دا داۋىس بەرۋدەن باس تارتپايتىن دا سولار بولىپ شىقتى. قاي ۇيگە بارساڭ دا ءۇش-تورتتەن يت، ءتورت-بەستەن مىسىق الدىڭنان شىعادى. ولاردىڭ قاقپاسىن قاقىلاپ، ۇيىنە ازەر كىرەسىز. سويتەسىز دە «گولوسوۋيت» ەتكىزۋ ءۇشىن كەلگەنىڭىزدى تاپتىشتەپ تۇسىندىرەسىز. ءبىر عاجابى، مەدبيكە ءبارىن تانيدى، «دەدۋشكاسى» مەن «بابۋشكاسىنىڭ» جاعدايىن اسىقپاي سۇراپ، ءبىرتۇرلى جاعىمسىز ءيىس مۇڭكىگەن ۇيدە اجەپتاۋىر ايالدايدى. سوسىن ءوزىنىڭ سايلاۋ پاراقشاسىن ۇسىنادى، كوزى كورمەيتىنىنە، قولىنىڭ دىرىلدەپ جازۋدان الدەقاشان قالعانىنا قاراماستان، ورىستىڭ شال-كەمپىرلەرى ارنەنى تاپتىشتەپ سۇراۋعا قۇمار. ءىشىنارا «بىزگە داۋىس بەرگەنىمىز ءۇشىن اقشا بەرمەيسىڭدەر مە؟» دەۋدى دە ۇمىتپادى. ايتپاقشى، سايلاۋعا كەلگەن كەيبىر «بابۋشكالار» «پرازدنيك» كەزىندە نەلىكتەن 100 گرام قۇيماعانىمىزعا نالىعانىن ايتپاي كەتسەك بولماس. سول كۇنى ءۇش-ءتورت ساعات كولەمىندە وتىزشاقتى ءۇيدىڭ ەسىگىن قاقتىق. ءبارى بىرىڭعاي اۋراداعى ۇيلەر. مىندەتتى تۇردە بايلاۋلى ءيتى بار، ەسىكتى اشىپ قالساڭ مىسىقتارىنىڭ ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ جاتادى، سونداي-اق اياق كيىم شەشەتىن جەردە سول مىسىقتاردىڭ تاماعى شاشىلىپ جاتقانى قاي ۇيگە بارساڭىزدا. ءۇيدىڭ ەسىگىن اشقان زاماتتا-اق قولقاڭدى قاباتىن قاڭسىرىق ءيىستى ايتۋدىڭ ءوزى قيىن... كەڭ سارايداعى ۇيلەرىنە كىرسەڭىز دە سول، ىبىرسىعان ىدىس-اياق، ءوز ورنىن تاپپاعان كيىم، جايىلىپ كەتكەن كور-جەر. سايلاۋعا داۋىس بەرۋشىلەر پارتيا دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن بولىپ شىقتى، بىلەتىندەرى «نۇر وتان». نازارباەۆتىڭ پارتياسى بار ما دەپ سۇرايدى اۋەلى. ال ەندى ءبىر ءبولىمى «ەست كوممۋنيچەسكايا پارتيا؟» دەيدى جاستىعىنان باسىن كوتەرە الماي جاتىپ. قولدارى قالت-قۇلت ەتىپ، جانارلارىنىڭ نۇرى وشكىندەپ تۇرعانىنا قاراماستان كوممۋنيستىك پارتياعا اسا ءبىر ىقتياتتىقپەن بەلگى سوعىپ، ونى بىزگە سەنبەيتىندىگىن دە جاسىرماي، ەكى بۇكتەپ، جاشىككە توعىتادى. سويتەدى دە، ورايى كەلسە كەڭەس وكىمەتىنىڭ ەرەن ەڭبەكتەرىن ەكشەي جونەلەدى. ول جۇيەنىڭ الدەقاشان قۇلاعانىن، ونىڭ قالپىنا كەلۋى ەندى ەش مۇمكىن ەمەس ەكەندىگىن دە ەستەن شىعارعان. كوز الدارىندا وزدەرىنىڭ اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بولعان جىلداردىڭ ەلەسى مەنمۇندالايتىنداي. جيىرما جىل وتسە دە، كوممۋنيستىك پيعىلدارى ەش وزگەرمەگەن، سەنىمدەرىنە سەلكەۋ تۇسپەگەن سياقتى... وزگە ۇلتتاردىڭ كوبى «نۇر وتانعا» داۋىس بەرگەن سەبەبى، ولار بيلىككە ۇلتشىل پارتيانىڭ كەلۋىنەن قورقادى. ال ەندى ءبىر توبى، اسىرەسە كارى-قۇرتاڭدارى كوممۋنيستىك پارتياعا داۋىس بەردى. مۇنى ءۇي ارالاپ ءجۇرىپ انىق بايقادىق.

«شاحانوۆقا نەگە قيانات جاسادىڭدار؟!»

سول كۇنى سايلاۋشىلاردىڭ كوبى «رۋحانياتتىڭ» سايلاۋدان شەتتەتىلگەنىنە نارازى ەكەندىكتەرىن ءبىلدىرىپ جاتتى. كەيبىرى داۋىس بەرۋ پاراقشاسىنا «ءبىز شاحانوۆتى قولدايمىز!» دەپ جازىپ كەتە بەرگەن. وڭاشا اڭگىمە بارىسىندا شاحانوۆ پارلامەنتكە كەلسە، قازاق ءتىلى ۇستەمدىك الادى دەپ بيلىك وكىلدەرىنىڭ قورىققاندىعىن، ال، قالعان پارتيانىڭ ەشبىرى ۇلت ءۇشىن قىزمەت ەتپەيتىنىن ايتىپ جاتتى. ءتىپتى، «رۋحانياتتى» سايلاۋدان ءبىز ىعىستىرعانداي، «شاحانوۆقا نەگە قيانات جاسايسىڭدار؟ سەندەر دە ۇيات جوق» دەپ جەكىگەندەر دە تابىلدى.

«ءجۇز پايىزدان اسىپ كەتپەسىن»

ۋچاسكەگە قايتىپ كەلسەك، باقىلاۋشىلار جوق ەكەن. مۇعالىمدەر شاي ىشۋگە كەتكەنىن، مەنىڭ دە سول جاققا بارۋىمدى ءوتىندى. كلۋبتىڭ ارتىنا ورنالاسقان مەكتەپكە اياڭدادىم. مەكتەپ دەيتىن مەكتەپ سيقى جوق. الماتىنىڭ ىرگەسىندە وسىنداي جاعدايدا بالالار ءبىلىم الادى دەگەنگە ەشكىم سەنە قويماس. اياداي ءۇش-ءتورت بولمەلى ءۇي. قابىرعاسى 1950 جىلدارى قالانعان ەكەن. وعان سول جىلدارى بوي كوتەرگەن بالاباقشانى قوسىپ، مۇعالىمدەردىڭ وزدەرى جاماپ-جاسقاپ كۇن كەشىپ وتىرعان كورىنەدى. «جازدىگۇندەرى اياداي بولمەگە سيماعان سوڭ  بالالاردى دالادا وقىتامىز، قازىرشە ءبىلىم ساپاسى جامان ەمەس» دەيدى ۇستازدار قاۋىمى. ءۇش اۋىسىممەن ءتورت جۇزگە تارتا بالا ءبىلىم االتىن مەكتەپتىڭ سىرتىن كورىپ-اق، ىشىنەن تۇڭىلەسىڭ. ارالاس مەكتەپتىڭ 90 پايىزى قازاقتىڭ بالالارى. سوناۋ حراپۋنوۆتىڭ كەزىندە جاڭا مەكتەپ سالىنادى دەگەن ۋادە بەرىلىپتى. ودان بەرى دە ۋادەدەن قۇر الاقان ەمەس كورىنەدى. بىراق ءالى شىعار ناتيجە جوق. باقىلاۋشىلارىمىز بەن مۇعالىمدەر بۋى بۇرقىراعان مانتىنى ورتاعا قويىپ، قىزىلكۇرەڭ شايدى اسىقپاي سوراپتاپ وتىرعان تار بولمەگە باس سۇقتىم. اڭگىمەنىڭ قىزعان تۇسى-اۋ دەيمىن، تۇسكە شەيىن تومسىرايىپ جۇرگەن جسدپ-نىڭ وكىلى دە قىزۋ اڭگىمەگە ەلتىپ كەتىپتى. ءدىن، ءتىل، رۋح تۋرالى نەشەتۇرلى حيكايا كەتتى. ساياساتتىڭ جەتى اتاسىن جەزدەي قاقتادىق. ءسويتىپ وتىرىپ، كەشتىڭ قالاي كەلەگنىن دە بايقاماي قالىپپىز. باقىلاۋشىلار قانشا ادام داۋىس بەرگەنىن ءبىلىپ كەلۋىمدى ءوتىندى. ويىمدا تۇك جوق، كىرىپ بارسام، مۇعالىم بىتكەن ابىر-سابىر. سايلاۋ قوراپشاسىنا بيۋللەتەندەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن توعىتىپ جاتىر. سىزگە وتىرىك، ماعان شىن. مەنى كورىپ ءسال قىسىلعانداي بولدى. داۋىس بەرۋگە ءتيىس مىڭ ادامنىڭ توقسان بەس پايىزى «ءوز تاڭداۋىن» جاساپتى سول كۇنى. «بايقاڭىزدار، 100 پايىزدان اسىپ كەتپەسىن» دەدىم مىسقىلداپ.

سايلاۋ «ناتيجەسى»

كەشكى ساعات 20.00-دە ەسىكتى بەكىتىپ، ءتورت قارا كوز تۇگەل جينالىپ، داۋىس ساناۋعا كىرىستىك. ادەتتەگىدەي 1030 ادامنىڭ 980-گە جۋىعى ءوز «قۇقىلارىن» دۇرىس پايدالانا بىلگەن.
«نۇر وتان» - 870, «اق جول» - 40, كوممۋنيستىك پارتيا 20, جسدپ -18, قالعاندارى ودان دا تومەن ناتيجەگە يە بولدى.
ءبىزدىڭ اعاي ماسليحاتقا ىركىلمەي ءوتتى.

P.S.
بۇل الماتى 0الاسى الاتاۋ اۋدانىنا قاراستى  ءبىر اۋىلدا وتكەن جاعادي ەكەنىن شامالاپ ءبىلىپ وتىرعان شىعارسىزدار. اتالعان اۋىلداعى الەۋمەتتىك ماسەلەلەر جايلى الدا  ارنايى  تاعى ءبىر توقتالارمىز انىق. ەڭ باستىسى ءبىر سايلاۋ بولىمشەسىندەگى جاعداي بارلىعىنا ورتاق قوي دەپ ويلايمىز. قاز-قالپىندا، ورىنسىز اسىرەلەمەي تۇسىرگەنىمىزدى ەستەن شىعارماڭىزدار.
«اباي-اقپارات»

سايلاۋ كەزىندە ءتۇرلى زاڭ بۇزۋشىلىقتار بولعانى جونىندە ەل ىشىندەگى اڭگىمە ءالى دە باسىلعان جوق. تومەندەگى بەينەتاسپادان وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، بايدىبەك اۋدانىنداعى سايلاۋ ۋچاسكەلەرىن ارالاعان باقىلاۋشىنىڭ ساياسي ناۋقان بارىسىندا كورگەن-بىلگەن، بايقاعان دۇنيەلەرىن كورە الاسىزدار.