«جاس الاش» گازەتىنەن (13 قازان 2020 ج) «اۋدارما بيۋروسى ما الدە تامىر-تانىستىق بيۋروسى ما؟» دەگەن ماقالانى وقىپ شىعىپ قاتتى نالىدىم. ءبىر قاراعاندا، ماقالا «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا» دەپ جازىلا سالعانداي بولىپ كورىنگەنمەن، ارعى تۇبىنە بالە جاسىرعان ماقالا بولىپ شىققان. سوندىقتان دا امالسىز قولىما قالام الدىم.

مەن بۇل جەردە ءوزىم تالقىلاۋلارىنا قاتىس­قان ەكى تومدىق انتولوگياعا عانا توقتالماقپىن.

سول تالقىلاۋلاردى ۇيىمداستىرعاندار: «ەكى تومدىق انتولوگياعا تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءومىر سۇرگەن قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارى عانا قامتىلدى»، – دەدى. بۇل ۇستانىمعا تالقىلاۋعا قاتىسۋشىلاردىڭ بىردە-بىرەۋى قارسى شىققان جوق. ويتكەنى بەلگىلى ءبىر كەزەڭدى عانا قامتيتىن انتولوگيالار دا دۇنيەگە كەلىپ جاتادى. وسى ۇستانىمدى ۇستانعان قۇراستىرۋشىلار، ماسەلەن، پوەزيا انتولوگياسىن قادىر مىرزاليەۆ، تۇمانباي مولداعاليەۆ، ولجاس سۇلەيمەنوۆتەردەن باستاپتى. مۇنى ءبارىمىز دە قۇپ الدىق. ماقالا اۆتورى ەكى تومدىق انتولوگيانىڭ جاريالانعانىن اسىعىس جاسالىنعان دەپ تانىپ، وعان اۋدارما بيۋروسىمەن بىرگە جازۋشىلار وداعىن دا كىنالايدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، بۇل انتولوگيالارعا قازىر ۇلىقبەك ەسداۋلەت، بۇرىن نۇرلان ورازالين باسقارعان جازۋشىلار وداعىنىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق. شا­­ماسى، بۇعان اۋدارما بيۋروسىنىڭ ءوزى باستاماشى بولعان بولۋ كەرەك. ارينە، قۇراستىرۋعا بەلگىلى قالامگەرلەر تارتىلعان شىعار. بىردەن ايتا كەتەيىن، بۇل رەتتە اۋدارما بيۋروسىنا ەشقانداي دا كىنارات تاعا المايمىن. ويتكەنى انتولوگياعا كىرگەن اۆتورلار وتە ءبىر تالعامپازدىقپەن تاڭداپ الىنعان. ولارعا ءبىزدىڭ العىستان باسقا ايتارىمىز جوق.

مىرزا كەنجە ءوزىنىڭ ماقالاسىندا: «انتولوگيا جان-جاقتى تالقىلاۋلاردان وتپەدى»، – دەپ ناليدى. مەن، ءوز باسىم قانشاما انتولوگيالاردىڭ جارىق كورگەنىنە كۋا بولىپ كەلە جاتىرمىن. سولاردىڭ بىردە-بىرەۋى جۇرتشىلىق تالقىلاۋىنان وتكەن ەمەس. ويتكەنى انتولوگياعا كىرەتىن شىعارمالار – كەزىندە جۇرتشىلىقتان جوعارى باعاسىن العان شىعارمالار. ەڭ بولماسا، ماقالا اۆتورى وسىنى ءبىلۋى كەرەك قوي. وسى ءبىر قاعيدانى بىلمەگەندىكتەن دە مىرزا كەنجە: «انتولوگيا «ءدۇبارا-دۇمبىلەز» كۇ­يىندە دۇنيە جۇزىنە تارالىپ كەتە بەردى»، – دەپ سو­عادى. «بىلمەگەن ۋ ىشەدى» دەگەن وسى. دەگەنمەن ءبىز، «بالكىم، اعاتتىق تا بار شىعار» دەپ انتولوگيانى قاراپ شىقتىق. دەنى دەرلىك تالاي رەت ۋاقىت سۇ­رىپتاۋلارىنان وتكەن بەلگىلى شىعارمالار. باعاسىن كەزىندە العان ونداي شىعارمالاردى تاعى دا تالقىلاپ جاتۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ ولاي بولسا، مىرزا كەنجەنىڭ ولاردى «ءدۇبارا- دۇمبىلەز» دەپ سوعۋىنا جول بولسىن!

ماقالا اۆتورىنىڭ «ءدۇبارا-دۇمبىلەز» دەپ س­و­گۋىنە دە، تالقىلانبادى دەپ كىنارات تاعۋىنا دا تاعى ءبىر جاۋاپ بار. ماسەلەن، وسى ءبىر يگىلىكتى شارۋانى ابىرويمەن اتقارۋعا سول كەزدە پرەزيدەنت اپپاراتىندا جۇمىس ىستەيتىن ايدا بالاەۆا مەن راۋان كەنجەحانۇلى اۆتورلارمەن الدەنەشە تالقىلاۋلار وتكىزۋمەن بىرگە شەت ەلدەردەن اۋدارماشىلاردى دا شاقىرىپ، بىزدەرمەن، ياعني اۆتورلارمەن كەزدەستىرىپ، سەمينارلار ۇيىمداستىردى. ولارمەن پىكىرلەستىك، سويلەستىك. مەن، ءوز باسىم اۋدارماشىلار ارقىلى اعىلشىندارمەن، يسپاندىقتارمەن، فرانتسۋزدارمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇردىم. تاعى دا ايتا كەتەتىن جاعداي – ايدا با­لاەۆا مەن راۋان كەنجەحانۇلى، گازەتتەردەن دە وقىدىق، تەلەديدارلاردان دا كورىپ وتىردىق، بىرقاتار شەتەلدەرگە شىعىپ، ونداعى باسپاگەرلەرمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەدى. بۇلاردىڭ ءبارى – كورە بىلگەن ادامعا ۇلكەن ەڭبەك. ال كورمەس – تۇيەنى دە كورمەس. وسىنداي قىرۋار جۇمىستار اتقارعان، انتولوگيانى دۇنيەگە كەلتىرگەن ادامدارعا العىس ايتۋدىڭ ورنىنا ولاردى كىنالاۋىمىز ۇيات-اق.

ارينە، سولاي بولا تۇرا، ول انتولوگيالاردىڭ دا كەمشىن تۇستارى بار شىعار. تىرناق استىنان كىر ىزدەسەڭ، قاي جۇمىستان دا كەمشىلىك تابۋعا بولادى. بىراق ءوز باسىم، وسپادارلىق دەيتىندەي بادىرايىپ كوزگە ءتۇسىپ تۇرعان ونداي كەمشىلىكتەردى كورگەن جوقپىن. ال اۋدارما ساپاسىنا باعا بەرۋ مىرزا كەنجەنىڭ قولىنان كەلمەسە، مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى. ويتكەنى مەن ورىسشاسى بولماسا اعىلشىن، قىتاي، يسپان، اراب، فرانتسۋز تىلدەرىن بىلمەيمىن. بىلەتىنىم، بۇل شارۋا، تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، ۇلكەن رۋحاني يگىلىكتى ءىس بولدى.

ماقالامنىڭ باس جاعىندا مىرزا كەنجەنىڭ بۇل ماقالاسىنىڭ ارعى تۇبىندە ءبىر بالە جاسىرىنىپ جاتىر دەپ ەدىم، ەندى سوعان كەلەيىك. مىرزا كەنجە: «وڭباعان وسپادارلىقتى «قازىرگى قازاق پروزاسى مەن پوەزياسى انتولوگياسىنان دا بايقادىق. قوس انتولوگياعا بارلىعى 61 اۆتور ەنگىزىلىپتى. پروزادان – 30, پوەزيادان – 31. پروزايكتەردىڭ جارتىسى (15 اۆتور), اقىنداردىڭ جارتىسىنان كوبى (16 اۆتور) ورتا ءجۇز وكىلدەرىنەن ىرىكتەلىپتى. وسى ارادا ەرىكسىزدەن وسى شىعارىلىمعا جاۋاپتى تۇلعالاردىڭ دا ورتا ءجۇز وكىلى ەكەنىن ەسكە الاسىڭ. ءتىزىمدى ىرىكتەپ، شىعارمالاردى اۋدارۋ ىسىمەن اينالىسقان قازاقستان جازۋشىلار وداعى تولەگەن ايبەرگەنوۆ، مۇقاعالي ماقاتاەۆ، بەردىبەك سوقپاقباەۆ، تاكەن الىمقۇلوۆ، وسپانحان اۋباكىروۆ، جۇماتاي جاقىپباەۆ، ت. ب. كوپتەگەن كلاسسيك ساڭلاقتاردى «ۇمىت قالدىرعان»، بالكىم، قاساقانا ەنگىزىلمەگەن»، – دەپ ىلىك ىزدەيدى. بۇل – بالەلى، جالالى سوزدەر. ەندى، مىنە، قازاقتى ءبولىپ، ءبىر-بىرىنە قارسى قوياتىن سوراقىلىققا دا جەتتىك. جەتىسكەن ەكەنبىز!

ءسوزىمىزدىڭ باسىندا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، بۇل انتولوگيالارعا تەك تاۋەلسىزدىك جىلدارى ءومىر سۇرگەن قالامگەرلەر عانا كىرگىزىلگەن دەگەنبىز. ال تولەگەن ايبەرگەنوۆ، مۇقاعالي ماقاتاەۆ، بەردىبەك سوقپاقباەۆ، تاكەن الىمقۇلوۆ، وسپانحان اۋباكىروۆ، جۇماتاي جاقىپباەۆتار تاۋەلسىزدىكتەن بۇرىن دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەندەر عوي.

ويپىرماي، بۇرىن، ادەبيەتتە «مىناۋ ورتا ءجۇز، مىناۋ ۇلى ءجۇز، ال مىناۋ كىشى ءجۇز» دەگەن ءۇردىس جوق ەدى. ماسەلەن، ايتۋلى الپىسىنشى جىلدارى شىققان اتاقتى اقىندار تۋرالى ايتقاندا مۇقاعالي ماقاتاەۆ، تۇمانباي مولداعاليەۆ، قادىر مىرزاليەۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆ دەپ جازۋشى ەدىك. ءالى دە جازا بەرەمىز. مەن دە جازدىم. بىراق بىردە-ءبىر رەت بۇل اقىنداردىڭ ىشىندە نەگە ورتا ءجۇزدىڭ وكىلى جوق دەگەن ءسوزدى ەستىمەپ ەدىك. ەندى، مىنە، تاۋەلسىزدىك الىپ، ءبىرتۇتاس ەل بولامىز دەگەندە ەستىپ وتىرمىز.

ەسىمە تاعى ءبىر تاريحي وقيعا ءتۇسىپ وتىر. مۇح­تار اۋەزوۆ ناۋقاستانىپ اۋرۋحانادا جاتقاندا، ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىندە سوڭىنان ەرىپ كەلە جاتقان ىنىلەرىنە، تاحاۋي احتانوۆقا، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆكە، زەينوللا قابدولوۆقا، سافۋان شايمەردەنوۆكە حات جازعانىن ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز. سول كەزدە دە، كەيىن دە مۇحاڭنىڭ وسى تىزىمىنە ورتا جۇزدەن ءبىر-اق ادام، ۇلى جۇزدەن ەشكىم كىرمەگەن دەگەن كۇستاناۋلاردى ەستىمەپ ەدىك. ەندى، اۋەزوۆتى دە كىنالايتىندار شىعار ما ەكەن… ونداي كەزدە اۋە­زوۆ­تىڭ «قيلى كەزەڭدى» جازعانىن دا ەسكە المايدى-اۋ…

بۇل مىسالداردى نە ءۇشىن كەلتىرىپ وتىرمىن؟ ايتايىن دەگەنىم، ادەبيەتتىڭ ءبىر كەزەڭىندە با­تىس­تان، ەكىنشى كەزەڭىندە شىعىستان، ءۇشىنشى كەزە­ڭىندە تۇستىكتەن نەمەسە تەرىستىكتەن ءارتۇرلى قۇرامدا تالانتتار ادەبيەتكە قوسىلىپ جاتادى. بىردە ءبىر وڭىردەن از، ءبىر وڭىردەن كوپ. ال كەلەسى جولى كەرىسىنشە. بۇل – ەشقانداي زاڭ مەن ەرەجەڭە باعىنبايتىن قالىپتاسقان جاعداي. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كەزىندە دە، الپىسىنشى جىلداردا دا سولاي بولعان. مىنە، وسىنداي قۇبىلمالى، ءارتۇرلى قۇرامدا بولاتىن جاعدايدى، وكىنىشكە قاراي، ماقالا اۆتورى ويىنا دا الماپتى-اۋ…

نە بولعاندا دا، بۇل ماقالانىڭ وسىنداي كىسا­پىر بالەلىكپەن جازىلعانىن كورىپ وتىرىپ جانىم اۋىردى. قۇداي-اۋ، قاي جولعا ءتۇسىپ بارا جاتىرمىز؟.. جانىم اۋىرماي قايتسىن، مەن ون توعىز جاسىمدا تۇركىستاننان الماتىعا كەلىپ ادەبيەتىمىزدىڭ ۇلكەن اقساقالى ءابۋ سارسەنباەۆقا جولىعىپ، ولەڭدەرىمدى كورسەتكەندە، مەنى بىردەن شەرحان مۇرتازا باسقاراتىن «لەنينشىل جاس» گازەتىنە الىپ بارىپ ەدى. ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ءابىش كەكىلباەۆ ەكەن. بار-جوعى ەكى-ءۇش كۇننىڭ ىشىندە ءسات ساپارمەن ولەڭدەرىم جاريالانىپ ەدى. ولاردىڭ ەشقايسىسى دا مەنەن ءجۇزىمدى دە، رۋىمدى دا سۇراعان ەمەس. سونان كەيىن دە مەن شەرحان، ءابىش اعالاردان كوپ قامقورلىق كوردىم. وسى ەكى الىپ اعامىز جالعىز ماعان عانا ەمەس، تالاي-تالاي قازاقتىڭ اتپال ازاماتتارىن قولداپ، قولتىعىنان دەمەگەن. ءابىش اعامىز ارعى-بەرگى قازاقتىڭ جايساڭ پەرزەنتتەرى حاقىندا ەسسە-تولعاۋلار جازسا، ال شەرحان اعامىز قانشاما تالانتتاردىڭ كوزىن اشتى. ولار «مىناۋ – باتىس، مىناۋ – شىعىس، مىناۋ – تەرىسكەي، مىناۋ – تۇستىك» دەگەن جوق. ءبارىن دە قازاقتىڭ بالاسى دەپ ءبىلدى. ەندى، مىنە، باقايشاعىمىزعا دەيىن سانايتىن پىسىقاي پاسىقتار شىعىپتى.

بۇيتە بەرسەك، بارا-بارا تولقۇجاتىمىزعا قاي ءجۇز ەكەنىمىزدى جازدىراتىن شىعارمىز. قۇداي ساقتاسىن!

الگىندە ايتىپ وتكەندەي، بۇل ماقالا – اعايىن اراسىنا ىرىتكى سالۋ…

ابايلايىق، اعايىن!

تەمىرحان مەدەتبەك،

"قازاق ادەبيەتى", № 41 (23 قازان، 2020 جىل)

Abai.kz