كورiپكەل كiتاپتار

كەيدە مەنiڭ قيالىمدا مىنانداي وي كورiنiس بەرەدi. ءوزiمدi جيىرمادان اسار-اسپاس جاسىندا الەم¬دi قالاي جاۋلايمىن دەپ القىنعان الەكساندر ماكەدونسكيمەن دە، قۇيتتاي عانا كورسيكاسىنا تاۋەلسiزدiك الىپ بەرەمiن دەپ ءجۇرiپ، الىپ ەۋروپانىڭ دامۋ باعىتىن مۇلدەم جاڭا ارناعا قالاي بۇرىپ جiبەرگەنiن اڭعارماي قالعان ناپولەون بوناپارتپەن دە ەمiن-ەركiن تiلدەسiپ، اڭگiمەلەسە الاتىنداي سەزiنiپ كەتەمiن. ارينە، ەسكەندiرمەن (الەكساندردىڭ قازاقشاسى) ارامىزدا بiرنەشە مىڭجىل، ناپولەونمەن ورتامىزدا ەكi-ءۇش عاسىر ۋاقىت جاتقان بولسا دا. نەلiكتەن؟ بالكiم، بۇل ولاردىڭ عۇمىرباياندارىنا قاتىستى دۇنيەلەردi بالا كەزiمنەن جاتا-جاستانا، iندەتە وقىعاندىعىمنان بولار؟ ومiرلەرiنiڭ باستى كەزەڭدەرiمەن جاقسى تانىستىعىمنان شىعار؟ مۇمكiن. ءبارi مۇمكiن.

كورiپكەل كiتاپتار

كەيدە مەنiڭ قيالىمدا مىنانداي وي كورiنiس بەرەدi. ءوزiمدi جيىرمادان اسار-اسپاس جاسىندا الەم¬دi قالاي جاۋلايمىن دەپ القىنعان الەكساندر ماكەدونسكيمەن دە، قۇيتتاي عانا كورسيكاسىنا تاۋەلسiزدiك الىپ بەرەمiن دەپ ءجۇرiپ، الىپ ەۋروپانىڭ دامۋ باعىتىن مۇلدەم جاڭا ارناعا قالاي بۇرىپ جiبەرگەنiن اڭعارماي قالعان ناپولەون بوناپارتپەن دە ەمiن-ەركiن تiلدەسiپ، اڭگiمەلەسە الاتىنداي سەزiنiپ كەتەمiن. ارينە، ەسكەندiرمەن (الەكساندردىڭ قازاقشاسى) ارامىزدا بiرنەشە مىڭجىل، ناپولەونمەن ورتامىزدا ەكi-ءۇش عاسىر ۋاقىت جاتقان بولسا دا. نەلiكتەن؟ بالكiم، بۇل ولاردىڭ عۇمىرباياندارىنا قاتىستى دۇنيەلەردi بالا كەزiمنەن جاتا-جاستانا، iندەتە وقىعاندىعىمنان بولار؟ ومiرلەرiنiڭ باستى كەزەڭدەرiمەن جاقسى تانىستىعىمنان شىعار؟ مۇمكiن. ءبارi مۇمكiن.
دەگەنمەن مەنiڭ قيالىم بۇل ساۋالعا باسقاشالاۋ جاۋاپ بەرگەندi دۇرىس كورەدi. جانە بiر قىزىعى، بۇل جاۋاپتىڭ مازمۇنى بۇگiنگi كۇنi الدەكiمدەر تاتار ءدامi تۇگەسiلەر ءسات ەندiگi تاقالىپ قالدى دەپ شۋلاسىپ جۇرگەن ۇلى مارتەبەلi كiتاپقا بارىپ تiرەلەدi. مەن ولاردىڭ، بولاشاق ۇلى جاھانگەرلەردiڭ، بالاڭ قيالىنا سالماق سالىپ، بالعىن رۋحتارىن قاتايتۋىنا سەبەپشi بولعان كونەكوز جادiگەرلەردi بiلەتiن بولىپ شىعامىن. ءيا، ەسكەندiردiڭ تەمiرقازىعى فيلوسوفتار اتاسى اتانعان اريستوتەلدiڭ ءوزi ءماتiنiن قاعازعا ءتۇسiرiپ، كiتاپ قىپ تۇپتەپ بەرiپتi-مiس دەلiنەتiن گومەردiڭ «يلياداسى» بولعانى بەلگiلi. الەكساندر بۇكiل سانالى عۇمىرىندا وسى جىردىڭ قاھارماندارىنىڭ بiرi, پەندە بالاسىنىڭ كەلەر ۇرپاققا بەلگiسiز ميمىرت تا مامىراجاي تiرشiلiگiنەن گورi قىسقا دا بولسا ەل ەسiندە ماڭگiلiك ساقتالىپ قالار داڭقتى تاعدىردى قالاعان احيللگە ەلiكتەپ ءوتتi. ناپولەوننىڭ سۇيiكتi اقىنى دا وسى گومەر، ونىڭ «يلياداسى» مەن «وديسسەياسى» بولدى. ناپولەون سوعىستا ەرلiك كورسەتكەن جاۋىنگەرلەرi مەن قولباسشىلارىن «يليادانىڭ» ەرجۇرەك باتىرلارىمەن شەندەستiرە وتىرىپ ماداقتاسا، قاھارماندارىنىڭ iزiمەن كiشi ازيا جاعالاۋىنا ءتۇسiپ، احيلل قابiرiنiڭ باسىندا ونىڭ رۋحىنا باعىشتاپ جارىس وتكiزگەن الەكساندردىڭ ءسوزiن تاريحشى پلۋتارح بىلاي دەپ جەتكiزەدi:
«... ول احيللدi باقىتتى ادام سانايتىنىن، كوزi تiرiسiندە قاسىندا جان دوسى، ولگەسiن داڭقىن الەمنiڭ ءتورت بۇرىشىنا تۇگەل جايار ۇلى جىرشىسى بولعاندىعىن ايتتى» (پلۋتارح، «يزبراننىە جيزنەوپيسانيا»، موسكۆا، 1987, 2 توم، 375-بەت). بۇگiندە جيارمانىڭ و جاق، بەر جاعىندا احيللدiڭ جاسىنداي عۇمىرىنا تامسانا تولعانعان وسى الەكساندردى دا بۇكiل الەم بiلەدi. تاعدىرىنا تەك گرەك پلۋتارح قانا تامسانىپ قويعان جوق، پارسىنىڭ ءجاميi, قازاقتىڭ ابايى سەكiلدi ۇلى اقىنداردا ونىڭ اڭىزعا ۇلاسقان ومiرiنەن الىپ جىر-داستاندار جازدى. وسىلايشا، ۇلى داستان ۇلى تاعدىردى دۇنيەگە الىپ كەلدi. «يليادانىڭ» جولدارىندا بالا الەكساندردىڭ بولاشاعى بولجاندى، ۇلى ارمانىنىڭ اينىماس باعدارشامى iسپەتتi تەمiرقازىعى جوعارىعا كوتەرiلدi.
ءيا، ادامزات بالاسى تۋدىرعان ۇلى رۋحاني دۇنيەلەردiڭ iشiندە، ساناۋلى بولسا دا كورiپكەل كiتاپتار دا ۇشىراسىپ قالادى. ولار از، بiراق بار. بۇل انىق. جانە ولار سەنi ءاردايىم قيىس باسپا، مەن بولجاعان، مەن نۇسقاعان جولمەن عانا ءجۇر دەپ جەتەكتەپ وتىرادى. جان قينالعاندا ەرiكسiز سول كiتاپتارعا قولىڭدى سوزاسىڭ.

دالا داستانىنا ماداق

تاريح ۇلى جاھانگەرلەر رەتiندە تەك ماكەدوندىق الەكساندر مەن كورسيكالىق ناپولەوندى عانا بiلمەيدi, ولاردىڭ قاتارىندا بiزدiڭ ۇلى دالانىڭ پەرزەنتتەرi دە ۇشىراسىپ قالادى. جانە ولاردىڭ iشiندەگi بiرەگەيi الەمگە اتى جايىلعان ايبارلى شىڭعىس حان ەكەندiگiنە ەشكiم دە شاك كەلتiرە قويماس. دەمەك، شىڭعىس حانداي ايتۋلى تۇلعانى تاريح ساحناسىنا الىپ شىققان، ونىڭ تاعدىرىن بولجاپ، بولاشاعىنا كورiپكەلدiك جاساعان گومەردiڭ «يلياداسىنا» بەرگiسiز عاجايىپ داستاننىڭ تەرەڭiنە ۇڭiلمەسەڭ، سىرىن اشا بەرمەس بiزدiڭ دالادا دا بولعاندىعى عوي. ءيا، بولعان. بولماۋى مۇمكiن ەمەس. بiراق ول داستاننىڭ قاي ءداۋiردiڭ وقيعالارىن جىرلاپ، العاش رەت قاي ۇلى جىرشىنىڭ جۇرەگiنەن جارىپ شىققاندىعى بەيمالiم. تەك بولجام جاساۋعا عانا بولادى.
قۇدايعا شۇكiر، تۇركi, ونىڭ iشiندە قازاق حالقى باتىرلىق داستاندارعا كەندە ەمەس. ولاردىڭ اراسىندا بۇكiل تۇركiگە ورتاق جەلiلەرگە قۇرىلعان جىرلار دا ۇشىراسىپ قالادى. ەگەر شىڭعىس حاننىڭ تامىرى عۇنداردان بارىپ قوسىلاتىن تۇركi مەن موڭعولدىڭ iرگەسi سوگiلە قويماعان داۋiردە ءومiر سۇرگەنiن ەسكەرسەك، تاڭداۋدىڭ قاتارى تاڭ اتار الدىنداعى اسپان جۇلدىزدارىنداي سيرەي تۇسەتiنi دە انىق. جانە بiز وسى قادiرلi ازدىڭ iشiنەن بiرەۋگە عانا توقتالۋىمىز، ونىمەن ۇلى قاعاننىڭ تاعدىرىن بايلانىستىرۋعا تيiستiمiز. سونىمەن ول داستان، بالا تەمiجۇننiڭ بولاشاعىنا ساۋلەسiن تۇسiرگەن جۇلدىزدى داستان قاي داستان بولۋى مۇمكiن؟
تۇيسiگiمiز بiزگە بۇل داستان جىر مەن كۇيدiڭ اتاسى سانالاتىن، تۇگەل تۇركi توبەسiنە كوتەرiپ ۇلىقتايتىن ابىز قورقىت بiرiنشi بولىپ جىرلاپ ەدi دەيتiن «الپامىس باتىر» حيكاياسى بولۋى كەرەك دەيدi. ءيا. سول، «قورقىت اتا كiتابىنداعى» ءبامسi-بايراق نەمەسە بiزگە الپامىس ەسiمiمەن بەلگiلi باتىر تۋرالى تاراۋلار كەزiندە قاعان شىڭعىس بالا كەزiنەن تالاي رەت ەلiتiپ، ەلiگە تىڭداعان جىر جاۋھارى بولعان. ەسۋكەي ءباھادۇردiڭ بالاسى مازمۇنىنا ءۇڭiلiپ ويىن، ەكپiنiنە قاراپ بويىن تۇزەگەن دالا داستانىنىڭ بۇدان باسقا جىر ۇلگiسi بولۋى مۇمكiن دە ەمەس سەكiلدi. ويتكەنi, قىڭىر پايىمدى قيىپ تۇسەتiن قيسىن دا، قۇر دولباردى كوتەرمەيتiن تاريحي دەرەكتەردiڭ ءوزارا ۇيلەسiپ قيۋلاسۋى دا وسىعان مەگزەيدi.
تۇيسiك سانامىزعا ساۋلەسiن تۇسiرگەن بولجامىمىزدى دالەلدەۋ ءۇشiن اڭگiمەنi الدىمەن قاراپايىم وقىرعانعا دا ۇعىنىقتى تۇستان باستايىق. داستان:
- بۇرىنعى وتكەن زاماندا
... جيدەلi بايسىن جەرiندە
قوڭىرات دەگەن ەلiندە،- دەپ باستالاتىنى قاي-قاي ساۋاتتى وقىرمانعا دا ءمالiم. دەمەك، داستاننىڭ بۇگiندە تاتار، باشقۇرت، وزبەك، قاراقالپاقپەن بiرگە قازاق حالقىنىڭ دا قۇرامىنا كiرiپ وتىرعان قوڭىرات تايپاسىنىڭ تاريحىنا قاتىستى بولعاندىعى. ەگەر شىڭعىس حاننىڭ اجەسi دە، اناسى دا، سۇيگەن جارى بورتە دە قوڭىرات تايپاسىنان ەكەنiن ەسكەرسەك، ۇلى جاھانگەرلەردiڭ ناعاشى جۇرتىنىڭ وتكەنiنە قاتىستى بۇل داستاننان حابارسىز بولۋى استە مۇمكiن ەمەس. تاريحي دەرەكتەر شىڭعىستىڭ اناسى ءۋالiن قۇيماقۇلاق، اۋىزەكi اڭگiمەگە شەبەر، جىر-داستاندى كوپ بiلەتiن شەشەن كiسi ەدi دەسەدi. ياعني، شىڭعىس حان بۇل جىردى اناسىنىڭ اۋزىنان نەمەسە قايىنجۇرتىنداعى جىرشىلاردىڭ بiرiنەن ەستۋi شىندىققا ابدەن سايادى. شىڭعىس حاننىڭ تالايدى ءتاندi ەتكەن ادامي بولمىسىنىڭ قالىپتاسىپ، ايتۋلى تاريحي تۇلعاعا اينالۋىنا بۇل داستاننىڭ سiڭiرگەن ۇلەسi زور ەكەنi, تۇركi-موڭعولدىڭ تەكتi ۇلىنىڭ كەيiنگi تاعدىرىنان دا جاقسى اڭعارىلادى. ماكەدوندىق ەسكەندiرگە «يليادا» قاھارمانى احيلل قالاي اسەر ەتسە، دالالىق شىڭعىس قاعانعا دا ءبامسi-بايراق نەمەسە الپامىس بەينەسi ەلiكتەۋگە لايىق سونداي جاسامپاز ۇلگi بولا الدى دەۋiمiزگە ابدەن قاقىمىز بار. ەندi جىر كەيiپكەرi مەن قاعان بولماسا اراسىنداعى ءوزارا ۇقساستىقتارعا قىسقاشا عانا زەر سالىپ كەتەيiك.
دوسقا ادالدىق، وپاسىزدىقتى كەشiرمەۋ، قادiرi سiڭسە، قارادان شىقسا دا قۇرمەت كورسەتiپ، ۇلىقتاۋ - بۇلاردىڭ ءبارi شىڭعىس حاننىڭ بويىنان كورiنەتiن دارا قاسيەتتەردiڭ بiر پاراسى عانا. مiنە، وسى قاسيەتتەردiڭ ءبارi داستانداعى الپامىستىڭ دا جاقسى قىرلارى رەتiندە ەرەكشەلەنiپ تۇرادى. ونىڭ ءوزiن قۇتقارعانى، قيىن كۇندە كومەك قولىن سوزعانى ءۇشiن قويشى كەيقۋاتتى ءوزi شاۋىپ العان قالماق ەلiنە پاتشا قىلىپ سايلاۋى، وي-ءورiسi لايىق بولسا، «قارادان دا حان شىعادى» دەگەندiك ەمەس پە!
جىردا بۇل ءسات:
پاتشا بولدى كەيقۋات،
قالماقتىڭ قالىڭ ەلiنە.
ادiلدiگiن جۇرگiزدi
ەشكiمنiڭ كونبەي ەبiنە.
باق قوناردا جiگiتكە
ازى نە، ءسiرا، كوبi نە؟! - دەپ سۋرەتتەلەدi.
وسىنداي «قارادان شىعىپ حان بولعان» جiگiتتەر شىڭعىس حاننىڭ توڭiرەگiندە دە جەتەرلiك-تi.
وسى ارادا جىرداعى باتىرعا دا، تاريحتاعى قاعانعا دا ورتاق سۇيگەن جارعا ادالدىقتى دا ايتا كەتكەن ءجون سەكiلدi. تەمiجۇن اتاستىرىپ العان جارى بورتەنiڭ جاۋ قولىندا كەتكەنiنە وزگەنi ەمەس ءوزiن كiنالايدى.
جاۋ مەركiتتەر الەك ساپ،
جارالادى جانىمدى،
جاپا ەتتi جارىمدى،
اسىل تۇتار ارىمدى،- دەپ تولعانادى («موڭعولدىڭ قۇپيا شەجiرەسi»، «ونەر» باسپاسى، الماتى، 1998 جىل، 53-بەت). جارىن «اسىل تۇتار ارىم» دەپ قادiرلەيدi. بiراز ۋاقىت وتكەسiن، اسكەر جيناپ بارىپ، قايتا تارتىپ العاننان كەيiن دە سۇيiكتiسiنiڭ كوڭiلiنە كiربiڭ، جانىنا جارا تۇسiرەتiن كەسiر ءسوزدi وتىز ەكi تiستiڭ اراسىنان شىعارماي، ءوزiن تىيىپ ۇستايدى. وسىنداي جار سەزiمiنە بەرiكتiك داستاندا دا بار. ارينە، بۇلاردىڭ ءبارi وقىرمانعا ءمالiم جايتتار بولعاسىن توقتالماساق تا بولادى.
ال وپاسىزدىقتى كەشiرمەۋگە، ۋادەگە بەرiكتiككە كەلەتiن بولساق، «قورقىت اتا كiتابىندا» ءبامسi-بايراق ءوزiن قازان حانعا قارسى بۇلiككە قاتىسۋعا كوندiرمەك بولىپ الداپ شاقىرىپ العان سىرتقى وعىزداردىڭ كوسەمi ارۋزدىڭ قولىنان قازا تابادى. ەگەر ولiمنەن قورقىپ، ءوزارا بۇلiك جاساۋعا، وعان ءبامسi-بايراقتى دا تارتۋعا ۋاعدالاسقان سىرت وعىز بەكتەرiنiڭ دەگەنiنە كونسە، امان قالۋىنا بولار ەدi, بiراق باتىر «جانىم - ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ قازان حانعا ادال ەكەنiن ايتىپ تۇرىپ الادى. اقىرى، دەگەنiنە كوندiرە الماعاسىن، ارۋز دەنەسiنە قىلىشپەن سالعان جارادان قانسىراپ مەرت بولادى. وسىنداي انتىنا ادالدىق، ونى وزگەلەردەن دە بارىنشا تالاپ ەتۋ - شىڭعىس حان ءومiرiنiڭ دە قاي كەزەڭiندە بولماسىن كورiنiس بەرەتiن يگi قاسيەتتەردiڭ بiرi.
كiم بiلەدi, ءومiرiنiڭ قىسىلتاياڭ ساتتەرiندە، ال مۇنداي بۇرالاڭ شاقتاردىڭ ونىڭ تاعدىرىندا از بولماعاندىعى انىق، بوزبالا تەمiجۇن، بولاشاق شىڭعىس قاعان «الپامىس باتىر» جىرىنىڭ قايسىبiر تۇستارىن ەسكە الىپ، ءوزiن-ءوزi قايراعان، ءوزiن-ءوزi قامشىلاعان بولار-اۋ!
قالاي دەگەنمەن دە وسى جىردىڭ بiزگە بەيمالiم كونەكوز نۇسقالارىنىڭ بiرiمەن شىڭعىس حاننىڭ تانىس بولعاندىعى ەشقانداي كۇمان تۋدىرمايدى. نەگە؟
بiز بۇل ساۋالعا دا جاۋاپ بەرۋگە تالپىنامىز. بولجامىمىزدىڭ راستىعىنا داۋى بولۋى مۇمكiن قانداي دا بiر بiلiكتi, بiلiمدi وقىرمان نازارىنا ۇسىنار قيسىنىمىزدىڭ نەگiزگi بولiگiنە وسى ساۋالعا جاۋاپ بارىسىندا توقتالامىز.

كۇدiك پەن كiلت

سونىمەن كوزi قاراقتى، بۇل تاقىرىپتا وزiندiك تۇيگەنi بولۋى مۇمكiن وقىرماننىڭ بiزدiڭ بولجامىمىزدىڭ اقيقاتتىعىنا قانداي كiناراتتار تاعۋى مۇمكiن؟
بiزدiڭشە، بiرiنشi تاعىلار ايىپ مىنانداي بولۋعا تيiس:
قوڭىراتتار ورتا ازيا مەن بۇگiنگi قازاق دالاسىنا تەك موڭعول شاپقىنشىلىعىنان ەمەس، شىڭعىس حان اسكەرiمەن بiرگە حIII عاسىردا عانا كەلiپ، قونىستاندى. وعان دەيiن ولار شىڭعىس حاندى اق كيiزگە كوتەرiپ، قاعان سايلاۋعا اتسالىسقان موڭعول تەكتەس تايپا رەتiندە بەلگiلi بولاتىن (ابiلعازى، «تۇرiك شەجiرەسi»، «انا تiلi»، 2006 ج. 44-بەت). ۋاقىت وتە كەلە تۇركiلەنگەن موڭعول ءناسiل تايپانىڭ تۇگەل تۇركiگە ورتاق دەۋگە كەلەتiن داستاندى يەمدەنۋگە قانداي قاقىسى بار؟
ەكiنشi كiنا بىلاي سۇلبالانۋى مۇمكiن:
«قورقىت اتا كiتابىنداعى» ءبامسi-بايراق تۋرالى تاراۋلار وعىز-قيماق زامانىنان سىر شەرتەدi. بۇل - ەڭ بەرi دەگەندە Iح-حI عاسىرلار. دەمەك، «كiتاپتاعى» ءبامسi-بايراق تۋرالى حيكايالار مەن الپامىس باتىر جىرىن ءوزارا بايلانىستىرۋدىڭ ەش قيسىنى جوق. سىردىڭ بويىندا العاش قورقىت اتا جىرلادى دەگەن داستاندى كەزiندە الىس موڭعولياداعى شىڭعىس حان بالا كەزiنەن ەستiپ ءوسiپ ەدi دەگەن قيسىنعا ءيا اقىماق، ءيا انا ءسۇتi اۋزىنان كەپپەگەن ءسابي عانا يلانادى.
بiزگە ءۇشiنشi ايىپتىڭ نوبايى دا ءمالiم:
جىرداعى جيدەلi بايسىن قازiرگi وزبەكستاننىڭ يەلiگiندە. ال ءبامسi-بايراقتى جىرلاعان قورقىت اتا مەن ءبامسi-بايراقتىڭ سۇيiكتi جارى گۇلبارشىن نەمەسە بارشىن جاتىر دەلiنەتiن جەرلەر بۇگiنگi قازاستاننىڭ قىزىلوردا وبلىسىنا قاراستى تەرريتوريادا. بۇل وڭiرلەرگە موڭعول شاپقىنشىلىعى تۇسىندا كەلگەن قوڭىراتتاردىڭ وسى وڭiردە بۇرىننان ايتىلىپ جۇرگەن تاريحي حيكايا كەيiپكەرiن ءوزiنiڭ تايپالىق قاھارمانىنا اينالدىرىپ، يەمدەنiپ قالعان بولۋى عانا مۇمكiن.
ءيا، بۇل ايىپتاۋلاردىڭ قايسىسىنىڭ بولسىن، اناۋ-مىناۋ سولقىلداق بولجامنىڭ كۇلiن كوككە ۇشىرۋعا قاۋقارى ابدەن جەتەرلiك. دەگەنمەن بiز ءوز بولجامىمىزدىڭ راستىعىن دالەلدەۋگە مۇمكiندiك بەرەتiن نەگiزگi قيسىنىمىزدان ەشقانداي دا باس تارتپايمىز.
ەڭ بiرiنشi سۇيەنەر دايەگiمiز، بiز قوڭىرات تايپاسى نەمەسە ونىڭ قۇرامىنا كەيiننەن كiرگەن قايسىبىر جەكەلەگەن رۋلار سىر بويىندا Iح-ح عاسىرلاردا-اق تiرشiلiك ەتكەن دەگەن پiكiردi العا تارتامىز. ولاردىڭ مۇندا التاي اسىپ، ەرتiس جاعالاپ جەتكەنi دە تاريح ءۇشiن جاسىرىن جايتتار ەمەس. مiنە، وسى تايپالار نەمەسە جەكەلەگەن رۋلار كەيiن وعىز-قيماق ۇلىسىنىڭ iرگەتاسىن قالاۋعا اتسالىسقان ەدi. بiر عاجابى، ورتاعاسىرلىق دەرەكتەر ءبامسi-بايراق نەمەسە الپامىس باتىر تۋرالى جىردى تەك قوڭىرات تايپاسى ەمەس، ولارمەن قاشاننان تاعدىرى ەنشiلەس، قۇرامىنا شىڭعىس حاننىڭ بورجiگەن رۋى ەنەتiن قياتتاردىڭ دا باتىرلىق جىرى رەتiندە تانۋعا مۇمكiندiك بەرەدi.
سولاي، دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، شىڭعىس حاننىڭ ارعى اتا-بابالارى دا Iح عاسىردىڭ اياعى، ح عاسىردىڭ باسىندا قوڭىراتتارمەن بiرگە بەرiسi قاراتاۋ، قازىعۇرت، ارىسى ارالدىڭ جاعاسىنا دەيiنگi ارالىقتى مەكەندەگەن بولىپ شىعادى. اسىلى، بۇل ەكi تايپا دا Iح عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا، دالiرەك ايتقاندا، 840 جىلى ەنيسەي قىرعىزدارى تاراپىنان جاسالعان شاپقىنشىلىقتان كەيiن ەس جيماستاي بولىپ ەسەڭگiرەگەن ۇيعىر قاعاناتىنىڭ قۇرامىنا كiرگەن ارتەكتi تايپالاردىڭ قاتارىنان بولسا كەرەك. بiر جاعىنان جاۋ، بiر جاعىنان جۇت قىسىپ ابدەن جۇدەگەن تايپالار الدىمەن ەرتiس وزەنiنiڭ بويىندا، ودان قاراتاۋ، قازىعۇرت وڭiرiنە قاراي جىلجيدى. ابiلعازىنىڭ «تۇرiك شەجiرەسiندە» وسى وقيعالار جاڭعىرىعى موڭعولداردىڭ تاتارلار مەن قىرعىزداردىڭ بiرلەسكەن شابۋىلىنان كۇيرەي جەڭiلiپ، قيان مەن نۇكۇزدiڭ «ەرگەنە كونگە» قاشىپ تىعىلۋىن باياندايتىن تۇستاران اڭعارىلاتىن سەكiلدi. دەمەك، ايگiلi «ەرگەنە-كوندi» وسى تايپالار العاش باسپانالاعان التاي نەمەسە كەيiن ەركiن كوسiلiپ جايلاعان قاراتاۋ مەن قازىعۇرت ارالىعىنان iزدەۋگە بولادى دەگەن ءسوز.
ارينە، بۇل تايپالاردىڭ تازا تۇركi تiلiندە سويلەمەگەندiگi دە انىق. ورتاعاسىرلىق قىپشاقتار تاريحى تۋرالى سۇبەلi ەڭبەك جازعان مارقۇم سەرجان اقىنجانوۆ (1939-1991) ولاردى موڭعول مەن تۇركi تiلi ارالىعىنداعى وتپەلi تiلدە سويلەگەن دەگەن پiكiرگە قوسىلاتىنىن ايتادى. بiر جاعى قيدان جانە ەكiنشi جاعى قىرعىز بەن تاتارلاردىڭ بiرلەسكەن شاپقىنشىلىعىنان كەيiن ەكi باعىتتان كەلiپ ەرتiستiڭ بويىندا باسى توعىسقان بۇل بوسقىن تايپالار موڭعولشا قاي نەمەسە اراب، پارسى باستاۋحاتتارىنداعىشا قيماق دەگەن اتاۋمەن ءوزارا تايپالار بiرلەستiگiن قۇرادى. كەيiن، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، وعىز-قيماق نەمەسە وعىز-قاي ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا ەنiپ، بiرشاما ۋاقىت مامىراجاي كۇي كەشۋگە مۇمكiندiك الادى. اۋەلبەك قوڭىراتباەۆتىڭ «قورقىت اتا كiتابىنا» جازعان العىس ءسوزiن دە وسى قايلاردى قوڭىراتتار دەپ تۇجىراتىن پiكiر بار («قورقىت اتا كiتابى»، «جازۋشى»، 1986 ج.، 6-بەت). بۇلاي بولۋى دا ابدەن مۇمكiن. ويتكەنi, قاي ەتنونيمiنiڭ موڭعول تiلiندە جىلان دەگەن ماعىنانى بiلدiرەتiنiن سەرجان اقىنجانوۆ بارىنشا جان-جاقتى تالداپ جازعان («كىپچاكي ۆ يستوري سرەدنەۆەكوۆوگو كازاحستانا»، الماتى، «عىلىم» باسپاسى، 1999 ج.، 111-112-بەتتەر) بولاتىن. قوڭىراتتاردىڭ جىلاندى كيە تۇتقاندىعى «الپامىس باتىر» جىرىندا دا اڭعارىلىپ قالادى. مىسالى، الپامىس باتىردىڭ تايشىق حاننىڭ ارتىنان اتتانايىن دەپ تۇرعان تۇسىندا:
تايشىق العان جىلقىڭنىڭ
ال ارتىنان كەتەيiن.
شاھيماردان جار بولسا،
ارتىنان قۋىپ جەتەيiن.
جەتە الماسام، جان اتا،
جىلاپ ءجۇرiپ وتەيiن! - دەپ تولعاناتىنى بار («قازاق ەپوستارى»، «كوشپەندiلەر» باسپاسى، الماتى، 2007 ج.، 44-بەت).
وسى ۇزiندiدەگi شاھيماردان اراب، پارسىدان كەلگەن جىلاندار پاتشاسى تۋرالى ەرتەگiنiڭ باس كەيiپكەرi, ياعني، جىلاندار پاتشاسىنىڭ ەسiمi بولىپ تابىلادى. مۇنى بايىرعى موڭعولدىق كيەلi جىلان ۇعىمىنىڭ جەرگiلiكتi جەردiڭ تۇسiنiگiندە قايتا وڭدەلگەن كوشiرمەلiك نۇسقاسى دەپ تۇسiنگەنiمiز ءجون. دەمەك، موڭعولعا ەش قاتىسى جوق دەپ ايتىلاتىن «الپامىس باتىر» جىرىنان دا قوڭىراتتاردىڭ وزدەرiنiڭ بايىرعى تايپالىق اتاۋلارىن، ونىڭ ماعىناسىن ءالi ۇمىتا قويماعانىن اڭعارۋىمىزعا بولادى.
دەگەنمەن «قاي» ەتنونيمi قوڭىراتتان گورi قيات تايپا¬سى¬نىڭ اتاۋىنا كوبiرەك جاناساتىنىن دا ەسكەرتە كەتكiمiز بار. بۇل تايپالىق اتاۋدى موڭعولشادان قازاقشاعا اۋدارعاندا قايلار دەپ وقۋعا بولادى. مۇنداعى «قاي» ءتۇبiرi بولسا، «ت» ءارپi كوپتiك جالعاۋى ماعىناسىن بiلدiرەدi. كiم ب¬لەدi. ەرگەنە-كوننەن شىقتى دەلiنەتiن تايپالاردىڭ اراسىندا قيات پەن قوڭىرات تايپالارى قاتار اتالاتىنىن ەسكەرسەك، ولاردىڭ و باستا بiر تايپانىڭ بەلدi ەكi رۋى بولۋى دا ابدەن مۇمكiن عوي.
سونىمەن «الپامىس باتىر» جىرىنا قايتا ورالايىق. «قورقىت اتا كiتابىندا» وعىز-قيماق اتاۋى تۇبiرiمەن جوق، مۇنداعى ۇلىستىڭ قازىعى بولعان تايپالار سىرتقى وعىز جانە iشكi وعىزداردى قيماق ياكي قاي تايپالارى بiرلەستiگi دەپ تۇسiنگەن ءجون سەكiلدi. وعىز-قيماق ۇلىسىنان باس باتىرى ءبامسi-بايراق، ياعني، الپامىس بۇلiكشiلiكتi باستاعان ءوز تايپالاستارىنىڭ قولىنان ولەدi دە، بۇدان كەيiنگi وقيعالار بارىسى وعىز-قيماق ۇلىسىنىڭ بۇلiنۋiنە اكەلiپ سوعادى. وسى بۇلiنشiلiكتiڭ اقىرى قاي-قوڭىرات نەمەسە قاي-قيات تايپالارىنىڭ وزدەرiنiڭ بايىرعى اتامەكەندەرiنە قايتا بەت بۇرۋىنا سەبەپشi بولدى ما، بولمادى ما، ول جاعىن ءدوپ باسىپ ايتا المايمىز. دەگەنمەن شىڭعىس حان زامانىندا، سوناۋ موڭعوليادا، وسى ەكi تايپانىڭ ەڭ الدىمەن تاريح ساحناسىنا شىعۋى وقيعالار بارىسىنىڭ بiز ويلاعانداي باعىتتا دامىعاندىعىنان حابار بەرەتiندەي. بiراق ولار ەندiگi موڭعول ءناسiلدi ەمەس، جارتىلاي، بالكiم، تۇتاسىمەن تۇركiلەنگەن ەركiندiك سۇيەر ۇلى دالا تايپالارى ەدi. ولار سىر بويىنا كiرiپتارلىقپەن بارعان العاشقى ساپارلارىنان ەستەلiك رەتiندە ءور دە ەر ءبامسi-بايراق نەمەسە الپامىس باتىر جايلى جىردى الىپ قايتقان-دى. بiزدiڭ بالا تەمiجۇن، بولاشاق قاعان شىڭعىس بۇل داستاندى بالا كەزiنەن بiلiپ ءوستi, ونىڭ مازمۇنىنان ويىنا قۋات الىپ، ساناسىنا نۇر سiڭiردi دەيتiنiمiز سوندىقتان.

P.S.

بiزگە اناۋ بiر جىلدارى شىڭعىس حان تاقىرىبى تەك قازاقتى عانا قىزىقتىراتىنداي بولىپ كورiنەتiن-دi. زيالىلارىمىزدىڭ ەكi جاق بولىپ ءبولiنiپ وسى ماسەلەدە ىمىراسىز ايتىسقا بوي ۇرعاندارى دا ەسiمiزدەن شىعا قويعان جوق.
سويتسەك، ولاي ەمەس ەكەن. شىڭعىس حان موڭعول، قازاقتى بىلاي قويعاندا جاپون، بۋريات پەن تۋۆا، الىس امەريكاداعى ۇلكەن تاريحتان حابارى جوق سەكiلدi سەزiلەتiن كوممەرتسيالىق كينو وكiلدەرi ءۇشiن دە قاجەتتiلiگi بار تۇلعا بولىپ شىقتى. راس، قايبiرەۋلەرiنiكi سۇرانىسقا يە ءوتiمدi تاقىرىپتان كەزەگi ءوتiپ كەتپەي تۇرعاندا دۇنيە تاۋىپ قالساق دەگەن شابىلىس. شارشاعان، شالدىققان كۇنi قالا بەرمەك. بiراق شىڭعىس حان مۇراسىنا ساياسي تۇرعىدان قاراپ، ونى بولاشاق گەوساياسي ۇستانىمدارىنىڭ نەگiزi باعىتىنا اينالدىرساق دەگەن نيەتتەگiلەردiڭ دار ەكەندiگi دە اڭعارىلىپ قالادى. اسiرەسە ورىس پەن حانزۋلار تاراپىنان. رەسەي حح عاسىردىڭ باسىندا كۇرەسiنگە تايسالعانداي بولعان ەۋروپا يدەياسىن قايتا قولىنا الا باستادى. بۇل يدەيا بويىنشا شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ تاريحي مۇراگەرi بۇگiن قايتا كۇشiنە ەنە باستاعان رەسەي يمپەرياسى بولىپ تابىلادى. ول بiر كەزدەگi شىڭعىس حان قاعاناتىنا قاراعان ۇلىستاردى قايتا قۇشاعىنا الىپ، اعا حالىقتىڭ ساليقالى ءرولiن اتقارماق نيەتتە. بۇگiندە كiتاپ دۇكەندەرi ورىس تاريحشىلارىنىڭ بiزدi تۇركiلەر ەشقاشان رەنجiتكەن ەمەس، قايتا قىسىلتاڭ كۇندە قول ۇشىن سوزىپ وتىردى، ەندiگi جەردە بiز دە ولارعا ىقىلاستارىنا ىقىلاسپەن جاۋاپ بەرۋiمiز كەرەك دەگەن مازمۇنداعى كiتاپتارىنا تولى. بiر قاراعاندا جاقسى-اق قۇبىلىس. بiراق... ىستىق ىقىلاسقا بۋىنى بوساعان ادامدا ءال قالا ما؟.. ال ول ىقىلاس الدامشى، كوزبايلاۋ ىقىلاس بولىپ شىقسا شە؟ ... سوسىن تۇركiگە بiتكەن تەكتiلiك وپىرىپ جەپ ۇيرەنگەن ورىستان تابىلا قويار ما ەكەن؟..
شىڭعىس حانعا قاتىستى قىتاي سەريالى ەكi تەلەارنامىزدا جارىسا كورسەتiلدi. ءبارi دۇرىس سەكiلدi. اجداھا ەلiنiڭ كينوگەرلەرi قولدا بار دەرەكتەردi سارقا پايدالانعانى بايقالادى. بۇرا تارتۋ جانە اڭعارىلمايدى... بiراق... ولار شىڭعىس حاندى ءوز مەملەكەتتەرiنiڭ تاريحىنداعى قاداۋلى تۇلعالاردىڭ بiرi رەتiندە تانيتىندىقتارىن اشىق اڭعارتتى. كiتاپ ورتەپ، قىتاي قورعانىن سالدىرۋمەن اتى شىققان ايگiلi شي شي حۋاندي پاتشانىڭ قاتارىنا اپارىپ قويدى. موڭعولدى قىتايعا قارايتىن كوپ ۇلتتىڭ بiرi رەتiندە عانا سانايتىندىقتارىن جاسىرمادى. شىڭعىس حان يمپەرياسىن قۇرعان تۇركi-موڭعولدىق تاريحتى ءوزiمiزدiڭ وتكەنiمiز دەپ وتىر. دەمەك، جەرiن دە وزiنiكi سانايدى. بولاشاقتا بۇل ەمەۋرiننiڭ اياسىنا ورتا ازيا مەن قازاقستان رەسەيمەن قوسا تۇتاس كiرiپ كەتۋi مۇمكiن...
ءيا، ەكi جاعىمىزداعى قوس الىپ ەل شىڭعىس حان مۇراسىن باستى گەوساياسي ءھام يدەولوگيالىق كارتا رەتiندە ويناتۋعا بەت الدى. بiزدiڭ قولىمىزدا نە بار؟ زيالىلارىمىز سوناۋ مىسىردى قورعاعان قىپشاق بەيبارىستىڭ ۇلى دالانىڭ اماناتىن ارقالاپ بارعان نايمان كەتبۇعىنى اپپاق ساقالىن قانعا بوياپ ولتiرگەنiنە ماساتتانىپ جۇرە بەرەر مە ەكەن؟ الدە بiز دە بiر جاقتان ورىس، ەكiنشi جاقتان قىتاي اعايىن جارقىن بەتتەرiن جىرىمداپ كوشiرiپ الىپ جاتقان ءتول تاريحىمىزدى تۇگەندەۋگە كiرiسەمiز بە؟
قازiرگi تاريحىمىز توبەسiنەن توڭكەرiلiپ تۇر.
قورقىنىشتى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»