ەسىم سويى تاۋەلسىزدىك شەجىرەسىنە ەنگەن اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ «قازاق ادەبيەتى» ءۇشىن ارنايى كەڭ كولەمدى سۇحبات بەرىپتى. سۇحبات بارىسىندا يمانعالي نۇرعاليۇلى ۇلت رۋحى مەن رۋحانيات دۇنيەسىنەن باستاپ، ءارىپ اۋىستىرۋ مەن ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى ويلارىن ىركپەي ورتاعا سالعان.  

«رۋح» ءسوزى – ماڭگىلىكتىڭ ءسينونيمى

–  ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى 30 جىلعا جۋىق ۋاقىتتا جوعارى مەملەكەتتىك قىزمەتتەر اتقارا ءجۇرىپ، ۇنەمى ەل نازارىندا بولدىڭىز... كۇتپەگەن جەردەن زەينەت دەمالىسىنا شىعىپ كەتكەنىڭىزگە دە ءبىر جىلعا جۋىقتاپتى. قۇپيا بولماسا، قازىر نەمەن شۇعىلدانىپ ءجۇرسىز؟

–  قۇپيا ەمەس. ەل قاتارلى ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. مىناۋ ايتىپ كەلمەگەن ىندەت باستالعالى ۇيدەن الىستاماۋعا تىرىسامىن. ونىڭ دا بۇرىن اسا ءمان بەرمەگەن قىزىعى كوپ ەكەن. ەڭ باستىسى – شىعارماشىلىق ويعا، بۇرىن قول تيە بەرمەيتىن سۇيىكتى ىسىڭە ۋاقىت جەتەدى.

جاڭا ءوزىڭىز ايتتىڭىز، كوپ جىل ەلدىڭ قىزمەتىندە جۇردىك. جاتساق- تۇرساق ويىمىز جۇمىستا، بويىمىز ۇيدەن الىستا بولدىق. ارينە، وعان وكىنىپ وتىرعان جوقپىن. ويتكەنى، ەرازامات ءۇشىن ەل-جەرىنىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋدەن ارتىق باقىت جوق. وسى جولدا ازدى-كوپ ەلگە پايدامىز ءتيىپ، ەڭبەگىمىز ەلەنىپ جاتسا، ول دا بولسا وسى اقجۇرەك جۇرتىمىزدىڭ ارقاسى...

زەينەت دەمالىسى دەپ وتىرسىز عوي... مەن ءۇشىن بۇل «كۇتپەگەن سىي» بولدى دەپ ايتپايمىن. جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەسكەن كەلەلى شەشىمىم. ءوز قالاۋىم.

اشىعىن ايتقاندا، بۇل ومىردە «قۇلاقسىز ساندىق» سەكىلدى ءتيىمسىز بولۋعا ارلانامىن. سول ءۇشىن دە، قايناعان ءىستىڭ جولىنا ەمەس، لاۋازىم- قىزمەتتىڭ قولىنا قاراپ وتىراتىنداردىڭ قاتارىنان ەمەسپىن.

–  ەلىمىزدەگى جاستار ۇيىمىنىڭ جەتەكشىلىگىنەن باستاپ، پرەمەر-مينيسترلىككە دەيىنگى جانە ودان كەيىنگى اتقارعان اكىمشىلىك-ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، رۋحاني-اعارتۋشىلىق سالالارداعى قايراتكەرلىك قىزمەتتەرىڭىزدەن جالپى قاۋىم جاقسى حاباردار ەكەنىنە كۇمانىم جوق. ايتسە دە، ەل-جۇرت سىزدەن، ۇلت مادەنيەتى مەن رۋحانياتىنىڭ جاناشىرى رەتىندە، وسى توڭىرەكتەگى پىكىرلەرىڭىزدى كوبىرەك ەستىگىسى كەلەتىنىن بىلەمىن. جالپى قازاق ۇلتى ءۇشىن ءبۇل تاقىرىپتاردىڭ وزەكتىلىگى نەدە؟

– ۇلت مادەنيەتى مەن رۋحانياتى تۋرالى تاڭدى تاڭعا ۇرىپ ايتا بەرۋگە بولادى. تالاي الاساپىران زاماندى، تار جول، تايعاق كەشۋدى باستان وتكەرگەن ەلمىز. ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋدىڭ الدىندا قالعان ساتتەر قانشاما بولدى. بىراق، حالقىمىزدى وسى زۇلمات پەن ناۋبەتتەردەن امان الىپ قالىپ وتىرعان ءبىر دۇنيە بار. ول – ۇلتتىڭ جادى. جاڭا ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان ۇلتتىق رۋحانيات تا، رۋح تا، مادەنيەت تە، ءتىل دە، ءدىن دە، ءتىپتى يمان، ار-ۇيات ماسەلەسى دە بارلىعى وسىنىڭ ىشىندە. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ءۇشىن «رۋح» ءسوزى وتە قاستەرلى ۇعىم. ماڭگىلىكتىڭ ءسينونيمى. سوندىقتان وسى ۇلتتىڭ جادىن ماڭگىلىك قىلىپ ساقتاۋ كەشەگى اتا-بابالاردان بۇگىنگى ۇرپاق بىزگە امانات.

وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى جاھاندانۋ تولقىنى كەيىنگى ۇرپاقتىڭ بويىنداعى ۇلت جادىن قاتتى شايقاپ جاتىر. بۇل – ۇلكەن قاسىرەت. سوندىقتان ءبىز ءدال بۇگىنگى كۇندە  ۇلتتىق سانامىزدى، اسىرەسە جاس بۋىننىڭ ساناسىن اۋىق-اۋىق سىلكىپ تۇرۋىمىز كەرەك. ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزداعى قازاق ۇلتى ءۇشىن بۇل تاقىرىپتاردىڭ وزەكتىلىگى نەدە دەگەننىڭ جاۋابى – وسى.

– ءوزىڭىز باس بولىپ، مونعول جەرىنەن تاسقا تاڭبالانعان كۇلتەگىن جازبا ەسكەرتكىشىنىڭ كوشىرمەسىن جاساتىپ، ەلىمىزگە الىپ كەلگەندە، اتاجۇرتقا بابالار رۋحى قايتا كوشىپ كەلگەندەي اسەردە بولعان ەدىك. ۇلكەن وداقتان ساياسي-ەكونوميكالىق دەربەستىك العاننان كەيىنگى، ەلىمىزدىڭ رۋحاني سەرپىلۋىنە وسى ءبىر وقيعا سەبەپكەر بولدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. بۇل وقيعانىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى الاتىن ورنى قانداي؟

– «توزعان ەل تاريحىن جاسپەن جازادى، وزعان ەل تاريحىن تاسپەن جازادى. جاسپەن جازعان – قانجىلىك، تاسپەن جازعان ماڭگىلىك» دەگەن بار. ادامزات تاريحىندا تالاي ەلدىڭ شەجىرەسى تاسقا جازىلعان نەمەسە تاسپەن ورىلگەن بەلگىلەر ارقىلى ساقتالىپ، تاريح اتتى ۇلى كىتاپتىڭ مۇراعاتىنا قاتتالىپ جاتىر. مۇنىڭ ءوزى – تۇتاس  وركەنيەتتىڭ ولشەمى. مىسىردىڭ پيراميدالارى نەمەسە قىتايدىڭ ۇلى قورعانىنا قاراڭىز... ەشكىمگە ەشتەڭەنى دالەلدەۋدىڭ قاجەتى جوق.

جازۋ مەن سىزۋ، مۇراعات جيۋ سياقتى ادەتى بولماعان قاي حالىق بولسىن، كەشەگىسىن بۇگىنىمەن ساباقتاستىرا الماي، پۇشايمان كۇيگە تۇسەدى. سوندىقتان كۇلتەگىننىڭ كەلۋى، وسىنداي جازبا ەسكەرتكىشتىڭ سىرىن اشۋ –  بىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزدى  جاڭا بەلەسكە كوتەردى. بىلگە قاعاننىڭ، تونىكوك بابانىڭ، كۇلتەگىن باتىردىڭ ەسىمدەرى ءتول تاريحىمىزعا ەندى.

ەڭ باستىسى – «قازاقتا تامىر جوق، ءوز مەملەكەتى بولماعان» دەگەندەردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلدى.

قازىر ءارىپ تاڭدايتىن ەمەس، ءىلىم-ءبىلىم قۋاتىن زامان

– تۇركى مادەنيەتىنىڭ زەرتتەۋشىسى رەتىندە، سىزگە تاعى ءبىر سۇراق: كەيبىر عالىمدار تۇركىلىك جازبا ادەبيەتىنىڭ ءتۇپ تامىرىن، وسى اتا-بابالارىمىزدىڭ تاسقا قاشالعان كونە تۇركى جازۋلارىنان بەرى قاراي تاراتىپ ءجۇر. ەندەشە، جازبا مادەنيەتىمىزدىڭ تاريحى-كيريليتسا مەن لاتىن جازۋىنىڭ پايدا بولعان كەزەڭىنەن دە ەرتەرەك داۋىرلەردەن، ياعني، ولاردان 5-6 عاسىر بۇرىنىراق باستالادى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز عوي؟

– وعان كۇمانىڭىز بولماسىن. بۇل ءسىز بەن ءبىزدىڭ بۇگىن اشىپ وتىرعان جاڭالىعىمىز ەمەس. وسىدان 80 جىل بۇرىن الەم مويىنداعان تاريحشى-تۇركولوگ لەۆ نيكولاەۆيچ گۋميلەۆتىڭ دالالدەپ كەتكەن ايشىقتى اقيقاتى.

وكىنىشكە وراي، ەتنوگەنەز ماسەلەسىندە ءبىز كەيىنگى ۋاقىتتا ءبىرشاما شەكتەۋلەرگە بوي الدىرىپ ءجۇرمىز. ءيا، ۇلتتىق جازبا ادەبيەتىمىز ۇلى ابايدىڭ اتىمەن، ۇلتتىق مەملەكەتتىگىمىزدىڭ نەگىزى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى... وعان داۋ جوق.

بىراق، ونىڭ الدىنداعى 3000 جىلعى تاريحتى قايدا قويامىز؟!

ءبىز نەگە اتتى قولعا ۇيرەتىپ، دوڭگەلەكتى ويلاپ تاپقان كونە ءداۋىردىڭ كوشپەندى جۇرتىنان باس تارتۋىمىز كەرەك؟!

نەگە سوناۋ ەدىل پاتشادان باستالعان وركەنيەتتەر كوشى مەن كەشەگى شىڭعىسحاننىڭ الەمدى بيلەگەن كۇشىنە تالاسپاۋىمىز كەرەك؟!

نەگە ءال-فارابي زامانىندا عۇلامالار جيناعان كىتاپحانالار مەن كەشەگى ۇلى موعولدار سالدىرعان ماڭگىلىك عيماراتتارمەن جاناسپاۋىمىز كەرەك؟!

بۇنىڭ بارلىعى تورتكۇل دۇنيەگە تاراعان تۇركىگە ورتاق قازىنا. ال تۇركى جۇرتىنىڭ ءتۇپ اتاسى – مىنا وتىرعان ءسىز بەن ءبىزدىڭ بابامىز.

انا ءتىلىمىزدى الايىق... ول كەشەگى كۇلتەگىننىڭ تاسىنا VIII عاسىردا باسىلعان رۋنيكالىق جازبادان باستالعان جوق قوي. قانشاما مىڭ جىلدار بويى قالىپتاسىپ، قانىمىزعا ءسىڭدى.

سوندىقتان دا، بۇل ماسەلەدە جۇيەلىلىك كەرەك. تاريحشى-عالىمدارىمىز عانا ەمەس، تۇتاس قوعامنىڭ ورتاق كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ شارت.

ال ەندى، لاتىن جازۋى دەپ جاتىرسىز... ءوز باسىم ءالىپبيدى اۋىستىرا بەرگەنگە كۇمانمەن قارايمىن. قازىر ءارىپ تاڭدايتىن ەمەس، ءىلىم-ءبىلىم قۋاتىن زامان. ءارىپ اۋىستىرامىز دەپ جۇرگەندە وسىعان دەيىن جيعان-تەرگەن بارىمىزدان ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. «اباي جولى» مەن «قان مەن تەردى»، «الاساپىران» مەن «دارابوزدى» وقي المايتىن كۇيگە تۇسپەسەك دەيمىن.

تاعى دا قايتالاپ ايتايىن، ارىپتە تۇرعان ەشتەڭە جوق. وي-ءورىس كەرەك، ءبىلىم قىمبات. وركەنيەتتىڭ كوشىنەن قالماۋىمىز كەرەك.

– «كۇلتەگىننىڭ ورالۋى» – تۇپكى تاريحىمىز بەن تۇركىلىك مادەنيەتىمىزدى جاڭا قىرىنان زەردەلەۋگە تۇرتكى بولدى. ەلباسى تاپسىرماسىمەن 2004 جىلى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى قابىلداندى. وسى يگىلىكتى ءىستىڭ باسى-قاسىندا تاعى دا ءوزىڭىز ءجۇردىڭىز. ءۇش كەزەڭگە ءبولىنىپ، 7 جىل بويى جۇزەگە اسىرىلعان بۇل باعدارلامانىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى نەدە ەدى؟ ناتيجەسىندە قانداي شارۋالار تىندىردىق؟

– ءار حالىقتىڭ دامۋ جولى – بۇل وزىنشە ءبىر ەرەكشەلىك. قاي مەملەكەت بولسىن تاريحي، مادەني قۇندىلىعىن زەردەلەپ، جارىققا شىعارۋعا مۇددەلى.

كەڭەستەر وداعى كەزىندە تاريحىمىزدى زەرتتەۋ مۇمكىن بولمادى. ونى ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز. سوندىقتان اتا-بابامىزدىڭ باي مۇراسىن زەرتتەۋدە عالىمدارىمىزدىڭ نەگىزگى ەڭبەكتەرى ەگەمەندىكتەن كەيىن عانا كورىنە باستادى.

سوندىقتان، ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىن الا سالا، ءبىز ەڭ الدىمەن تانىمدىق دۇنيەلەردى كوتەرەمىز، وسى ارقىلى الەمگە ۇلتتىق رۋحانياتىمىزدىڭ بايلىعىن پاش ەتەمىز، ۇرپاقتى وسى قۇندىلىقتارمەن قۇنداقتايمىز دەگەن ماقسات قويدىق. ارحايكاعا ۇرىنۋ ەمەس، ءار رۋدىڭ «كەرەمەتىن» دارىپتەپ، ءار اۋىلعا ءبىر-ءبىر باتىردىڭ ەسكەرتكىشىن قويۋ ەمەس... تاسقا تۇسكەنىن حاتقا، حاتقا باسىلعانىن ۇلتتىق ساناعا ءسىڭىرىپ، ەشكىم جاۋلاي دا، داۋلاي دا المايتىن ۇلتتىڭ شىنايى رۋحاني بەينەسىن بەكىتۋ ەدى.

ناتيجەسى كوز الدارىڭىزدا. باعدارلامانى قابىلداعاننان كەيىنگى ءبىر عانا 2004 جىلى 51 تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىشتىڭ رەستاۆراتسياسى اياقتالىپ، 39 قالاشىق پەن قورعاندارعا ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى. 218 نىسان تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ مەملەكەتتىك تىزىمىنە ەندى. ۇلتتىق مادەنيەت ءۇشىن اسا ماڭىزدى 30 ساۋلەتتىك جانە ارحەولوگيالىق ماڭىزى بار ءىرى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى. قىتاي، تۇركيا، موڭعوليا، رەسەي، وزبەكستان، ارمەنيا، ءتىپتى، قۇراما شتاتتار جانە باتىس ەۋروپا ەلدەرىنە دە عىلىمي زەرتتەۋ ەكسپەديتسيالارى ۇيىمداستىرىلدى. ولاردىڭ قورىتىندىسى بويىنشا شامامەن بەس مىڭ قولجازبانىڭ كوشىرمەسى ەلگە جەتىپ، توم-توم كىتاپتار باسىلدى.

ەڭ باستىسى – بۇل باعدارلاما ەلگە بۇرىن سوڭدى بولماعان رۋحاني سەرپىلىس اكەلدى.

«ءاربىر ۇلت – ءوز بولمىسىنىڭ اۆتورى»

– «مادەني مۇرانىڭ» زاڭدى جالعاسىنداي بولىپ، 2017-18 جىلدارى، حالىقتىڭ «ۇلتتىق، تاريحي ساناسىن جاڭعىرتۋدى كوزدەيتىن»، «رۋحاني جاڭعىرۋ» جانە «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ەلباسىنىڭ باعدارلامالىق ماقالالارى جارىق كوردى... بۇل باعدارلامالاردا كورسەتىلگەن باستى باعىتتار ءىس جۇزىنە اسىپ، مەجەلى مۇراتتارعا جەتكەندە، قازاق قوعامىندا قانداي وزگەرىستەر ورنىعادى دەپ ويلايسىز؟..

– ەكى باعدارلامانىڭ دا ءتۇپ ماقساتى – ۇلتتىڭ رۋحانياتىن قايتا جاڭعىرتۋ. ءتول مادەنيەتىن ۇمىتقان ەلدىڭ بولاشاعى جوق. ال ۇلتتىڭ بولاشاعى – جاس بۋىندا.

جاھاندانۋ زامانىنىڭ بۇگىنگى تاسقىنىندا ءبىز ۇرپاقتى قالاي تاربيەلەيمىز – ەرتەڭگى دۇنيە – كەرۋەننەن الار ەنشىمىز دە سوعان بايلانىستى بولادى. اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىزشا ايتقاندا: «ءاربىر ۇلت – ءوز بولمىسىنىڭ اۆتورى». ۇلتتىڭ ساپاسىن كوتەرىپ، ساناسىن جاڭالاپ وتىرۋ كەرەك. سوندا عانا باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت قالىپتاسادى. مىناۋ دۇنيە-دودا ەسەبىن ۇدايى تۇگەندەپ، ەسەسىن جىبەرمەيتىن ەلمەن عانا ساناسادى.

جوعارىدا اتالعان ەلباسىنىڭ ەكى ماقالاسى دا ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن ۇلت ساناسىندا جاڭعىرتا وتىرىپ، بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي قاسيەتتەردى مەڭگەرۋگە شاقىرادى.

ءسوز جوق، باعدارلامانىڭ تۇپكى ماقساتى مەن يدەياسى وتە ماڭىزدى. اسىرەسە بۇگىنگى كۇننىڭ ۋاقىت سىناعىندا. ماسەلە ونىڭ ساپالى ورىندالۋىندا بولماق.

بىراق، جاقسى ويدى، جۇيەلى جوسپاردى دۇرىس تۇسىنبەگەندىكتەن بە، كوپ جەرلەردە بۇل باعىتتاعى ءىستىڭ بارىسى سۇيىلىپ كەتتى. كەي ايماقتاردا ناۋقانشىلىققا سالىنىپ، «رۋحاني جاڭعىرۋ» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز جالاڭ ۇرانعا اينالدى. ونى مويىنداۋىمىز كەرەك.

– جالپى، قازىرگى الەمدە ءبىزدىڭ قازاق ەلى سياقتى، جاھاندىق وركەنيەتتەگى ءوز ورنىن، تاريحي تامىرلارى مەن رۋحاني باستاۋلارىن شارق ۇرا ىزدەپ جۇرگەن، ناقتى باعدارلامالىق ءىس-جوسپارلار قۇرىپ، مول قارجى ءبولىپ، جوعالتقانىن تۇگەندەپ جۇرگەن حالىق بار ما؟ الدە، وزگە جۇرت ارعى-بەرگى تاريحىن الدەقاشان «قاتتاپ» قويىپ پا ەدى؟..

– ءتۇبىن ىزدەپ، رۋحانياتىن تۇگەندەۋ – تەك تەكتى ەلگە عانا بۇيىراتىن ءىس.

ال ەندى، ارعى-بەرگى تاريحىن شاشاۋ شىعارماي قاتتاپ، الا جازداي جاتتاپ العان ەلدى ءوز باسىم كورگەن جوقپىن. راس، تاس پەن حاتقا تۇسكەن تاريحقا ەشكىمنىڭ كۇمانى جوق. ونداي ەلدەر الەمدە جەتەرلىك.

دەسە دە، جوعارىدا ادەيى اتاپ ءوتتىم، ادامزاتتىڭ تاريحىنان اركىمنىڭ تالاسى بار. ءبىر عانا مىسال، مىنا تۇرعان سولتۇستىكتەگى كورشىمىزدىڭ IX عاسىردان باستاپ، بۇگىنگە دەيىنگى جازبا تاريحى 15 فەدەرالدىق، 47 وڭىرلىك ارحيۆتەردە ساقتالىپ تۇر. ال ەندى، قايسىسىن اشىپ قاراساڭ دا، مىندەتتى تۇردە، كوشپەندى بابالارىمىزدىڭ ءىزى جاتىر. 70 مىڭ بەت كونە قولجازبالاردى قۇرايتىن «كيرگيز-كايساتسكيە دەلا» اتتى 122 قوردىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟.. وعان باۋىرلاس تاتار، باشقۇرت، نوعايعا قاتىستى قورلاردى، كەشەگى ايگىلى «ورىنبور ەكسپەديتسياسىن» ۇيىمداستىرعان ۆاسيلي تاتيششەۆتىڭ جەكە ارحيۆىن قوسىڭىز...

مەن بۇل جەردە قىتاي مەن ۆاتيكاننىڭ ارحيۆىنداعى جادىگەرلەردى قوزعاپ وتىرعان جوقپىن. بۇنداي مىسالدار وتە كاپ. سوندىقتان دا، كەزىندە ساقتاي الماعان ميراستى الەم ارالاپ ىزدەپ، تالاسىپ ءجۇرىپ تاۋىپ، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ يگىلىگىنە بەرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ پارىزى دەپ بىلەمىن. بىلە بىلگەنگە، بۇل – بولاشاق ەلدىگىمىزدىڭ ماسەلەسى.

بۇل رەتتە، جاھاندىق وركەنيەتتەگى ورنىمىزدى وتكەننەن ەمەس، بۇگىننەن ىزدەگەن دۇرىس دەپ سانايمىن.

– جوعارىدا اتالعان باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋ بارىسى كولەمى جاعىنان العاندا كوڭىل كونشىتەدى. ال، ولاردىڭ تيىمدىلىگىن زەرتتەپ جۇرگەن بىرەۋ بار ما؟ الدە، بۇل – قارجىنى قازىر قۇيىپ، «ساناداعى وزگەرىستەردى» جۇزدەگەن جىل بويى كۇتەتىن جاعداي ما؟

– «قانشا ءومىر سۇرسەڭ سونشا ءبىلىم جينا» دەيدى. جەكە ادامنىڭ ءوسىپ دامۋىنا قويىلاتىن تالاپ بۇل.

ال تۇتاس قوعامدىق سانانىڭ جاڭعىرۋىنا ءبىردى-ەكىلى باعدارلامانى قامتىعان ءتورت-بەس جىلدىڭ اۋقىمى جەتە مە؟! ارينە، جوق.

سوندىقتان بۇل بۇگىن باستاپ، ەرتەڭ ناتيجەسىن كورسەتە قوياتىن دۇنيە ەمەس. شىدام كەرەك. ىنتا-جىگەر قاجەت. ەڭ باستىسى – مەملەكەتتىك قولداۋ قاجەت. بيلىكتىڭ جول كورسەتەر قولى كەرەك. ويتكەنى، ادامدى قالىپتاستىراتىن قوعام بولسا، قوعامدى تاربيەلەيتىن – بيلىك.

جاسىرىن ەمەس، حالىقتىڭ مۇراسى، ۇلتتىڭ ءتىلى دەگەن ۇعىمدارعا شەكەدەن قارايتىن، سالت-ءداستۇردى ەسكىنىڭ قالدىعىنا بالايتىندار بيلىكتە از ەمەس. سوندىقتان ساناداعى وزگەرىستەر سولاردى رايىنان قايتارۋدان باستالسا، ەڭ باستى جەتىستىك وسى بولار ەدى.

– تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 30 جىل، ال، «كۇلتەگىننىڭ» وتانىنا ورالىپ، مادەني، رۋحاني مۇرالارىمىزدى تۇگەندەي باستاعانىمىزعا بەرىسى - 20 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. بىلايشا قاراعاندا، ءبىر ۇرپاق اۋىسۋعا جەتە-قابىل ۋاقىت! سىزدىڭشە، بۇگىنگى «قوعامدىق سانادا» وزگەرىس نىشانى بايقالا ما؟ اسىرەسە، بولاشاقتىڭ يەسى – جاستارعا قاراتا ايتقاندا: وي باققانداردىڭ ۇلەس سالماعى، توي باققاندارمەن، تىم قۇرىعاندا، تەڭەستى مە؟

– مەديتسينادا اۋرۋمەن كۇرەسۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولدارىنىڭ ءبىرى – ۆاكتسينا. دەنەگە قۇيۋ ارقىلى كەسەلدىڭ بەتىن قايتارادى. ادامنىڭ ساۋلىعىن ساقتايدى. بۇگىنگى جاھاندانۋدىڭ ۇلتتىق ۇعىمعا جات ءتۇرلى قۇبىلىسىنان كەزىندە كەيىنگى بۋىن جاستاردىڭ بولمىسىن قورعايتىن ۆاكتسينا – ول وسى رۋحاني قۇندىلىقتارىمىز. ارينە، بۇگىنگى جاستاردىڭ كوبىنىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ. قازىرگى تسيفرلىق ءداۋىردىڭ بۋىنى ءۇشىن جان-جاقتى ءبىلىمدى بولماۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس.

اينالىپ كەلگەندە ءبارى وزىمىزگە تىرەلەدى. كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ كوشىرمەسى كەلگەلى 20 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. بۇل كەڭەس كەزىندە ءبىزدىڭ بۋىن ءۇشىن ارمان عانا بولاتىن. ونىڭ بار ەكەنىن بىلگەندەردەن بىلمەيتىندەر كوپ ەدى. ارمان اقيقاتقا اينالدى. بىراق سونى جاستارىمىز قانشالىقتى جۇرەكتەن وتكىزە ءتۇسىنىپ جاتىر؟!

ۇلتتىق قۇندىلىق پەن رۋحانيات ماسەلەسىندە سىرتىنان باقىلاپ سىن ايتۋ –  تاسادا تۇرىپ تاس اتۋمەن تەڭ ارەكەت. سوندىقتان وسىنى، تاريحىمىز تاسقا بادىزدەلگەن مۇرامىزدى بالا ساناسىنا جاستايىنان ءسىڭىرۋ – ءاربىر وتباسى  تاربيەسىنىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالسا يگى.

ءاليحان بوكەيحاننىڭ «ۇلتقا قىزمەت ەتۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» دەگەن ۇلى ءسوزى ۇلتتىق ۇرانعا اينالۋى كەرەك.

اپام ۇرىسسا دا، ماقالداتىپ ۇرىسۋشى ەدى

– «اكەگە قاراپ، ۇل وسەر، شەشەگە قاراپ قىز وسەر» – دەيدى دانا قازاق. ارينە، بۇل – اكسيوما. دەگەنمەن، ۇلدان «باتىر» جاسايمىز دەپ، ەر بالا تاربيەسىندەگى انانىڭ ورنىن تومەندەتىپ العان جوقپىز با؟ ابايدىڭ ۇلى تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنداعى اجەسى زەرە مەن اناسى ۇلجاننىڭ ءرولى تۋرالى زاڭعار جازۋشىمىز مۇقتار اۋەزوۆ جەرىنە جەتكىزە جازىپ كەتتى. ارىدەن ىزدەمەي-اق، بەرتىنگە دەيىن، ەل اراسىندا «ءابىشتىڭ اناسى»، «يمانعاليدىڭ اناسى» جانە باسقا دا انالاردىڭ قايراتكەر بالالارىنا بەرگەن ونەگەسى تۋرالى ايتىلىپ كەلگەن اڭىزدار ءالى ەسىمىزدە. جالپى بۇگىنگى ۇرپاق تاربيەسىندە «اكتسەنتتەر» دۇرىس قويىلىپ ءجۇر مە؟

ەل قۇرمەتتەيتىن تانىمال تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىڭىزعا ءسىزدىڭ اناڭىز قانداي ىقپال ەتتى؟

– ەلدىڭ بەرەكەسى – سول ەلدى جەتەلەگەن تۇلعالارعا ەمەس، ەڭ الدىمەن، وسىنداي تۇلعالاردى تاربيەلەگەن انالارعا بايلانىستى.

ءسوز جوق، كىم ءۇشىن دە انا – ەڭ قاسيەتتى، ەڭ كيەلى ەسىم. ۇلىق ءارى ۇلاعاتتى ۇعىم. ودان اسقان قۇدىرەت جوق. بولمايدى دا. سوندىقتان دا، ونىڭ قادىرىن ءبىراۋىز سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس.

ءبىر عانا ايتارىم – اپام ءوزىنىڭ عاسىرعا جۋىق عۇمىرىندا تاعدىردىڭ قيىندىعى مەن قىزىعىن قاتار كەشىپ، ءماندى دە ماعىنالى ءومىر ءسۇردى. بويىنداعى بار يگى قاسيەتىن تاربيەگە سالىپ، ۇرپاعىنا ءتالىم، ۇلتىنا وسيەت ەتتى. اقىرىنا دەيىن اللاعا قۇلشىلىق ەتىپ، قۇران-دۇعاسىنان ۇدايى ەل مەن جەردىڭ بەرەكەسىن، حالقىنىڭ مەرەكەسىن تىلەپ ءوتتى.

انامىزدىڭ ەرەكشە ءبىر ادەتى ەسكە ءتۇسىپ وتىر. ارينە، جاس بولعان سوڭ بالالىق بولادى، قاي ءبىر ىستە شالالىق بولادى. وسىندايدا اپام كەيىستىك تانىتىپ، كەيپىن وزگەرتسە دە، شايپاۋلىققا سالىنىپ، ءسوزىنىڭ كوركىن بۇلدىرگەن ەمەس. ۇرىسىپ وتىرسا دا، ماقال-ماتەلدەتىپ ۇرىسۋشى ەدى. ونىڭ ساناعا اسەرى ءتىپتى ەرەكشە بولادى ەكەن.

ءالى ەسىمدە، وقۋ ءبىتىرىپ، ەلگە كەلدىم. جاسپىز، جىگەر-جالىنىمىز جانىپ تۇر. جاستاردىڭ جۇمىسىنا ارالاسىپ، كوپ ۇزاماي اتىراۋ قالالىق كومسومول ۇيىمىنىڭ توراعالىعىنا سايلاندىم. جاڭالىقتى الىپ-ۇشىپ ءبىرىنشى اپاما جەتكىزدىم. سوندا ايتقانى: «ە-ە، بالام-اۋ، قىزمەتىڭ ەلەنىپ، كوتەرىلگەنىڭ  جاقسى. بىراق، بۇرىن اكە-شەشەنىڭ ابىرويىن اعايىننىڭ الدىندا ارقالاپ جۇرسەڭ، ەندى اعايىننىڭ ار-ۇياتىن بۇكىل ايماققا اپارا جاتىرسىڭ. «قانداي تاربيە كورگەن» دەگىزبە. اماناتىڭا بەرىك بول». قانداي جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جۇگىن ارقالاپ تۇرعانىمدى سوندا ءتۇسىندىم. انامىزدىڭ بۇل ءسوزى قاي قىزمەتتە بولسام دا ءبىر ساتكە دە ەسىمنەن شىققان ەمەس. بۇگىنگى جەتكەن ازدى-كوپتى جەتىستىگىمىز بولسا، ەڭ الدىمەن انامىزدىڭ اق سۇتىنە جارىعان، تەكتىلىگىنەن دارىعان قاسيەتىنىڭ جەمىسى دەپ بىلەمىن.

بيلىك قاي تىلدە سويلەسە – حالىق تا سول تىلدە سويلەيدى

– ءار جىلدارى: ۇكىمەتتى باسقاردىڭىز. ەكى مەگاپوليستە اكىم، ەكى رەت مينيستر بولدىڭىز. قانداي جوعارى لاۋازىمدا جۇرسەڭىز دە، قازاق ءتىلىن «قىزمەتتىك تىلگە» اينالدىرۋعا تىرىستىڭىز. جانە ول وپ-وڭاي جۇزەگە اسىپ جاتتى. ءسىزدىڭ پايىمداۋىڭىزشا، ەلىمىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىندە قازاق ءتىلىن-مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە، قازىرگىدەن دە بەلسەندىرەك پايدالانۋعا قارسى، «قاساقانا» جاسالىپ وتىرعان كەدەرگىلەر بار ما؟

– قازاق ءتىلى ءوزىنىڭ اۋىزشا جانە جازباشا بىرىزدىلىگى بار الەمدەگى جوعارى دامىعان 600 ءتىلدىڭ قاتارىندا، مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە يە 200 ءتىلدىڭ قاتارىندا ەكەن. كەز-كەلگەن ءتىلدىڭ الەۋەتى ونىڭ سوزدىك قورى بايلىعىمەن ولشەنەدى. قازاق ءتىلى تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشىندە وتە باي ءتىل. بۇل قازاق ءتىلى – عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ  تىلى ەمەس دەيتىندەرگە جاۋاپ.

دەگەنمەن، ادامزات تاريحىندا تالاي حالىقتىڭ ءتىلى جويىلىپ كەتكەنىن بىلەمىز. ونىڭ باستى سەبەبى – قولدانىستان شىعۋى.

وكىنىشتى-اق، بىراق ءتىل ماسەلەسى ءبىز ءۇشىن ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن ءالى جويعان جوق. تاۋەلسىزدىگىنە 30 جىل بولعان ەل ءۇشىن بۇل وتە ۇيات.

2001 جىلى وسى تاۋەلسىزدىكتىڭ 10 جىلدىعىن اتاپ وتەتىن بولىپ، مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ توراعاسى بولدىم. سول كەزدە 5 وبلىستى تاڭداپ تۇرىپ، حات جازدىم. بارلىعىنا ءبىر عانا – «ءىس-قاعازدى تولىعىمەن قازاق تىلىنە كوشىرىڭدەر» دەگەن تالاپ قويدىم. ودان بەرى 20 جىل ۋاقىت ءوتتى. بىلۋىمشە، قىزىلوردا مەن وڭتۇستىك قازاقستاننان باسقاسىندا ناتيجە جوق.

ماسەلە ءىس-قاعازدا عانا ەمەس. جاڭا ايتىپ ءوتتىم، جاناشىرلىق ەڭ ءبىرىنشى بيلىكتەن باستاۋ الۋ كەرەك. ماسەلە سوندا. بيلىك قاي تىلدە سويلەسە – حالىق تا سول تىلدە سويلەيدى.

جاسامپاز جاستاردى جوعالتۋ –  ۇلتتىق تراگەديا

– سىزگە فيلوسوف-عالىم رەتىندە ءبىر سۇراق قويعىم كەلىپ وتىر. قازاقتىڭ ءتىلى، ءدىنى، سالت-داستۇرلەرى، دۇنيەتانىمى  جالپى مادەنيەتى مەن رۋحاني مۇرالارىن ناسيحاتتاۋدا كىتاپ پەن كينونىڭ ماڭىزى جوعارى. بۇگىندە جىل سايىن وتاندىق نارىققا ونداعان كينو، جۇزدەگەن كىتاپتار شىعارىلىپ جاتادى. بۇل ۇدەرىسكە تىيىم سالا المايتىنىمىز وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى. ولاردىڭ مازمۇنى مەن كوركەمدىك قۇندىلىعىنا نازار اۋدارىپ، قۇنتتاپ جاتقان ەشكىم جوق. جاستار جاعى ارينە، «جەڭىلدەۋىن» تاڭدايدى. بارا-بارا ۇلتتىڭ دا سالماعىن «جەڭىلدەتىپ» المايمىز با؟ اتالعان سالالاردى «قاتاڭ» مەملەكەتتىك «قامقورلىققا» الۋ قاجەت دەپ سانامايسىز با؟ مەنىڭشە، حالىقتىڭ رۋحاني «ساۋلىعى» – مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىكتىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى ەمەس پە!؟

– جالپى ءوز باسىم وي مەن شىعارماشىلىق ەركىندىگىنە قول سۇعۋدى قۇپتامايمىن. بىراق، ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى دا بار. ەركىندىكتىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ شەكتەن شىقپاۋ كەرەك. ارينە، ادەبيەتتىڭ دە، كينو جانرىنىڭ دا بۇگىنگى دامۋى مۇلدەم بولەك. «ونەرگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى» دەپ، بۇرىندارى ۇلى دارىندار مەن تۋما تالانتتار عانا جۇرەتىن سالاعا بۇگىندە اركىم-اركىم ازۋ باسىپ، ءتىس باتىرىپ ءجۇر. ءجون-اق. بىراق ءبىر انىقتايتىن دۇنيە بار. بۇرىنعىلاردىڭ ماقساتى –  شىعارماشىلىقتا كوركەمدىك قۇندىلىقتى باستى نىسان قىلدى. بۇگىنگىلەردىڭ دەنىنىڭ ماقساتى تەك بىرەۋ عانا: پايدا تابۋ. سۇراعىڭىزدا دۇرىس ايتتىڭىز، كىتاپ پەن كينودا ۇلتتىڭ تۇتاس مادەنيەتى مەن رۋحانياتى كورىنىس تابادى. سەبەبى بۇل جانرلار كەز-كەلگەن قوعامداعى يدەولوگيانى قالىپتاستىراتىن بىردەن ءبىر قۇرال! ال يدەولوگيانىڭ باستاۋىندا قاشاندا مەملەكەت تۇرۋى كەرەك.

قوعامداعى مادەني-يدەولوگيالىق احۋال –  كۇلە قاراپ، جۇرە تىڭدايتىن دۇنيە ەمەس. سوندىقتان مەملەكەت بۇل سالاعا باسا ءمان بەرىپ، ءوز قامقورلىعى مەن قاداعالاۋىنا الۋى كەرەك. شىعارماشىلىق ەركىندىك دەپ انايى دا تۇرپايى دۇنيەلەردىڭ ەكرانعا شىعىپ كەتۋىنە مەن دە قارسىمىن. ءبىز ەڭ الدىمەن ۇرپاقتىڭ بويىنداعى ۇلتتىق تالعامنىڭ وتباسىنان باستاۋ الار تاربيەسىمەن اينالىسۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق تالعام قالىپتاسقاندا ۇلتتىق بولمىسقا جات دۇنيەلەردىڭ بارلىعى دا وزدىگىنەن شەتكە ىسىرىلا بەرەدى.

– ءسىز كەڭەستىك زاماندا «كومسومول» دەپ اتالىپ، بەرتىندە، «جاستار ۇيىمى» بولىپ وزگەرگەن «ۇلكەن مەكتەپتەن» ءتالىم الدىڭىز. بەرتىن كەلە، ءوزىڭىز دە ميلليونداعان جاستار مەن جەتكىنشەكتەرگە جەتەكشىلىك ەتتىڭىز. سالىستىرمالى تۇردە ايتا الاسىز با: ءسىزدىڭ بۇدان 30 جىل بۇرىنعى زامانداستارىڭىزدىڭ بويىندا قانداي قاسيەتتەر باسىمىراق ەدى؟ بۇگىنگى ءىنى-قارىنداستارىڭىزدىڭ مىنەز-قۇلقىنان قانداي ىزگىلىكتەر ىزدەيسىز؟

– جاستار قاي زاماننىڭ دا قوزعاۋشى كۇشى. ارينە ءار زامان جاستارىنىڭ وزىندىك ارمانى، دۇنيەگە دەگەن دەربەس تالعامى بولادى. بىراق بارشاعا ورتاق ءبىر اقيقات بار – قاي زامان، قاي ۋاقىت بولسا دا جاستار ادىلەتسىزدىككە قارسى. ءتىپتى «قىلىشىنان قان تامعان» كەڭەستىك كەزەڭدە دە ادىلەت سۇراپ الاڭعا شىققان كىم؟ جاستار. وت پەن وققا ءبىرىنشى بولىپ كەۋدەلەرىن توساتىن وسى جاستار.

جاڭا ايتىپ كەتتىم، ءار زاماننىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار. ءوز باسىم «بۇرىنعى جاستار عاجاپ ەدى، كەرەمەت ەدى، قازىرگى جاستار ونداي ەمەس...» دەگەنگە تۇبەگەيلى قارسىمىن. بۇگىنگى جاستاردىڭ زامانى –  بۇل شەكسىز مۇمكىندىكتەردىڭ، تۇڭعيىق ءىلىم-ءبىلىم مەن وزىق وي-ءورىستىڭ ۋاقىتى. ەڭ باستىسى، قازىرگى جاستار – تاۋەلسىز مەملەكەتتە دۇنيەگە كەلگەن ازاماتتار. الدى 30-عا كەلىپ قالعان، ساناسى ازات ازاماتتار.

ءوزىمنىڭ دە ءوسىپ كەلە جاتقان نەمەرەلەرىم بار، ولاردىڭ دوس-جارانى، اينالاسى بار... بايقاعانىم، ولاردىڭ اراسىندا مانساپ قۋ، اتاق-دارەجەگە جەتۋدەن بۇرىن، ءوز ىسىنە بەرىلگەندىك، قاراپايىمدىلىق، كرەاتيۆتى بولۋ دەگەن قاسيەتتەر قاتتى باعالانادى. جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ ارقاسىندا جاستار مەيلىنشە اشىق ءارى تولەرانتتى بولىپ قالىپتاسۋدا. ونىڭ جارقىن مىسالىن زاماناۋي مادەني فورماتتاردا، جاڭا ونەر تۇرلەرىنىڭ جاپپاي تارالۋىنان دا كورىپ ءجۇرمىز.

بىراق، بۇل جاستاردىڭ ءومىرى تەك جارقىن جاعىنان كورىنىس بەرەدى دەگەن ءسوز ەمەس. وكىنىشكە وراي، قازاقستان 15-29 جاس ارالىعىنداعى جاستار اراسىندا سۋيتسيد بويىنشا العاشقى ۇشتىككە كىرەدى. بۇل ەلىمىز ءۇشىن وتە ۇياتتى كورسەتكىش. ويتكەنى، جاسامپاز ءارى شىعارماشىل جاستاردى جوعالتۋ –  ۇلتتىق تراگەديا. باسقاشا ايتا المايسىڭ...

ونىڭ سەبەبىن ءوز باسىم قايتا قۇرۋ كەزەڭىندەگى ۇرپاقتىڭ ساناسىنداعى توڭكەرىس پەن جاڭا ليبەرالدى جاستار كوزقاراسىنداعى ايىرماشىلىقتان كورەمىن. 90-شى جىلداردىڭ بارلىق اۋىرتپالىعىنا ءوزىڭىز دە كۋا بولدىڭىز. ونداي كۇيزەلىستى كورمەگەن ۇرپاقتىڭ سترەسسكە قارسى تۇرۋعا وسالدىعى بايقالادى. سول قايتا قۇرۋدىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ «الا سومكە» ارقالاعان اتا-انالارىن كوپ جاعدايدا تۇسىنبەي جاتادى.

ءسوز جوق، قازىرگى جاستاردىڭ كوپشىلىگى عىلىمعا قىزىعادى. بىراق وسى سالاعا ءومىرىن ارناپ، كاسىبي تۇردە اينالىسۋعا دايىن ەمەس. ويتكەنى، جالاقىسى از، قوعامدىق پرەستيجى تومەن. بۇل جاستاردىڭ پروبلەماسى ەمەس، تۇتاس مەملەكەتتىڭ پروبلەماسى.

اش قارىن تۇبىندە ءبىر تويادى، بىراق ونىڭ رۋحاني قازىناسى بولماسا، جۇرەگىندە «ەل» دەپ سوققان بازىناسى بولماسا، بوس كەۋدە ادام قالىپتاسادى. ءبىزدىڭ قاۋپىمىز سوندا. جيىرماسىندا ەرلىك جاساماعان، وتىزىندا وردا بۇزبايدى، قىرىقىندا قامال المايدى. مىنە، ءبىز وسىنى تۇسىنە الماي كەلەمىز. سوندىقتان ءبىزدىڭ ماقسات جاستاردى بۇرىنعى مەن كەيىنگى دەپ ەكىگە ءبولۋ ەمەس، ەڭ باستىسى ولاردىڭ دەگەنىنە سەنۋ، قاجەت جەردە اقىل-كەڭەس بەرۋ.

انا الەمدى قولىمەن تەربەتسە، ديماش انىمەن تەربەتتى

– ءسىزدى كەيىنگى جىلدارى تۋما تالانت، الەمدى مويىنداتقان ءبىرتۋار ءانشى ديماش بالامىزدىڭ جانىنان (تەك قانا رەسەي اۋماعىندا عانا ەمەس) ءجيى كورىپ جۇردىك. بۇل –  تالانتقا تاعزىم ەتۋدىڭ ءبىر كورىنىسى مە، الدە تورتكۇل دۇنيەگە تانىلعان جاس دارىن ءالى قامقورلىققا ءزارۋ دەگەندى بىلدىرە مە؟ جالپى، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە تالانتتارى «تۇنشىعىپ» جاتقان (تەك قانا انشىلىك ەمەس، جالپى ونەر، عىلىم، ت.ب. سالالارداعى) بولاشاق «ديماشتاردى» ىزدەپ تابۋعا «ەشكىمنىڭ» قۇلقى جوق، نەمەسە ولاردى انىقتايتىن جۇيە جوق سياقتى كورىنەدى ماعان.!؟ ارينە، بۇل باعىتتا رەسمي تۇردە «اتقارىلىپ جاتقان» جۇمىس كوپ، بىراق، ولاردىڭ اراسىندا «ديماشتارعا» ورىن جوق... الدە، مەن قاتەلەسىپ وتىرمىن با؟

– ءبىر نارسە انىق – ديماش ەشكىمنىڭ قامقورلىعىنا ءزارۋ ەمەس. جيىرمادان ەندى اسقان شاعىندا ونەرىنە ميللياردتاردى تابىندىرعان جان – شىن مانىندە ماڭدايىنان پەرىشتە سۇيگەن جان. ۇلتىنا رۋح بەرىپ، حالقىنىڭ جانىن ەمدەگەن ءانشى. ارعى-بەرگى زاماندا قازاقتى وسىنداي بيىككە كوتەرگەن كىم بار؟ انا الەمدى قولىمەن تەربەتسە، ديماش انىمەن تەربەتتى. مىنە، كوزىنەن جاس اققانشا قولپاشتاعان سول الەمگە قاراپ وتىرىپ، وسىنى تۇسىنەسىڭ.

ارينە، اققان بۇلاقتىڭ كوزىن اشىپ، ارناسىن تازالاپ تۇرۋ ازاماتتىق اردىڭ ءىسى. جالپى قاي كەزدە دە تۋما تالانتتاردى قولپاشتاپ، قامقور بولۋعا ەمەس، قولىمىزدان كەلگەنشە قولداۋعا تىرىسايىق. ءسوز جوق، جازيرالى جەرىمىز تالانتتارعا كەندە ەمەس.

قاجىمۇقاندى تۋعان جەر ءالى-اق تالاي پالۋاندى دۇنيەگە اكەلەدى، ءبىرجاندى ەركەلەتكەن ەل، تالاي سال-سەرىنى كوتەرەدى. ماسەلەنىڭ ءبارى وزىمىزدە.

سوندىقتان دا، ديماش قۇدايبەرگەن، دانەلى تولەشوۆا، ەرجان ماقسىم سياقتى بالاۋسا تالانتتارىمىزدى قولداۋعا ءار قازاق اسىعۋى ءتيىس.

– بۇگىنگى اڭگىمەنى تىم اۋىرلاتىپ الدىق-اۋ دەيمىن، يمەكە... سوڭعى جاعىن جەڭىلدەتۋدى ۇسىنعىم كەلىپ وتىر. ءسىز ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ قولدانبالى ونەرىنىڭ ۇلگىلەرىن جيناپ جۇرەدى دەپ ەستيمىز. «كوللەكتسياڭىزدا» قانشا زاتتار مەن بۇيىمدار بار؟ ەڭ قۇندىلارى قايسىسى؟

– جادىگەردە قۇن بولۋشى ما ەدى؟ باعاسىن سارىساقال تاريحتىڭ ءوزى بەرىپ قويعان دۇنيەلەر عوي بۇل...

ۇزىن-سانى 1500 اشەكەي بۇيىم جيناعان ەكەنمىن. شىنىن ايتسام، ەشبىرىن باعالاتىپ كورمەپپىن. بار ماقساتىم – كەڭ دالامىزدا شاشىراعان ەرەكشە ونەردىڭ ونەگەسىن اشۋ، كەيىنگى ۇرپاققا ميراس ەتۋ بولدى. ول تۋرالى كىتاپ تا جازدىم.

بۇل راسىندا دا، سوناۋ ساق بابالارىمىزدان بەرى ۇزىلمەي كەلە جاتقان ەرەكشە ونەر. ولاي دەيتىنىم،  2 مىڭ جىلدا سەميوتيكاسى (بەلگى، ويۋ، تاڭبا) مەن زەرگەرلىك تەحنيكاسى اسا وزگەرمەگەن شەبەرلىك بولسا، ول وسى ورتا ازيادا عانا بار دۇنيە.

وسىدان 14-15 جىل بۇرىن بولۋ كەرەك، الماتىنىڭ اكىمى بوپ تۇرعان كەزىم... رەسەيلىك ميللياردەر ۆيكتور ۆەكسەلبەرگكە ۇسىنىس جاسادىم. ول ءوزى ايگىلى زەرگەر كارل فابەرجەنىڭ قولىنان شىققان «پاسحالىق جۇمىرتقالار» دەيدى عوي، وسىنداي بۇيىمداردىڭ ۇلكەن كوللەكتسياسىن ساتىپ العان ازامات. مىنە، وسى كوللەكتسيانىڭ الماتىداعى كورمەسىن ۇيىمداستىرايىق دەدىم. بىردەن كەلىسە كەتتى. بىراق، كورمەنى باسقا جەردە ەمەس، ورتالىق مەملەكەتتىك مۋزەيدە، ونىڭ ىشىندە «ساق ءداۋىرى» زالىندا وتكىزەيىك دەپ شەشتىك. ونداعى ويىم – الەمگە جارناماسى وزعان «فابەرجەنى» كورۋگە كەلگەن ەل، قاسىندا تۇرعان 2 مىڭ جىل بۇرىن ينەمەن ءيىپ، اسا زور كىرپيازدىقپەن ءتۇيىپ جاسالعان ساق التىنىن سالىستىرسىن... اشىعىن ايتۋ كەرەك، الماتىلىقتاردىڭ ءوزى وسىنداي قازىنانىڭ قاسىندا تۇرعانىن بىرەۋى بىلسە، بىرەۋى بىلمەيدى.

سوندىقتان  مەنىڭ جيعان-تەرگەن كوللەكتسيام، ەڭ الدىمەن، وسى ەلدىكى. ۇيدەن ىزدەپ اۋرە بولماڭىز، ءبارى ۇلتتىق مۋزەيدە تۇر.

–  ومىردە دوستارىڭىز كوپ پە؟

– بۇل ومىردە سىيلاستىقتا ءمىن جوق بولسا، دوستىقتا قۇن جوق. شۇكىر، دوستارىم كوپ. ءجاي دوس ەمەس، 40 جىل قىرعىن بولسا دا، قاسىڭنان تابىلاتىن قاندىكويلەك جان دوستارىم بارشىلىق.

سۇحباتتاسقان نۇرتىلەۋ يمانعاليۇلى

(«قازاق ادەبيەتى» گازەتى، №44 (3730); 6 قاراشا 2020 جىل)

Abai.kz