اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانعان رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بيىل العاشقى 8 ايدا 130 مىڭنان اسا وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق فاكتىسى تىركەلىپتى. بىراق كىنالىلەردىڭ تەك 2500-ءى عانا اكىمشىلىك جازاعا تارتىلىپتى. كوپشىلىك جاعدايدا ەكى جاقتىڭ كەلىسىمى بويىنشا قىلمىستىق ءىس تەرگەلمەي، جابۋلى قازان جابۋلى قالادى نەمەسە سوت ماسەلەنى سوزبۇيداعا سالىپ، ناقتى شەشىم قابىلدانبايدى ەكەن.

كۇيەۋىنىڭ ۇستىنەن شاعىمدانعان ءبىر ايەلدىڭ ارىزى 9 اي بويى قارالىپ، قىلمىسكەرگە شارا قولدانىلماعان. وتكەن جىلى كۇيەۋىنەن زورلىق-زومبىلىق كورگەن مىڭنان اسا ايەل، ءبىرازى جاس سابيلەرىمەن، قۇقىقتىق قورعاۋ ورىندارىن پانالاعان. پاندەميا، اسىرەسە توتەنشە جاعداي كەزىندە، وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق ارتا تۇسكەن. قىلمىس جاساعان 10 ادامنان تەك  2-3 عانا زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرىپتى.

ايەلدەردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ جايلى مەملەكەت قانشاما زاڭ قابىلداعانىنا قاراماستان وتباسىندا ءاربىر بەسىنشى ايەل كۇيەۋىنەن زورلىق-زومبىلىق كورەدى ەكەن. 2019 جىلى 2480 ايەل مەن قىز زورلىققا ۇشىراعان، 742 نازىك جاندى وزىنە قول جۇمساعان.

قوعامىمىزداعا قاتىگەزدىكتىڭ كەلەسى ءبىر ءتۇرى، وقۋشىلاردىڭ اراسىنداعى توبەلەس، ۇرىپ-سوعۋدان قايتىس بولعان قىرشىن جاستار بار. وتكەن جىلى تۇركىستاندا جەتى جاسار ءجاسوسپىرىمدى جوعارعى سىنىپتا وقيتىن بالالار بىرنەشە اي بويى جابىرلەگەن. جابىرلەنۋشىنىڭ اجەسى استاناعا بارىپ شاعىمدانعانننان كەيىن عانا قىلمىسكەرلەر بەلگىلى بولىپ، مەكتەپ ديرەكتورى مەن سىنىپ جەتەكشىلەرىنە، بۇزاقىلاردىڭ اتا-انالارىنا شارا قولدانىلعان. جاقىندا پاۆلوداردا التى جاسار ەربالانى زورلاعان 28 جاستاعى جىگىت، ساتباەۆ قالاسىندا بەس جاسار قىزعا ايۋاندىق جاساعان 62  جاستاعى قىمىسكەر ۇستالدى. الماتى وبلىسىنىڭ ۇشتوبە قالاسىندا 27 جاسار ايەل 2 جاستاعى بالاسىن ءولتىرىپ، توڭازىتقشىقا سالىپ قويعانى بەلگىدى بولدى. جاڭا تۋعان نارەستەنى قوقىس جاشىگىنە نەمەسە كوشەگە تاستاپ كەتۋدىڭ بەس وقيعاسى تىركەلگەن تۇر. ورىمدەي جاس قىزدار توبەلەسىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ بۇرىمدارىنان تارتىپ، سۇيرەپ اسا قاتىگەزدىك كورسەتكەنى ۆيدەو ارقىلى تاراتىلعان. ال باسىنا ورامال تارتىپ، بەتىن تۇمشالاپ، ەتەگى جەرگە سۇيرەتىلەتىن ۇزىن كويلەك كيگەن   بويجەتكەندەردىڭ ءبىر بىرىمەن توبەلەسۋى تىپتەن ماسقارا ەمەس پە؟ وتكەن جىلى اسكەردە 150-دەن اسا الىمجەتتىلىك وقيعاسى تىركەلگەن، مۇنداي قىلمىس جونىنەن قازاقستان الدىڭعى قاتارداعى ون ەلدىڭ ىشىندە كورىنەدى. وتان الدىنداعى بورىشىن اتقارىپ قايتسىن دەپ اتتاندىرعان ازاماتتىڭ ورنىنا مۇردەسى سالىنعان تابىت العان اتا-انالار دا بار. 

بۇۇ-نىڭ رەسمي دەرەكتەرىنە قاراعاندا، قازاقستاندا وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىقتان شامامەن 400-دەن استام ادام قايتىس بولىپتى. قاتىگەزدىك پەن جاۋىزدىق، جانتۇرشىگەرلىك وقيعالار قالىپتى جاعدايعا اينالىپ بارادى. 50-دەن اسا ەلدە زورلىق-زومبىلىق جاساعاندارعا، سونىڭ ىشىندە فرانتسيادا 20 جىلدان اسا قاماۋ جازاسى كەسىلەدى ەكەن. جاقىندا راحىمشىلىق جاساۋ ماقساتىمەن قاتال جازانى مۇلدە الىپ تاستاۋ جونىندە پرەزيدەنت ۇسىنىس جاسادى.

كۇندەلىكتى تۇرمىس اۋىرتپالىعىنان، باسپانا بولماۋىنان، جارقىن بولاشاقتان ۇمىتسىزدىكتەن، ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ قۇلدىراۋىنان قانشاما جاستار وتباسىن قۇرا الماي ءجۇر، نەكەلەسكەندەرىنىڭ ۇشتەن بىرىنە جۋىعى  اجىراسىپ تىنۋدا. كەزىندە بەيسەن قۇرالبەك جۇرگىزگەن «قارەكەت» باعدارلاماسىندا ەر ازاماتتاردى بىلاي قويعاندا، ەكى ءۇش بالاسىن تاستاپ، جەڭىل جۇرىسكە سالىنعان ايەلدەر جايلى دا ايتىلعان ەدى. وتكەن جىلعى مالىمەتتەرگە قاراعاندا ءۇش مىڭعا جۋىق كامەلەتكە تولماعان قىزدار ەكىقابات بولعان، ونىڭ كوپشىلىگى ۇلتىمىز شوعىرلانعان قازىرگى تۇركىستان وبلىسىنان،  مىڭنان اسا وقۋشى قىزدار تۇسىك جاساتقان. 

تۇرمىستاعى زورلىق-زومبىلىق، قاتىگەزدىك پەن الىمجەتتىلىكتىڭ باستى سەبەپتەرى - الەۋمەتتىك تۇراقسىزدىق، جۇمىسسىزدىق، عالامتور ارقىلى  تاراتىلاتىن اقپاراتتار جانە ت.ب. ەكەنى بەلگىلى. مەن ولارعا سوڭعى كەزدە  كوگىلدىر ەكراننان كورسەتىلىپ جاتقان وتاندىق تەلەسەريالداردى قوسار ەدىم. بۇرىنعى اقپارات ءمينيسترى داۋرەن اباەۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا، 2019 جىلى ءارتۇرلى جانردا تۇسىرىلگەن 40-تان اسا سەريال كورەرمەنگە ۇسىنىلىپتى. ولاردىڭ نەگىزگى ماقساتى - ۇلتىمىزدىڭ سالت-داستۇرىنە، تاريحىنا نازار اۋدارۋ، وتباسىلىق قۇندىلىقتار مەن بەرەكە-بىرلىكتى ناسيحاتتاۋ، حالقىمىزدىڭ باي  تاريحى مەن ءداستۇرىن كورسەتۋ. وكىنىشكە وراي وسى ماقساتتى وتاندىق تەلەسەريالدار اتقارا الماي وتىرعانىنا سەنىمدىمىن. ەڭ باستىسى ولاردىڭ كوپشىلىگى وزەكتى تاقىرىپ، نارىقتىق زامانعا بايلانىستى قالىپتاسىپ جاتقان قوعامنىڭ شىنايىلىعى رەتىندە زورلىق زومبىلىقتى، ەكىجۇزدىلىك پەن ساتقىندىقتى، قاتىگەزدىك پەن تاعىلىقتى ناسيحاتتايدى. تۇجىرىمىم دالەلدى بولۋ ءۇشىن سوڭعى جىلى كوپشىلىك كورەرمەنگە ۇسىنىلىپ، قازاقستان ارناسىنان كورسەتىلگەن «وسيەت»، «اۋلەت ارى»، «ءيىرىم، انا قادىرى»، «اينىماس ايعانىم»   تەلەحيكايالارىنان مىسال كەلتىرەيىن.  

«وسيەت» دەپ اتالاتىن تەلەسەريالدىڭ باستى كەيىپكەرلەرى جاسى الپىستان اسقان بانكير سابىرجان، ونىڭ ءۇش قىزى مەن كۇيەۋبالالارى. اياق استىنان قارتتىڭ دەنساۋلىعى سىر بەرىپ، جاعدايى ناشارلاعانىن ەستىگەن قىزدارى اكەسىنىڭ ۇيىنە جينالادى. ول ايىقپاس دەرتكە شالدىققانىن ايتىپ، دۇنيە-مۇلكىمە يە بولعىلارىڭ كەلسە، جەكەجايعا كوشىپ كەلەسىڭدەر، بىرگە تۇرامىز» - دەپ تالاپ قويادى. ۇلكەن كۇيەۋ بالاسى داستان بىرگە قىزمەت ىستەيتىن كوڭىلدەسىنىڭ ۇيىنە ءجيى بارىپ تۇرادى، ول: «ايەلىڭنەن قاشان اجىراساتىن بولدىڭ»؟- دەپ، ەكىقابات ەكەنىن ايتادى. اتاسىنىڭ بايلىعىن يەمدەنۋدىڭ جولىن ىزدەپ، باجاسى تالعاتپەن اقىلداسادى، بىراق ول ساتقىندىققا بارمايتىنىن ايتادى. سابىرجان داستاننىڭ ءىس ارەكەتىنە قاتتى اشۋلانادى، ەكى كۇيەۋبالاسى تالعات پەن ارتۋر ونى قولتىعىنان سۇيرەپ الدىنا اكەلەدى.  قايىناتاسى قىزمەتتەن جانە وتباسىنان قۋىلعانىن، ەندى بانكتى ورتانشى كۇيەۋبالاسى باسقاراتىنىن مالىمدەيدى. كوڭىلى جابىرقاعان داستان كافەدە   اراققا سىلقيا تويادى، داياشى جىگىتكە بۋدا-بۋدا اقشا ۇسىنادى. وسى كەزدە ءۇش قىز اكەسىنىڭ ۇيىندە باس قوسىپ، تاتۋلاسايىق، ومىردە قيىنشىلىقتار كەزدەسسە ءبىر-بىرىمىزدەن كومەگىمىزدى ايامالىق دەپ قۇشاقتاسىپ، ءماز مايرەم بولىپ وتىرعان ەدى. داستاننىڭ كولىك اپاتىنا ءتۇسىپ، مەرت بولعانى جايلى سۋىق حابار جەتەدى. زاۋرەش اكەسىنە جۇگىرىپ كەلىپ: «بارىنە سەن كىنالى، سەنىڭ كەسىرىڭنەن كۇيەۋىممەن اجىراستىم، ول جول اپاتىنان قايتىس بولدى» - دەپ جىلايدى.

تەلەسەريال سيۋجەتى وسىلاي ءوربيدى. مۇمكىن نارىقتىق زامانعا بايلانىستى بايلىق ءبارىن بيلەپ، وتباسى قۇندىلىقتارىن ەلەمەي، كولەڭكەلى تابىسقا كەنەلۋ، ساتقىندىق جاساۋ، ازعىندىق جولعا ءتۇسۋ قوعامىمىزدىڭ رۋحاني قۇلدىراۋىن سيپاتتايتىن شىعار. دەگەنمەن تەلەحيكايا سيۋجەتىنىڭ شىنايىلىعى، ارتىستەردىڭ رولدەردى سومداۋ شەبەرلىگى جاعىنان سىن كوتەرمەيدى. ماسەلەن داستاننىڭ كوڭىلدەسىنىڭ توسەگىندە شولجيىپ جاتۋى، كىشى قىزى اجاردىڭ اكەسىنە ءدارى ورنىنا ۋ ساتىپ الۋى، سىنىپتاس بويداق جىگىتتىڭ ۇيىندە قونىپ قالۋى، اپالى-سىڭلىلەردىڭ ءبىر بىرىمەن شاڭقىلداسىپ ۇرسىسۋى، تىپتەن توبەلەسكە دەيىن بارۋى، سابىرجاننىڭ وتباسىمەن ارالاسىپ جۇرگەن ايەلدىڭ بالاسىنا ول سەنىڭ اكەڭ ەدى دەپ الداۋى جانە ت.س.س. ەپيزودتار.

جاقىندا كورسەتىلگەن «قاناتسىز قۇستار 2» تەلەحيكاياسى دا كوڭىل كونشىتپەيدى. نەگىزگى سيۋجەتى كاسىپكەر ءسابيت نيازۇلى، ونىڭ بالاسى ارمان مەن نەمەرەسى  ءنۇرالىنىڭ اينالاسىندا ءوربيدى. اراققا سىلقيا تويعان ارمان ايەلى شولپاندى ۇرىپ سوعادى. «مىنا تۇرىڭمەن دالاعا شىعا قويماسسىڭ، نەگە ۇيىڭنەن قايتىپ كەلدىڭ، ۇرعانىمدى اكەم مەن بالام ءبىلسىن - دەپ جىلاپ وتىرسىڭ با»؟ – دەيدى. شولپان: «قۇداي ءۇشىن مەنى جايىما قالدىرشى، بالام ءۇشىن كەلىپ وتىرمىن، ايتپەسە سەنىڭ بەت ءجۇزىڭدى كورمەس ەدىم، ەكى ادامدى ءولتىردىڭ، اكەڭ سەنى قۇتقارىپ باسقا ادامدى تۇرمەگە وتىرعىزدى» - دەيدى. اكەسى كەتىپ بارا جاتقان ارمانعا قاتال ۇنمەن: نەگە كاسىبىڭمەن اينالىپايسىڭ، قايدا بارا جاتىرسىڭ، تاعى دا اراق ىشۋگە مە؟- دەيدى. ارمان «ماعان اقىل ۇيرەتپەي اق قوي» - دەپ ءجيى بارىپ تۇراتىن كوڭىلدەسى جاس قىز ازيداعا كەتەدى. ول ەكىقابات بولىپ بالا تاپقان. ارمان ازيداعا: «مەن كەلگەندە قىزىڭدى كورسەتۋشى بولما، قايدا جىبەرەرىڭدى ءوزىڭ بىلەسىڭ، كورمەيتىن بولايىن» - دەپ شارت قويادى. كوڭىلدەسىنىڭ شارۋاسىن ءبىتىرىپ شىعارىپ سالعان ازيدا سابيىنە: «اكەڭدى اشۋلاندىرما، ول بىزگە ىلعي اقشا اكەلەدى» - دەپ جۇباتقانداي بولادى. 

ءسابيت كەلىنى شولپانعا: «نەمەرەم قايدا، ەكەۋمىز عانا شوشايىپ وتىرامىز با؟ بايلىق جەتەدى، ەرتەڭگى كۇنى سوعان ءنۇرالى يە بولماي ما، ارماننان مۇلدە كۇدەر ءۇزدىم، ول ەر ەمەس ەز بولدى عوي» - دەيدى. ءنۇرالى اكەسىنە تارتپاعان، مىشەزى مۇلدە بولەك، مەيىرىمدى، قاراپايىم، اتاسىنىڭ بايلىعىنا قاراماستان ءوز كۇنىن ءوزى كورۋگە تىرىسادى. جەكە اۆتوكولىگىمەن جولاۋشى تاسىپ، تيىن تەبەن تابادى. بىردە ۇلپان دەگەن قىزبەن تانىسادى، شەشەسى قايتىس بولىپ، اكەسىمەن تۇرادى ەكەن، كەيىن سوعان ۇيلەنەدى. ۇلپان اكەسىنىڭ ۇيىنە ءجيى كەلىپ، كومەكتەسىپ تۇرادى. باسىندا ول اراققا ءبىراز سالىنعانىمەن قىزىن تىڭداپ ىشىمدىكتى مۇلدە قويادى. دارىگەرلەر: «جۇرەگىڭ دىمكاس، بالا كوتەرۋگە بولمايدى» - دەپ ەسكەرتۋىنە قاراماستان ەكىقابات بولىپ، بوسانۋ كەزىندە  ۇلپان قايتىس بولادى. سۇيگەن جارىنان ايرىلعان ءنۇرالى قاتتى قايعىرىپ، ونىڭ ولىمىنە نارەستە كىنالى بولعانداي، «ماعان كورسەتۋشى بولماڭدار» دەپ ازار دا بەزەر بولادى.

ءالى دە كورسەتىلىپ جاتقان «اينىماس ايعانىم» تەلەسەريالىنا كەلسەك باستى كەيىپكەر كۇيەۋى قايتىس بولىپ، ءۇش قىزىمەن قالعان، مەكتەپ اسحاناسىندا ىستەيتىن جەسىر ايەل. اراسىندا ديرەكتوردىڭ قىزمەت بولمەسىن تازالاپ، ەدەنىن جۋادى. مەكتەپتە وقيتىن كىشىرەك ەكى قىزى كوشەدەن تاستاندى نارەستەنى تاۋىپ الىپ، ۇيىنە اكەلەدى. شەشەسى حابارلاعاننان كەيىن كەلگەن پوليتسيا قىزداردان: «نارەستەنى قايدان تاۋىپ الدىڭدار دەگەن سۇراققا ولار بىرەسە كوشەدە  قوقىس جاشىگىنىڭ قاسىنان، بىرەسە اۋىل سىرتىنان تاۋىپ الدىق» - دەپ ەكىۇشتى جاۋاپ بەرەدى. دارىگەرلەر تاستاندى بالانىڭ دەنساۋلىعىن تەكسەرىپ الىپ كەتەدى،   جەتىمدەر ۇيىنە ورنالاستىرعانى بەلگىلى بولادى. ەكى قىزدىڭ ۇيدە دە، مەكتەپكە بارا جاتقانداعى ايتاتىنى بالانى وزدەرى الىپ تاربيەلەۋ، اتىن اقجول دەپ قويادى، شەشەسىن كوندىرەدى. ايعانىمنىڭ جوعارعى سىنىپتا وقيتىن ۇلكەن قىزى جازيرا: «ۇشەۋىزدى ارەڭ باعىپ جۇرگەندە ءتورتىنشى بالانى نە ىستەمەكسىڭدەر» - دەپ قارسى بولادى. جەڭىل مىنەزدىلەۋ قىز وزىنەن ۇلكەن جىگىتپەن كەزدەسىپ جۇرەدى، موتوتسيكلمەن سەرۋەندەيمىز دەپ جول اپاتىنا ۇشىرايدى، جەڭىل جاراقات الادى. سىنىپتاسى كەلىپ «سەن بۇل قىزعا جولاۋشى بولما» دەپ ونىمەن توبەلەسىپ، تاياق جەيدى

ايعانىمنىڭ ەرجەتىن قالعان ورتانشى قىزى داريعا دا مەكتەپتە تىنىش جۇرمەيدى. بىردە سىنىپتاس قۇربىسىمەن توبەلەسىپ، بۇرىمىنان سۇيرەيدى. ەربالالاردى ۇيىمداستىرىپ سىنىپقا جاڭادان كەلگەن بالانى تالكەككە سالادى. بۇزاقىلىعى ءۇشىن مەكتەپ ديرەكتورى سىنىپ جەتەكشىسى داستان ەكەۋىن  شاقىرىپ، قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسايدى. ايعانىم قىزىنىڭ تارتىپسىزدىگى ءۇشىن ودان كەشىرىم سۇرايدى، وسىلاي تانىسىپ، كەيىن داستان ۇيلەنبەك بولادى. سول مەكتەپتە ىستەيتىن ونىڭ شەشەسى: جەسىر ايەلدى الىپ، ونىڭ ءۇش بىردەي قىزىن باقپاقسىڭ با- دەپ بالاسىنا ءۇزىلدى كەسىلدى قارسى بولىپ، ايعانىمعا ۇلىمنان اۋلاق ءجۇر»- دەپ قاتاڭ ەسكەرتەدى. تولىق وتباسى بولماعاندىقتان مەكەمە ايعانىمنىڭ تاستاندى بالانى الۋ جايلى ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرمايدى. ناعاشىسى اۆتوكولىك جوندەۋمەن اينالىساتىن جاس جىگىتپەن تانىستىرادى، ەكەۋى كەزدەسە باستايدى. ونىڭ ايەلى كۇيەۋىنە: «بۇعان سوندا ءتورت بىردەي بوتەن بالانى اسىراتپاقسىڭ با» دەپ قارسى بولادى. ايعانىمنىڭ ويى تولىق وتباسى رەتىندە اقجولدى تاربيەگە الۋ. 

جازيرانىڭ سىنىپتاس قۇربىلارى تۇنگى كلۋبقا بارىپ، كوڭىل كوتەرمەك بولادى. سوندا ەربالالار ەرەسەك جىگىتتەرمەن توبەلەسىپ قالادى دا، سولاردىڭ بىرەۋى جازيراعا جارماسىپ، ونى قاراڭعى بۇرىشقا اپارىپ، جىلاپ سىقتاعانىنا قارسىلىق كورسەتكەنىنە قاراماستان زورلايدى. قاسىنداعى جولداس قىزى  جىگىتىنە حابارلايدى، ول جازيرانى ۇيىنە ەرتىپ كەلىپ، بولعان جاعدايدى شەشەسىنە ايتىپ بەرەدى. ايعانىم قىزدارىنا دۇرىس ءتالىم-تاربيە بەرە الماعانىنا قاتتى وكىنەدى. 

شىنايىلىعى كۇمان كەلتىرەتىن تەلەحيكايا وقيعالارى وسىلاي ءوربيدى. وسى ورايدا سوعىس كەزىندە جەتىم قالعان جاسوسپىرىمدەردى قازا بولعان اكەلەرىن جوقتاتپاي تاربيلەگەن ەر انالارىمىز ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. 

ءبىر سوزبەن ايتقاندا «قوي دەيتىن قوجا، اي دەيتىن اجا» جوق، تاربيەلىك ءمانى، شىنايىلىعى مەن ارتىستەردىڭ ويناۋ شەبەرلىگى كوڭىل كونشىتپەيتىن     سەريالدار كوگىلدىر ەكراندا كوپشىلىككە كورسەتىلىپ جاتىر. وسى ورايدا وسىدان ءبىر عاسىرداي بۇرىن ءاليحان بەكەيحانوۆتىڭ: «ءوز تىزگىنىڭدى ءوزىڭ الىپ جۇرە الماي، شاتاق داۋدان شىقپاي اق قويدىڭ، ءبىر ەكى اۋرۋىڭ بار عوي قازاعىم. قىلىعىڭدى كورىپ ءىشىم كۇيەدى» دەپ جازعانىن ەسكە الۋ ورىندى سياقتى. 

وتاندىق تەلەسەريالداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ سيۋجەتىنىڭ تارتىمدىلىعى مەن  شىنايىلىعى، ارتىستەردىڭ رولدەردى ويناۋ شەبەرلىگى قاناعاتتاندىرمايتىندىقتان كوبىنەسە قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ، دۋبلياج جاسالعان تۇركيا، كورەيا، مالايزيا، جاپونيا ەلدەرىنىڭ تۋىندىلارىن كورۋگە تۋرا كەلەدى. كارىس پەن جاپون فيلمدەرىندە ۇلكەندى سيلاۋ، قۇرمەتتەپ، تاعزىم ەتۋ سياقتى ۇلتتىق داستۇرلەر قاتاڭ ساقتالاتىنى، قىز بەن جىگىت اراسىنداعى ماحاببات پەن سۇيىسپەنشىلىك كورىنىستەرى شەكتەن شىقپايتىنى بايقالادى. اندا ساندا كورسەتىلەتىن وزبەك سەريالدارىندا دا ۇلتتىڭ قالىپتاسقان ادەت-عۇرپى ساقتالادى، بىزدەگىدەي اسا ورەسكەلدىك جوق...

مۇرات قويشىباەۆ

Abai.kz