اقەدىل تويشانۇلى. ماعاۋيننىڭ جاڭا پروزاسىنىڭ التىن وزەگى
اقپان ايىنىڭ 2-ءسى - ءتاڭىرى مارتەبەسىن اسىرىپ، ۇلت رۋحىنىڭ تۋ ۇستاۋشىسى ەتىپ جاراتقان ايگىلى جازۋشىمىز مۇحتار ماعاۋينىڭ دۇنيە ەسىگىن اشقان كۇنى. قادىرلى اعامىزدىڭ تۋعان كۇنىنە وراي اقەدىل تويشانۇلىنىڭ جازۋشى شىعارماشىلىعى جايىنان جازىلعان ماقالاسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
«اباي-اقپارات»
اقپان ايىنىڭ 2-ءسى - ءتاڭىرى مارتەبەسىن اسىرىپ، ۇلت رۋحىنىڭ تۋ ۇستاۋشىسى ەتىپ جاراتقان ايگىلى جازۋشىمىز مۇحتار ماعاۋينىڭ دۇنيە ەسىگىن اشقان كۇنى. قادىرلى اعامىزدىڭ تۋعان كۇنىنە وراي اقەدىل تويشانۇلىنىڭ جازۋشى شىعارماشىلىعى جايىنان جازىلعان ماقالاسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
«اباي-اقپارات»
ماسەلەنىڭ ءمان-جايى
قازىرگى بيىك ورەگە، وزىق مادەنيەتكە جەتكەن قازاق پروزاسىنىڭ حالىق مۇراسىمەن بايلانىسىن ايقىنداۋ كۇردەلى شارۋا. ولاي بولاتىنى - ەڭ بەرگىسىن ايتقاندا، كوركەم پروزاداعى ءتىلدىڭ ءوزى حالىق تىلىنەن اجىراپ، جازۋشىنىڭ ستيلدىك تەزىنە ءتۇسىپ، ابدەن ۇستارىپ، ورالىم-ورنەگى وزگەرىپ، جاڭا تىنىسى اشىلادى. بۇل ورايدا «ءتىل ارقاشان قىرنالىپ، مىنەلىپ، وڭدەلىپ وتىرۋعا ءتيىس. بۇل ءۇشىن ول حالىقتان جازۋشى مەن فيلولوگقا ءوتىپ، ال ولاردىڭ قالام تەزىنەن شىققان سوڭ، حالىقتىڭ وزىنە قايتا كەلىپ، جالپى حالىقتىق يگىلىككە اينالۋى كەرەك» دەگەن ۆ.گۋمبولدت پىكىرىن ەستە ۇستاعان ءجون. ەكىنشىدەن فولكلورلىق سيۋجەتتەر، سارىندار، بەينەلەر پروزاعا سول قالپىندا تاسىمالدانبايدى، ونى دارىندى جازۋشى ابدەن وڭدەپ، ءوز شىعارماسىنىڭ كوركەمدىك-ەستەتيكالىق تالاپتارىنا باعىندىرىپ قولدانادى. ۇشىنشىدەن حالىق قازىناسىنداعى ەپيكالىق ۋاقىت پەن كەڭىستىك پروزادا رەالدى-تۇرمىستىق ولشەمگە كوشىرىلەدى. ەپوس پەن ەرتەكتە كەڭىستىك پەن ۋاقىت مىندەتتى تۇردە باقىتتى تۇيىنمەن، ياعني تۇيىقتالىپ اياقتالسا، كوركەم پروزادا بۇلاي بولۋ - قارابايىرلىق، قارادۇرسىندىك سانالاتىندىقتان شىعارما توسىن دا شىتىرمان جايتپەن ءتامامدالادى. فولكلوردىڭ قىزمەتى اتام زاماندا ورنىققان حالىق ساناسىنداعى تانىم مەن وبرازداردى قاداعالاۋ، ۇرپاققا ۇلاستىرۋ، بۇلجىتپاي ورىنداتۋ بولعاندىقتان ول ءبىر عانا قايتالاۋ (ەسكىنى دارىپتەۋ) ءادىسىن قولدانادى، ال ادەبيەتتىڭ مىندەتى جاڭا قاھارماندار مەن بەينەلەردى جاساۋ بولعاندىقتان ول دارالاۋ، وقشاۋلاۋ (تىڭعا تۇرەن سالۋ) تاسىلدەرىن كادەگە جاراتادى. وسى تۇرعىدان قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، ۇلت رۋحىنىڭ كوشباسشىسى م.ماعاۋيننىڭ شىعارماشىلىق بولمىسىن، اسەمدىك الەمىن ارنايى زەرتتەۋ - وزەكتى دە قاجەتتى ماسەلە.
باتىرلىق داۋىردەگى اڭشى-مەرگەن ءتيپىنىڭ پروزاعا ورالۋى
ءار ءبىر شىعارما جازعان سايىن تىڭعا تۇرەن سالىپ، وقشاۋ بولمىس-بىتىمىمەن وقىرماندى قايران قالدىرىپ، كوركەمدىك كوكجيەگىن كەڭىتە تۇسەتىن كورنەكتى جازۋشى م.ماعاۋيننىڭ «شاقان-شەرى» رومانى سىرتتاي قاراعاندا فولكلوردان ۇزاق تۇرعان سياقتى. روماندا ىلە وزەنى بويىنداعى جولبارىسپەن جەكپە-جەككە شىعىپ، تۇقىمىن قۇرتقانعا دەيىن بارعان ەرجۇرەك اڭشى شاقاننىڭ ءومىرى سۋرەتتەلەدى. ايەلى مەن بالاسىن جولبارىس جەگەندىكتەن ودان ومىرباقي كەك الۋعا بەل بۋعان اڭشى اقىرىندا جولبارىس اتاۋلىعا تاجالداي تونەدى. جازۋشى قازاقتىڭ ەجەلگى اڭشىلىق ونەرىن ەتنوگرافيالىق دالدىكپەن سۋرەتتەپ وتىرعانى ايقىن سەزىلەدى. الايدا بۇل سىرتقى قاڭقا، شىن مانىسىندە شىعارمانىڭ وزەگى فولكلورلىق سانامەن تۇتاستىقتا ورىلگەنىن بىلۋگە بولادى. ويتكەنى، جولبارىس اۋلاۋ، جولبارىسقا جەكپە-جەككە شىعۋ - ول باتىرلىق ءداۋىردى ەلەستەتىپ، وقىرماندى بابالاردىڭ ۋاقىتىمەن بىردەن توعىستىرادى. شاقان-شەرى وبرازى ەرتەگى مەن كونە ەپوستاعى قامىستى كول مەن ءشول دالانى جەكە دارا كەزىپ جۇرەتىن اڭشى-مەرگەن ءتيپىن ەسكە تۇسىرەدى. روماننىڭ ەپيلوگىن وقىعاننان كەيىن-اق وقىرماننىڭ زەردەسىنە «قامبار باتىر» جىرىنداعى مىناداي كورىنىستەر ەرىكسىز ورالادى:
«اجال جەتپەي جان شىقپاس،
تاۋەكەلگە بەل بايلاپ،
پەشەنەمدى سىنادىم»، -
بۇل ءسوزدى ايتىپ ەر قامبار،
شەرىنىڭ باردى قاسىنا...
سول ۋاقىتتا جولبارىس،
تۇگىنىڭ ءبارىن جاتقىزدى...
بۇركىتتەي جازىپ تىرناعىن،
تۇلپارعا بارىپ اسىلدى...
قامبار دا قايتپاي ۇمتىلىپ،
قۇيرىعىنان كوتەرىپ،
اينالدىرىپ باسىنان،
لاقتىرىپ جىبەرىپ،
قىرىق قادام جەردەن اسىردى.
راس، شاقان ەپوستاعى كوزسىز باتىر ەمەس، قورقىنىش سەزىمى بار كادىمگى ەت جۇرەكتى ادام، ويتكەنى قازىرگى پروزانىڭ مىندەتى ادام جانىنداعى پسيحولوگيالىق تولقىندى شىنايى سۋرەتتەۋ عوي. قىرىق جىگىتتى اڭشىلىقا باۋلىپ جۇرگەن كانىگى قارت اڭشى قۇبا-مەرگەن جولبارىستى اتقان كەزدە العاش رەت جىرتقىشتى كورىپ ابدىراعان شاقان مىلتىعىنىڭ بىلتەسىن تۇتاتىپ تا ۇلگەرە الماي قالادى.
«شاقان بۋىن-بۋىنى ءالسىز دىرىلدەپ، جەرگە ءتۇستى. سول كەزدە عانا كوردى. جۇندىكەر اتتىڭ استى كول-كوسىر، ساپ-سارى: جولبارىس شاپقان كەزدە شۇمەگى اعىتىلىپ كەتكەن ەكەن. «مەنىڭ ءوزىم دە بۇتىما جىبەرىپ قويا جازدادىم»، - دەپ ويلادى شاقان».
دەمەك، شاقان ءمىنسىز ەپيكالىق كەيىپكەر ەمەس، ول جولبارىس اۋلاۋ ونەرىنە بىرتە-بىرتە ماشىعىپ، اقىرى كەك جولىندا جۇرەك جۇتقان كوزسىز باتىرعا اينالادى.
كونەتوز جولبارىس جاقى جامىلىپ جۇرەتىن اڭشى قۇبا-مەرگەننىڭ ەسىمىنىڭ ءوزى كونە تۇرىك زامانىنىڭ بەلگى-بەدەرى سەكىلدى. ول شاقان باستاعان قىرىق جىگىتتى جولبارىسقا باستاپ بارعاندا جاستاردىڭ نامىسىن وياتۋ ءۇشىن مىناداي اڭگىمە ايتادى:
«جولبارىس اۋلاۋ - قازاقتىڭ اتا ءداستۇرى، ماشىقتى ونەرى ، - دەگەن اشىق اسپان استىندا، الاۋلى وت باسىندا ەت جەپ، سورپا ىشىلگەننەن سوڭعى اڭگىمە-كەڭەستە قۇبا-مەرگەن. - تورىنە تارعىل جولبارىس ىلىنبەگەن ۇيدە نايزا ۇستار ۇل تۋمايدى دەگەن بابالارىمىز. ول زاماندا ۇزىن اققان سىر-داريا، قامىستى قالىڭ شۋ بويى قاپتاعان قالىڭ جىرتقىش ەكەن. ال ىلەنىڭ ەتەگىندە جىپىرلاپ جۇرسە كەرەك. شۇبار شەرى، ءتىپتى، اڭ قاعىپ الاتاۋدىڭ ساي-سالاسىنا شىعىپ كەتەتىن. كۇنى كەشە عانا اناۋ زاڭعاردان - جاسىل كولدەن بالالى جولبارىستى ءوز كوزىممەن كوردىم. ە-ە، ول دا ءبىر داۋرەن ەكەن. جولبارىستىڭ جۇرەگىن جەپ، تولعاعى تارقاعان انا مىڭ سان جاۋدان قايتپايتىن قارا بولات باتىر تۋرادى ەكەن. قازىرگى قاتىن نەمەنە... تۇز، قۇرت، اشىعان كوجە...سونى كورە تۇرا كەيىنگى بالاعا جاسىقسىڭ، جامانسىڭ دەپ كىنا قويامىز».
مىنە، بۇل كەلتە اڭگىمە ارقىلى جازۋشى وقىرماندى بىردەن ەپيكالىق سالقار داۋىرمەن ۇشاستىرادى دا ونىڭ دەمى رومانداعى سيۋجەتتىك وقيعانىڭ ءوربۋ بارىسىندا (وعان قاتىسسىز بولسا دا) ۇدايى سانا تۇكپىرىندە ۇشقىن بەرەدى دە وتىرادى. ءيا، شاقان قولىنا ىستى رىسبەك ۇستا سوققان بىلتەلى قارا مىلتىق پەن اق نايزا ۇستاپ جۇرگەن قاراپايىم اڭشى. بىراق ونى جولبارىسپەن شايقاسقاندا جەڭىسكە ۇندەيتىن كۇش - بابالار ەرلىگى مەن ۇرپاعىنىڭ قان قارىزى - كەك. شاقان-شەرى وبرازى قامبار باتىر، كەيىنگى ساۋرىق باتىردىڭ زاڭدى جالعاسى سەكىلدى سۋرەتتەلەدى.
جولبارىستىڭ تىرناعى ءتيىپ جارالانعان بوزبالا بەينەسى بىلايشا سومدالادى:
«بىراق ءوڭى بوپ-بوز ەدى. زورلانا جىميدى. - ەكپىنى سونداي قاتتى ەكەن. جىلدامدىعىن ايتساڭشى. نايزانى كەزەپ تە ۇلگەرمەدىم... - اتىم ات-اق ەدى، - دەدى جىگىت بۇرىنعىدان ارمەن بوزارىپ. - قامباردىڭ قارا قاسقاسىنداي...جىگىتتىڭ بەلىن شەشىپ جىبەرگەندە جۇرت تەگىس اح ۇردى. قىزىل قانعا بويالعان كۇدەرى شالباردىڭ اۋى دال-دۇل، جىگىتتىڭ جامباس تۇسى الاقانداي قىزىل قوشقىل جارا».
مىنە، بۇل ەپيزود ارقىلى جازۋشى ادەيى قامبار باتىردى ەسكە سالادى.
قولىنا اق نايزا ۇستاپ جولبارىسپەن جەكپە-جەككە شىققان باتىر اڭشىنىڭ ەرلىك تۇلعاسى روماندا شەبەر سومدالادى. تۇپتەپ كەلگەندە، ول جولبارىسپەن، ايداھارمەن سايىساتىن فولكلورداعى اڭشى-مەرگەننىڭ قازىرگى روماندا باسقا سيپاتتا جاڭعىرعان جاڭا ءتۇرى دەۋگە بولادى. اڭنىڭ پەرىسى جولبارىس پەن ادامنىڭ شەرىسى شاقان وشىگىپ ارپالىسادى، ناتيجەسىندە ساقارادا قيدالاسقان ەكى مىقتىنىڭ ءبىرى - قازاق قالىپ، جولبارىس مۇلدە جويىلعانى تۇسپالدانادى. سونىمەن، جازۋشى بابالار ەرلىگى تەك ەرتەكتە عانا ەمەس، كەيىنگى قازاقتىڭ قانىندا، تۇرمىس-تىرشىلىگىندە ناقتىلى جالعاسىن تاپقانىن كونە قۇندىلىقتارمەن استاستىرا ۇندەستىكتە دالەلدەپ، جولبارىسپەن جەكپە-جەككە شىققان ەر جۇرەك حالىق ەشكىمنىڭ الدىندا تىزە بۇكپەيدى دەگەن يشارا جاسايدى.
تەڭدەسسىز سۇلۋ ءمۇسىننىڭ بۇتىندەلۋى
م.ماعاۋيننىڭ «قىپشاق ارۋى» حيكاياتىندا ءحى عاسىردان بۇگىنگە دەيىنگى ونەر ادامىنىڭ (قىپشاق حانى كوبەكتىڭ ءبادىزشى ۇلى سارجان، ونىڭ بۇگىنگى جالعاسى ءمۇسىنشى كوبەكوۆ سارجان) قيلى تاعدىرى ارقىلى ۇلتىمىزدىڭ تاريحى، ساياسي ءومىرى، مادەنيەتىنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەسى قوزعالادى. حيكاياتتا ءحى-ءححى عاسىر ارالىعىنداعى وقيعالار، ياعني مىڭ جىلدىق شەگىندەگى ەل ومىرىندەگى ەلەۋلى بەل-بەلەستەر قامتىلادى. اۆتور حرونولوگيالىق اسا اۋقىمدى ءداۋىردى قامتۋ ءۇشىن ميفوپوەتيكالىق سيمۆولداردى ءساتتى قولدانىپ، ناتيجەگە جەتكەنى كورىنەدى. حيكاياتتا كەڭەستىك كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن دارىندى ءمۇسىنشى سارجان تىلسىم جاعدايدا بۇگىنگى ومىردەن جوعالىپ، ءوزىنىڭ تۇپكى بەينەسى قىپشاق حانى كوبەكتىڭ ۇلى ءبادىزشى سارجاننىڭ داۋىرىنە وتە الادى. وسىلايشا زاماندار مەن داۋىرلەر، وتكەن مەن بۇگىن، ءتىرى مەن ءولى، ارۋاق پەن ادامدار ءوزارا توعىسىپ، تىلدەسىپ، الماسىپ جاتادى. ۋاقىت پەن كەڭىستىككە باعىنباۋ، عالامداردى ەركىن شارلاۋ، كەدەرگىلەردى ەلەمەۋ -ميفوپوەتيكالىق تانىمنىڭ ءتول بەلگىسى. ولاي بولسا م.ماعاۋين بۇل شىعارماسىندا رەاليستىك ستيلدەن سانالى تۇردە الشاقتاپ، كەرىسىنشە فولكلورلىق تانىمعا تابان تىرەگەن دەپ ءتۇيىن جاساۋعا ابدەن نەگىز بار.
زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، ميستيكالىق اۋەنمەن ارلەنگەن بۇل شىعارما بۇگىنگى پوستمودەرنيستىك ادەبيەتتىڭ باعىت-باعدارىنان حابار بەرگەندەي (ۇلتتىق رۋحتىڭ ورالۋى // ادەبيەت ايدىنى. 09.06.2005.).
ءداستۇرلى تانىمدا ءتىرى ادامنىڭ ءمۇسىنىن قاشاۋعا، سۋرەتىن سالۋعا تىيىم سالىنادى، ويتكەنى بابالارىمىز ادامنىڭ جانى سول بەينەلەرگە كوشىپ كەتەدى دەپ سەنگەن. تۇرىك حالىقتارى ادام ولگەن سوڭ ونىڭ بەينەسىن ەلەستەتىپ قۋىرشاق جاساعان، ءمۇسىن قاشاعان، كەيىننەن تۇل ورناتقان، ونداي نىساندارعا ارۋاق (ونگون) دەپ تابىناتىن بولعان.
حيكايانىڭ باسىندا جازۋشى رەۆوليۋتسيا ەرلەرىن سومداپ توقىراي باستاعان ءمۇسىنشى دوسىنا س.ا.پولوۆتسەۆانىڭ «قىپشاق تاس مۇسىندەرى» دەگەن البومىن تارتۋ ەتەدى. ءمۇسىنشى ريزالىق ءبىلدىرىپ، جازۋشى دوسىنىڭ ءمۇسىنىن قاشاعىسى كەلەدى. وعان كەيىپكەر بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى:
«- بولمايدى ، - دەدىم ، سارجاننىڭ شىنىمەن ايتىپ تۇرعانىنا كوزىم جەتىپ. - مەن تاڭىرىگە، ارۋاققا جانە تىلسىمعا سەنەتىن كىسىمىن. جاداعاي، جالعىز-اق ولشەمدەگى فوتوسۋرەت ەمەس، باسىڭنىڭ، بار ءبىتىمىڭنىڭ ناقپا-ناق كوشىرمەسى - قولدان جاسالعان سىڭارىڭ... مۇمكىن، شايتان قونار. ەڭ قورقىنىشتىسى - مەنىڭ جانىم ءوزىمدى تاستاپ، سول مۇسىنگە كوشىپ كەتەتىن شىعار. تۇگەل بولماسا دا، تەڭ جارىم، بولشەك بىتىسىمەن.... راقمەت، اۋرە بولماي-اق قوي، - دەدىم»
بۇل ەپيزودتى حيكاياتتاعى ميفولوگيالىق سانانىڭ قۇلاقكۇيى دەۋگە بولادى. سارجان البومدى اقتارىپ وتىرىپ، قىپشاق ارۋىنىڭ تاس مۇسىنىنە تاپ بولادى، وعان عاشىق بولىپ قالادى. ول ءمۇسىن ورنالاسقان ۋكراينانىڭ حەرسون وڭىرىنە ساپار شەگەدى، مۋزەيلەردى ارالايدى، بالبالدارمەن سىرلاسادى، قىپشاق تاريحىنا قاتىستى ەڭبەكتەرمەن ءجىتى تانىسادى. اقىرى تاس مۇسىندەگى قىزدىڭ اتى ايسۇلۋ بەگىم ء(حى عاسىرداعى جارى), ءوزىنىڭ ءبىر كەزدەگى قىپشاق ورداسىنداعى ءمۇسىنشى كوبەك ۇعلى سارجان ەكەنىن سەزىنەدى. سارجان بۇل سىردى جازۋشى دوسىنا ايتقاندا ول باستابىندا ونەر يەسىنىڭ فانتازيالىق قيالى ەكەن دەپ ويلايدى، بىراق سوۆەت ءمۇسىنشىسى ۇكىمەت باسشىسىنان ەكى مەتردەن ەكى كوكشىل ءمارمار تاس الىپ، ەجەلگى مۇسىندەردى (ايسۇلۋ مەن ءوزىن) قاشاپ، ولارعا ءتىپتى جان بىتىرگىسى كەلەدى. بۇل ىسكە ايسۇلۋ بەگىم ايان بەرۋ ارقىلى قولداۋ كورسەتكەن سوڭ سارجان ىسكە شۇعىل كىرىسەدى. ءمۇسىن جاسالىپ بولعانشا سارجان ەكى دۇنيەنىڭ ورتاسىندا جۇرەدى، بۇرىنعى بابالاردىڭ الەمىنە بارىپ، ساياحاتتاپ كەلىپ وتىرادى. مەجەلى مەرزىمگە جەتكەندە دوسىن شاقىرىپ، مۇسىندەرگە جان كىرگىزۋ ءراسىمىن جاسايدى. مىناداي ارباۋ ءسوز ايتادى: «ۋا، ءتاڭىرىم! قۋات بەر، قۇتىن قايتار، جان بەر!».
ەجەلگى تۇرىكتەر جاندى قۇت دەپ تە اتايدى، دەمەك جازۋشى ماگيالىق ەسكى ۇلگىگە دە يەك ارتادى. سونىمەن، سارجاننىڭ جانى ءوزى قالىپتاعان تاسقا اينالىپ، ول 1173 جىلعا قايتادان ءوتىپ كەتەدى دە، ونەر يەسىنىڭ قالا كوشەلەرىنە تۇرعىزعان مۇسىندەرى، ءتىپتى ەنتسيكلوپەدياداعى ءومىربايانى دا قىرىق كۇننىڭ ىشىندە تىلسىم جاعدايدا جوعالادى. جازۋشى بۇندا قىرىق كۇندى بەكەر الىپ وتىرعان جوق، ويتكەنى ءداستۇرلى تۇسىنىكتە ادامنىڭ رۋحى قىرىق كۇندە ارعى دۇنيەگە ءوتىپ ۇلگەرەدى عوي. سارجاننىڭ مۋزەيگە اماناتتاپ تاپسىرعان مۇسىندەرى تۇندە قيمىلداپ، قوزعالادى. ارينە، بۇل ەپيزودتا حيكايالىق سارىن بار، اقىرى ەكى ءمۇسىن دە قول ۇستاسىپ، ەجەلگى قىپشاق عالامىنا قاراي بەتتەپ، زىم-زيا جوعالىپ كەتەدى. قىسقاسى، «باسقا ءبىر كەڭىستىك، باسقا ءبىر ولشەمگە» ءوتىپ، كوزدەن تاسا بولعان ءمۇسىنشى 2004 جىلى 19 قازان كۇنى جازۋشىنىڭ ۇيالى بايلانىسىنا حابارلاسادى. سويتسە، سارجان ەلىمىزدىڭ الىس ءبىر تۇكپىرىندە اۋىلدا سۋرەت پانىنەن ساباق بەرەدى ەكەن، ايسۇلۋ حانىم ەكەۋى ارعى قىپشاق الەمىنەن 1986 جىلى كوكتەمدە ورالعان كورىنەدى، قىزدارى دا بار، اتى ايبيكە. سارجان دوسىنا «حالقىمنىڭ قاسيەتىن ايگىلەدىم. تاسپەن بەدەرلەنگەن تاريحىن جاسادىم... باقىتتى بولدىق، ايسۇلۋ ەكەۋىمىز. ەكى جالعاننىڭ دا قىزىعىن كوردىك... قوزى مەن بايان تاڭىرىدەن قۇشاقتارى جازىلماس ءۇش كۇندىك عۇمىر سۇراعان ەكەن. ال، ءبىز، مىنە، وتىز... جوق، تۋرا قىرىق ءتورت جىل! بۇدان اسقان قانداي باقىت، قانداي مەرەي، مارتەبە بولۋى مۇمكىن!؟ »، - دەيدى.
بايانعا، قوزىكەمەن وبال قىلدى،
ولتىرگەن قوزىكەنى قودار قۇلدى.
قوزىكەگە ءۇش كۇندىك ءومىر تىلەپ،
قۇدايعا سۇلۋ بايان بەك زار قىلدى.
ءۇش كۇندىك قوزىكەگە ءومىر بەردى،
ارمانسىز ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن داۋرەن ءسۇردى.
ءۇش كۇنى ۋاعىدالى وتكەننەن سوڭ،
قۇدايدىڭ اماناتىن قايتىپ ەردى.
جازۋشى ەپيكالىق ساناداعى وسى سارىندى ادەيى ەسكە سالادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اۆتور فولكلورلىق ۇلگىلەردى مولىنان پايدالانا وتىرىپ، ءمۇسىنشىنى (ارينە، وقىرماندى دا) سوناۋ وتكەن عاسىرلارعا بابالار داۋىرىنە شارلاتا الادى، ءارى ناقتىلى دەرەكتەردى، ءتىپتى بيبليوگرافيالىق مالىمەتتەردى ۇسىنا وتىرىپ بۇگىنگى ونەر ادامىنىڭ ء(مۇسىنشى مەن جازۋشىنىڭ ) نازىك بولمىسىن، تالايلى تاعدىرىن، ۇلتتىق رۋحتى ورالتۋ جولىنداعى كۇرەسىن، بۇل جولدا جاسالعان ءار ءتۇرلى كولدەلەڭ كەدەرگىلەردى شىنايى سۋرەتتەيدى. حيكاياتتا اۆتور ەجەلگى قىپشاقتىڭ سىنعان ءمۇسىنىن بۇتىندەۋدى ماقسات قىلعان ونەرپازدىڭ جانكەشتى ءومىرىن سۋرەتتەي وتىرىپ، قازىرگى قازاقتىڭ تولىمدى كەسكىن-كەلبەتى، ءىرى ءتۇر-تۇلعاسى بابالار مۇراتىمەن ۇندەسكەندە تۇگەندەلەدى دەگەن ويدى يشارالايدى.
بۇگىنگى قوعامنىڭ ناقتىلى تىنىس-تىرشىلىگى، جازۋشى م.ماعاۋيننىڭ ومىرباياندىق دەرەكتەرىنەن ۇزىكتەر (ماسەلەن، «ايسۇلۋ... ءاي، ءيا، باقىتجامال، ياعني باقىت-سۇلۋ ىدىس-اياعىن جۋىپ-شايىپ، بالالاردىڭ ەرتەڭگى كيىم-كەشەگىن ىڭعايلاپ، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ شارۋاسىنا جەگىلگەن. مەن تاعى دا كابينەتىمە كىرىپ، وڭاشالاندىم») وقيعاعا مەيلىنشە شىنشىل سيپات بەرۋگە كومەكتەسسە، ميفوپوەتيكالىق ايشىقتار بۇگىنگى ۇرپاقتى بابالار داۋىرىمەن تابىستىرىپ، جاس بۋىننىڭ زەردەسىندە ۇلى قىپشاقتىڭ رامىزدەرى جالعاسا بەرەتىنىن دايەكتەيدى. جازۋشىنىڭ باس كەيىپكەر سارجان ءمۇسىنشىنى اۋىل مەكتەبىنە مۇعالىم ەتىپ قايتا ورالتۋى - تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار تەگەۋرىندى كۇشكە اينالعانىن تۇسپالدايتىن يشارا. شىنتۋايتىندا، سوناۋ ساق-حۋننۋ، كونە تۇرىك تاڭبا-سيمۆولدارى ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ رۋحاني-ساياسي ومىرىندە شەشۋشى مانگە يە بولىپ وتىرعانى شىندىق. ماسەلەن، كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ استاناعا ورالۋى دا بۇگىنگى كۇنگى ەلەۋلى وقيعا. بايىرعى ارحەتيپتەر، رامىزدەر ۇرپاق جادىندا وسىلايشا ويانعاندىقتان قازىرگى جاس ۇرپاقتىڭ وكىلدەرى وتكەن بابالاردىڭ قاھارماندىق داۋىرىمەن ءوزىن تابيعي جالعاستىقتا، ۇندەستىكتە سەزىنە الادى. سول سەبەپتەن دە ارعى عاسىرلارعا ۇشقىر قيالمەن ساياحاتتاي دا الادى، دەمەك بۇگىنگى كىشكەنتاي سارجاندار مەكتەپ پارتاسىنان دا تابىلارى حاق. حيكاياتتا قىپشاق عالامىنان قايتا ورالعان سارجان كوبەكوۆ ءوز قىزى ايبيكە تۋرالى «بيىل ون سەگىزگە شىقتى، وبلىستىق پەداگوگيكا ينستيتۋتىندا وقيدى»، - دەپ ناقتىلى مالىمەت بەرۋى وتكەن مەن بۇگىننىڭ قوعامدا ورىن الىپ وتىرعان ساباقتاستىعىن تانىتقانداي.
«ەرتەڭ ءىز-ءتۇزسىز جوعالامىز. ەرتەڭ بولماسا، كەلەر جىل، كەلەسى عاسىر، ءبىر زامان - بەيمالىم ىقىلىمدا.
بارلىق عۇمىر عانا ەمەس، سول عۇمىردى باعىشتاعان بارلىق ءىسىمىز - ەلەسكە اينالادى.
قۋاتتى قيالمەن بۇل دۇنيەگە قايتادان شاقىرا الاتىن ءبىر ۇرپاعىڭ تابىلماسا»، - دەيدى جازۋشى.
«قىپشاق ارۋى» حيكاياتىندا ميفوپوەتيكالىق ارلەۋلەر كوركەمدىك قۇرال رەتىندە شىنىمەن مول قولدانىلعاندىقتان (راسىندا بۇل تۋىندى جازۋشى م.ماعاۋيننىڭ جەكە شىعارماشىلىعىندا عانا ەمەس، قازاق ادەبيەتىندە مۇلدە توسىن، سونى ءستيلدىڭ باسى بولعاندىقتان دا) سىرتتاي قاراعان جانعا شىعارما تىلسىم راي تانىتادى. بىراق شىعارمادا بۇگىنگى كۇنگى تۇرمىس-تىرشىلىك دەرەكتەرمەن سۋرەتتەلىپ، قوعامدىق-رۋحاني ومىرىمىزدەگى ادەپكى ىستەر اينا-قاتەسىز اشكەرەلەنىپ وتىرادى (ماسەلەن، ءبىر عانا دەتال، تەلەفون سوققان بىرەۋ: - ماقاۋين دەگەن جازۋشى سەن بولاسىڭ با؟ ،- دەيدى. وعان جازۋشى: - ادام ەستىمەگەن ماقاۋدى ىزدەيتىن سەنىڭ ءوزىڭ قاي ماقۇلىقسىڭ؟، - دەيدى دىك ەتىپ). وسىنداي سەبەپتەرگە دە بايلانىستى شىعارما شىنايى، شىنشىل سيپاتتا.
شەرلى شەجىرە
م.ماعاۋيننىڭ جاڭا باعىتتاعى پروزاسىنىڭ ىشىندەگى ەلەۋلى ءبىر شىعارما - «كەسىك باس - ءتىرى تۇلىپ» حيكاياتى. بۇل شىعارمادا موڭعولياداعى قازاقتار تاريحىندا «جا-لاما ايداعان جىلدار» دەپ بەلگىلەنگەن قاندى وقيعا سۋرەتتەلەدى. استراحاندا 1860 تۋعان ۇلتى قالماق، رەسەي ازاماتى دالاما دامبيجانتسان امۋرساناەۆتىڭ (جەرگىلىكتى قازاقتار ونى جالاما دەپ اتاعان، م.ماعاۋين جا-لاما دەپ جازادى، ءبىز اۆتوردىڭ جازۋى بويىنشا بەردىك) موڭعوليا قازاقتارىنا سالعان ويران-لاڭى، قاسىرەتتى زوبالاڭى حيكاياتتا كەڭىنەن كورىنىس تابادى. اتاپ ايتار بولساق، قالماق جا-لاما موڭعول قازاقتارىن قازىرگى بايان-ولگەي جەرىنەن قۋدالاپ، كوشىرۋگە ارەكەت جاساپ، ەلدى قورلاپ، بۋددا دىنىنە شوقىندىرۋ، اتۋ-شابۋ زۇلماتىن جۇرگىزگەنى تاريحتان بەلگىلى. ءتىپتى، ول اقىنبەك دەگەن ازاماتتى كونبەگەنى ءۇشىن جازالاپ، تىرىدەي سويىپ، تۇلىبىنا ءشوپ تىعىپ، باس يمەگەن قايسار قازاقتاردى قورقىتپاق بولعان. اقىنبەك زاڭگى - (بولىس) توققۇل قاجىنىڭ ۇلى. جا-لاماعا قارسى شىققان اسىل ەر ۇستالعاندا 34 جاستا بولسا كەرەك، وعان ءۇش اسكەردى ولتىرگەن دەگەن ايىپ تاعىلىپتى. بالاسىنىڭ جانىن قالدىرۋدى سۇراپ، اناسى قالامپىر جا-لاماعا قالى كىلەم، قارا اتان، كۇمىس جامبى تارتۋ ۇسىنعان. ەمەكسىتكەن سوزبەن شىعارىپ سالعان جا-لاما كۇزدە ازاماتتىڭ تۇبىنە جەتىپ تىنسا كەرەك. قالامپىر انانىڭ جوقتاۋىندا:
ۇكىلى بالاق، سەكسەن شوق،
ۇستاۋعا كەتتى كەلگەن جوق.
اتان دا تۇيە، ات تارتتىم،
سوندا دا كاپىر بەرگەن جوق، -
دەگەن جولدار بار.
جا-لاما ءوزىن جەرگىلىكتى اڭقاۋ موڭعول مالشى-اراتتارىنا «مەن سەندەردى مانج-قىتاي بوداندىعىنان ازات ەتكەلى كەلگەن ايگىلى ساردار ءامىرسانانىڭ قايتا تىرىلگەن بەينەسىمىن، كيەلى ارۋاعىمىن» دەپ تانىستىرىپ، سول كەزەڭدەگى موڭعوليا بيلەۋشىلەرىنەن ايلاكەرلىكپەن قولداۋ دا تابادى (بۋردۋكوۆ ا.ۆ. حۋچين با شينە مونگولد. ۋلاانبااتار، 1987. 66 ح). جا-لاما 1912 جىلى 8 تامىزدا باتىس موڭعوليانىڭ قوبدا شاھارىن مانج-قىتاي بيلەۋشىلەرىنەن ازات ەتۋ سوعىسىنا قولباسشى ماگسارجاۆ، دامدينسۇرەندەرمەن بىرگە قاتىناسادى. بۇل وقيعادان كەيىن قوس تۇيەلى ديۋانا كەيپىندە كەلگەن جا-لامانىڭ بەدەلى كۇننەن-كۇنگە ارتىپ، اقىرى دوربەت، ۇرانقاي، تورعاۋىت، قازاقتاردىڭ باسىن قوسىپ، موڭعوليانىڭ باتىسىندا جەكە دارا حاندىق ورناتۋ ساياساتىن جۇرگىزەدى. وسى ماقساتىنا وراي قازاقتاردى قازىرگى قونىسىنان ءتۇپ قوپارىپ، موڭعولدار مىعىم وتىرعان ورىكتىكول، حانداعاتاي، تورحۋناگقا (دوربەت دالايحان ەلىنە) قاراي ۇركىتىپ ايدايدى. (ورىكتىكولگە ايدالىپ جەتكەن ەل كورىمباي، شونجاي باتىرلاردىڭ باسقارۋىمەن ءبىر تۇندە 33 جەندەتتى ءولتىرىپ، رەسەيگە اۋا كوشەدى. جا-لاما باسقا جاقتا بولعاندىقتان ولمەي قالادى. رەسەي قوشاعاش جەرىندەگى قانداستارىن ۋاقىتشا پانالاعان بوسقىندار پاتشا ۇكىمەتىنە قورعاۋعا الۋدى سۇراپ، جا-لامانىڭ قىلمىسىن اشكەرەلەگەن ارىز جولدايدى. ناتيجەسىندە جا-لاما 1914 جىلى 8-اقپان كۇنى پەتەربۋرگ بيلەۋشىلەرىنىڭ وكىمىمەن ۇستالىپ، رەسەي اباقتىسىنا قامالادى. رەسەيگە بوسقان ەل تۋرالى «قازاق» گازەتىنە 1913 جىلى ا.بايتۇرسىنۇلى «ورىس «مەيىرمانشىلىعى»» دەگەن ماقالا جازىپ، اراشا سۇرايدى، دابىل قاعادى. دەمەك، جا-لامانىڭ جازالانۋىنا دۋماداعى مۇسىلمان، قازاق دەپۋتاتتار دا اسەر ەتكەن، بۇل ماسەلەگە باس-كوز بوپ ا.بايتۇرسىنۇلى دا ۇلەس قوسقان دەۋگە نەگىز بار. قاراڭىز: ا.بايتۇرسىنۇلى. ورىس «مەيىرمانشىلىعى» // بايتۇرسىنۇلى ا. كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى. ت.5. الماتى، 2006. 232-ب.; قايراتۇلى ب. كەسىك باس ءھام ءتىرى تۇلىپ حيكاياسى // www. jasgazag.kz) دامبيجانتسان امۋرساناەۆتى زەرتتەۋشىلەر جاي ءبىر جالاڭاياق ديۋانا ەمەس، رەسەيدىڭ كاسىبي جانسىزى ەدى دەگەن دە پىكىر بىلدىرەدى.
وسى تراگەديالى وقيعالاردى م.ماعاۋين بيىك كوركەمدىك دەڭگەيدە، قازاقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادامزات تاريحىنداعى قاسىرەت، ادامشىلىققا قارسى جاسالعان قىلمىستى قيمىل رەتىندە جانايقايمەن بەينەلەي بىلگەن.
"كەسىك باس - ءتىرى تۇلىپ" دەگەن شىعارمانىڭ اتىنىڭ وزىنەن فولكلورلىق بەلگى-بەدەر مەنمۇندالاپ تۇر. سەبەبى، شىعىس حالىقتارىنىڭ ءسوز مۇراسىندا كەسىك باس، كەسىك قول ايەل وبرازى تۇراقتى كەزدەسەدى. ماسەلەن، قازاقتا "قۋ باس", "كيەلى باس سۇيەك" "مۇستاقىم"دەگەن ەرتەكتەردە تىلسىم كەرەمەتكە يە ءولى باستىڭ شىتىرمان ءومىر تاريحى باياندالادى. بىراق جازۋشى حيكاياتتا بەينەلەگەن "كەسىك باس" ەرتەگىدەگىدەي كەرەمەتكە يە بەيمالىم باس ەمەس، ول - رەسەيدىڭ كۋنستكامەرا مۋزەيىندە ساقتالىپ تۇرعان فورمالينگە ماتىرىلىعىن قانىشەر قالماق جا-لامانىڭ باسى، ال ء"تىرى تۇلىپ" ول - چەحياداعى مۋزەيدە ساقتالعان قازاق اقسۇيەگى اقىنبەك مارقۇمنىڭ تەرىسى ەكەن. ەرتەكتەردە "قۋباس" ءتىرىلىپ، ءوز تاريحىن باياندايدى، نەمەسە سول باس سۇيەكتەگى سىرلى جازۋ شىندىققا اينالادى. حيكاياتتا كەرىسىنشە اۆتور «كەسىك باس» پەن «ءتىرى تۇلىپتىڭ» تاعدىرىن ءوزى سۋرەتتەيدى. شىعارمانىڭ الدىمەن اتى، ودان كەيىن ىشىندەگى شىتىرمان حيكاياتتىق سارىندار فولكلورلىق ۇلگى-بەدەردى كورسەتىپ تۇر.
م.ماعاۋين بۇل شىعارماسىندا ءميفتىڭ ءتىرىلۋىن، قازاقتىڭ ەمەس، ناقتىراق ايتقاندا موڭعول مالشى-اراتتارىنىڭ اراسىندا ايتىلاتىن «ءامىرسانانىڭ قايتا تىرىلەتىندىگى» تۋرالى ءميفتىڭ ومىرگە ورالۋىن تاڭبالايدى. تەگىندە، ايگىلى ساردار ءامىرسانا (كەزىندە ابىلايحانعا كەلىپ پانالايتىن جوڭعاريا قولباسشىسى) مانج-تسين اسكەرىنەن جەڭىلىپ ورىسقا قاراي باس ساۋعالاپ اتتاناردا ەلىنە «مەن كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە قايتا كەلىپ سەندەردى ءشۇرشىت-قىتايدان ازات ەتەم!»، - دەپ سەرت بەرگەن دەسەدى. حالىقتىڭ ساناسىندا باتىردىڭ وسى سەرتى ۇزاق ساقتالعانى سونداي، دوربەتتەر ورىس ساۋداگەرى ۆ.ۆ.بۋردۋكوۆقا كەزدەسكەندە «ءامىرسانا قاشان كەلەدى؟ ءبىزدى قاشان قىتاي ەزگىسىنەن قۇتقارادى؟ ول تۋرالى حابار-وشار بار ما؟»، - دەپ ۇنەمى سۇرايتىن بولعان. بۇنداي ۇعىمعا جەتكىزۋشى تاعى ءبىر سەبەپ، بۋددا ءدىنىنىڭ تۇسىنىگىندە ارۋاقتى ەرلەر باسقا ادامنىڭ كەيپىندە ومىرگە قايتادان تۋىپ، قاسيەتتى اۋليە - قۇبىلعان بولىپ جاراتىلا الادى دەگەن نانىم دا بار. موڭعولياعا اق تۇيەلى ديۋانا كەيپىندە كەلگەن جا-لاما حالىقتىڭ وسى پاك سەنىمىنە داپ-دايىن قوجا بولا قالادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ول حالىق زەردەسىندەگى ءامىرسانا تۋرالى ءميفتى قايتا تىرىلتكەن بەينە ەكەنى داۋسىز. حيكاياتتا قايتا تىرىلگەن ءامىرسانا بەينەسىن جازۋشى بىلايشا ورنەكتەيدى:
«ءوزىن باياعى ءامىرسانا حاننىڭ قايتا تىرىلگەن ءازيز تۇلعاسى - قۇبۇلعان دەپ جاريالاعان، قوس وركەشى بالاداي اق اتانعا مىنگەن جۇمباق لاما ساسكە ءتۇس، ساۋدا ابدەن قىزعان، ۋ-دۋ، اشىق-جايساڭ ءبىر كۇنى ءدال وسى بازارعا كەلىپ كىرۋى ءتيىس ەدى...
- ءامىرسانا... - دەگەن تۇنشىعىڭقى ءۇن ەستىلدى توپ ورتاسىنان.
- امىرسانا...ءامىرسانا... - دەستى تاعى ءبىر داۋىستار.
داۋىسقا دابىر قوسىلدى، دابىر-گۋىلگە، گۋىل- جاپپاي ۇرانعا اينالدى...
- ۋا، حالقىم! - دەگەن، كۇمبىرلەگەن ءۇن ەستىلدى بيىكتەن. - ءدال تاپتىڭدار. سونىمەن قاتار، ناقپا-ناق ەمەس. ءامىرسانا قايتىپ ورالدى. ول راس. بىراق ءوزى ەمەس. جاڭعىرىپ، جارالعان ءتىرى كەيپى. قۇبۇلعان! مەن - جا-لاما، تيبەتتە، لحاساداعى دالاي-لامانىڭ وزىنەن باتا العان، ماڭگىلىك ءومىر داراعىنىڭ قاسيەتتى جاپىراعىن جەگەن جا-لاما، سول ءامىرسانانىڭ تۋعان شوبەرەسى بولام! ءيا، مەن قۇبۇلعان ءامىرسانا!»
اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا دەگەندەي اقىرى قوبدا قالاسىن مانج-قىتايدان ازات ەتكەننەن كەيىن جا-لامانىڭ اتاق-ابىرويى ارتىپ، ول باتىس ولكەنىڭ جارتى پاتشاسىنا اينالادى. قازاقتاردى قىرىپ-جويىپ ىشكەرى قونىس اۋدارتىپ، كونبەگەن اقىنبەكتىڭ تەرىسىن تىرىدەي سويىپ، تۇلىپ جاسايدى. بۇل وقيعانىڭ كۋاگەرى حالىق اقىنى ناجىكەش تاڭقايۇلى بىلاي دەپ جىرلايدى:
جايلادىق جاز ماۋسىمدا ولوننۋرعا،
لاشكەردىڭ وكىمىمەن باردىق زورعا.
سويعىزىپ اقىنبەكتى بىتەۋ تۇلىپ،
قۇتىلماس ابدەن تۇستىك تەمىر تورعا.
جا-لامانىڭ ۇيىنەن ادامنىڭ تەرى تۇلىبىن كوزىمەن كورگەن ورىس ساۋداگەرى ۆ.ۆ.بۋردۋكوۆ ودان: «بۇل نە ءۇشىن كەرەك؟»، - دەپ سۇراعاندا، ول شىمىرىكپەستەن: «بۇل ماعان ءدىني ءراسىم جاساعاندا قاجەت»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. بۇل دەرەك حيكاياتتا بىلايشا كورىنىس تابادى:
- تاماشا تەرى ، - دەدى، قۇرباندىعىنىڭ قاقىراعان داۋسىنان كۇش الىپ، قاساپشىنىڭ ايرىقشا شەبەرلىگىنە ريزا بولىپ، مەرەيى كوتەرىلىپ تۇرعان جا-لاما. - ارىق تا ەمەس، سەمىز دە ەمەس. تاماشا تەرى...
جاڭا عانا قۇرمەتتى تۇتقىنعا باجايلاپ ۇعىندىرعان. اۋەلى ارقا تەرىڭ سىپىرىلادى. قاسيەتتى دابىلدى قاپتاۋ ءۇشىن. سودان سوڭ قالعان تەرىڭ... نە ءۇشىن ەكەنىن ايتقان. تۇلۇپ! بىزشە تۇلۇن. سەندەردىڭ جايناماز سياقتى. قۇدىرەتتى سارى ءدىننىڭ وزگەشە راسىمىنە وراي، ءوز قۇدايىمىز - شىن قۇدايعا ءمۇناجات ەتكەن، اتاۋلى، ايرىقشا، كۇندەردە الدىما توسەيمىن، سەنىڭ ادەمىلەپ يلەنگەن مۇباراك تەرىڭدى»
ءامىرسانانىڭ قايتا ءتىرىلۋى تۋرالى اڭىزداۋ ۇلت ازاتتىعىن اڭساعان حالىقتىق ميف بولسا، بۇل ادام بالاسىنا جات زۇلىمدىق تۇسىنىك جا-لامانىڭ سىرقات ساناسىنان تۋعان وزگەشە جىرتقىشتىق ارەكەت بولسا كەرەك. جانى شىعۋعا اينالعاندا ءشايىت اقىنبەك قانىشەردى قارعاپ كوز جۇمادى:
«جا-لاما! قارعىس اتسىن سەنى! باسىڭ نايزاعا شانشىلسىن! ەتىڭدى يت جەسىن! ەكى جالعاندا تىنىم تاپپا! تۇراعىڭ توزاقتىڭ تورىنەن بولسىن!»
بۇل قارعىس اينا-قاتەسىز ورىندالعانى حيكاياتتىڭ سوڭىندا كورىنىس تابادى. ءيا، موڭعوليانىڭ رەۆوليۋتسيالىق قىزىل وكىمەتىنىڭ كوسەمى د.ءسۇحبااتاردىڭ بۇيرىعىمەن نانزاد باتىر، دۋگارجاۆ، داش باستاعان توپ بۇلىكشىل قانىپەزەر جا-لامانى بەكىنىسىنە شەبەرلىكپەن ەنىپ، اتىپ ولتىرەدى.
وسى تاريحتىڭ كوركەم جاڭعىرىعى حيكاياتتا نانىمدى سۋرەتتەلەدى. جاۋىنگەر داشى اتىپ ولتىرىلگەن جا-لامانىڭ باسىن كەسىپ اپ، ونىڭ ءتانىن يتكە جەگىزەدى دە، كەسىك باستىڭ بۇزىلماي ساقتالۋىن ويلاستىرادى. سول كەزدە جا-لامادا قۇلدىقتا ارىپ-اشىپ جۇرگەن قازاقتىڭ ەكى شالى وعان كەزدەسىپ، اقىل كەڭەس بەرەدى.
«ەكى اقساقال ءارى ابىرجىپ، ءارى تاڭىرقاپ ازعانا وتىردى دا، زۇلىمدىققا وراي جازا عوي دەپ توقتاعان. اقىرى كۇتپەگەن كەڭەس شىعاردى. از-مۇز تۇز ءسىڭىپ، ءبىرشاما سورعىعاننان كەيىن، باستى سەكسەۋىلدىڭ تۇتىنىمەن ىستاۋ كەرەك ەدى. قازاقتىڭ شالدارى باسقاشا قيسىن تاپتى. تورسىق، تورسىق بار عوي. قىمىز اشىتاتىن. موڭعولدىڭ ەمەس، قازاقتىڭ تورسىعى. سونداي بولۋى كەرەك دەپ ۇعىندىردى. ءيا، تالاي كورگەن - ابدەن ىستالعان تەرىدەن تىگەدى ەكەن. مىنا جا-لامانىڭ باسى سول تورسىقتاي بولىپ ىستالسا قانداي جاقسى...داشىنىڭ كوڭىلىنە قونا كەتتى»
استراحان قالماعى جا-لاما اتا-بابا كەگى ءۇشىن قازاقتىڭ قىر سوڭىنا تۇسسە، الاشتىڭ قاراپايىم ەكى قارياسى ونىڭ باسىن باپپەن ىستاپ كەك قايتارعانى تۇسپالدانادى. كەسىك باس «ءجۇز جىل كورمەدە تۇرسا دا بۇزىلماستاي» ىستالىپ بولعان سوڭ جا-لاما تۋرالى جالپاق موڭعول جۇرتىنا تارالعان اڭىز-لاقاپتىڭ سوڭىنا نۇكتە قويىلادى. ياعني، حيكاياتتىڭ باسىندا جاندانعان ميف ەندى «ولەدى». ول بىلايشا كورىنىس تابادى:
«جا-لامانىڭ تۇزدالعان، ىستالعان، قازاقتىڭ كون تورسىعىنداي قاتىپ- سەمگەن كەسىك باسى نايزاعا شانشىلدى. ورتالىق رەۆوليۋتسيالىق وكىمەت الدامشى لاما، قانىشەر قاراقشىنىڭ شىنىمەن ولگەنىن، ەندى قايتىپ ورالماسىن، ەشقانداي بۇلىك، تولقۋعا جول جوق ەكەنىن، جاڭا، قىزىل ءدىننىڭ كۇش-قۇدىرەتىن ايگىلەۋ ءۇشىن سىرتتان كەلگەن سەنىمدى قالماق شەرىكتەرىنەن ارنايى جاساق قۇرىپ، نايزا ۇشىنا بەكىتىلگەن باستى جاڭعىرعان، جاڭارعان ۇلىستىڭ بارلىق ايماعىندا وتىرعان ەڭبەكشى حالىققا كورسەتىپ شىعۋ تۋرالى جارلىق بەردى.
جا-لاما ءولىپتى! باسى نايزاعا شانشىلىپ ەل ارالاپ ءجۇر!..»
سونىمەن، حيكايادا 1912 جىلى اقىنبەك ايتقان قارعىس 1922 جىلى ورىندالىپ، جا-لامانىڭ ەتىن يت جەپ، باسى نايزاعا دا شانشىلادى. قارعىستا قاپىسىز ايتىلعانداي «جانى دا ەكى دۇنيەدە تىنىش تاپپاعانى» بىلايشا بەينەلەنەدى:
«حح، قاتىگەز، تەمىر عاسىر دۇنيەگە اكەلگەن ءاششادى قۇبىجىقتار اۋلەتىنىڭ بىرەگەيى عانا ەمەس، ەڭ العاشقى ءىرى تۇلعاسىجا-لامانىڭ قانعا تويماعان جارالى جانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تىنىم تاپقان جوق، ءوزىنىڭ كەسىك باسىن كۇزەتىپ، لەنينگراد-پەتەربۋرگتا ءالى ءجۇر دەسەدى. جىلىنا ءبىر رەت - ءوزى اڭداۋسىز، وقىس قازاعا ۇشىراعان قاڭتار ايىنىڭ ون جەتىسى كۇنى، كەشكى الاكولەڭكەدە، كۋنستكامەرانىڭ استىڭعى، قويمالى بولىگىندە ەلەس-سۇلدەسى كوزگە كورىنەدى، قاقپاعى جارىلىپ سىنعان شىنى تەكشە ىشىندە، ساسىق فورمالينگە سۋسىنداپ جاتقان ءوزىنىڭ كەسىك باسىنا تەلمىرە قاراپ، ءۇنسىز، ءتىلسىز، سولبىرەيىپ ازعانا تۇرادى، سودان سوڭ عايىپقا اينالادى، بىراق ەشقايدا كەتكەن جوق. كۋنستكامەرانىڭ ىشىندە بولماسا، سىرتىندا، تاقاۋ توڭىرەكتە، قايتكەندە دە ءوزىن ءولىم جازاسىنا كەسكەن وسى ەجەلگى شاھاردىڭ ءبىر جەرىندە ءجۇر دەسەدى».
جازۋشى «كەسىك باسقا اقى بەرسە دە جۋىماس ەدىم. ءتىرى تۇلۇپتى سۇراپ ءجۇرىپ، ءوز كوزىممەن كوردىم...ءتىرى تۇلۇپتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى رەتىندە»، - دەيدى وسى كۇنگى پراگاداعى كەڭىستىككە قايتا ورالىپ. حيكايانىڭ سوڭىندا جازۋشى ادامعا جاسالعان قيانات ادامزاتقا ورتاق ەكەنىن سەزدىرىپ، تالاي زوبالاڭدى باستان كەشكەن قازاقتىڭ سىرتقى تەرىسى سويىلسا دا ىشكى جۇرەگى، ءور رۋحى قالپىندا قالا بەرگەنىن ايگىلەپ، الاش ۇرپاعىن قايسارلىققا ۇندەيدى، ەرەكشە فيلوسوفيالىق ءتۇيىن جاسايدى:
«تەرىمىز تىرىدەي سىپىرىلدى. سۇيەگىمىز عانا قالعان. قۇرى جان دىڭكەلەپ، قۋ سۇيەك ساۋدىراپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتىپپىز. زارىعاسىڭ، قامىعاسىڭ، بىراق ءتاۋبا ايتپاسقا تاعى امالىڭ جوق...تەرى - سىرتقى كەپ. حالىقتىڭ ءوزى ەمەس، جامىلعىسى، اۋىسپالى كيىمى. تاريحتىڭ ۇزاق جولىندا تاعى ءبىر وزگەرىپپىز. سۇيەك ءبۇتىن. جارا جازىلادى. ايتكەنمەن...اۋەلگى، تۋما كەبىمدى ۇمىتا المايدى ەكەم. قۋانىشتى دا، قايعىنى دا. نەشە مىڭ جىلدىق عۇمىرىمنىڭ جارىم ساعات، جارتى مينۋتىن».
ەكىگە جارىلۋ: ەرتەگىلىك سارىن مەن بۇگىنگى شىندىقتىڭ ءتۇيىلىسى
م.ماعاۋيننىڭ قوعامدىق ساناعا ءدۇمپۋ تۋعىزعان كەلەسى ءبىر رومانى - «جارماق». «جارماقتا» قازاقستاننىڭ قازىرگى قوعامدىق-ساياسي ومىرىندەگى شەشىمىن تاپپاعان كەلەلى ماسەلەلەر ءسوز بولادى. بۇندا باس كەيىپكەر ەكىگە جارىلعان - قازىبەكوۆ مۇرات ۇلتتىق رۋحتىڭ جوقشىسى كەدەي تاريحشى، ال ونىڭ جارتى بولشەگى قازىبەكوۆ مارات كەرىسىنشە داۋلەتتى بيزنەسمەن، بيلىكتەگى ەليتا.
تەگىندە، ءبىر ادامنىڭ ەكىگە جارىلۋ سارىنى قازاق ەرتەگىلەرىندە كەزدەسەتىن سارىن. ماسەلەن، «باقتىباي بي» دەگەن ەرتەكتە بۇنداي وقيعا بىلايشا كورىنىس تابادى: «ءوز ەلىنىڭ ءبيىنىڭ جالعىز ۇلى بار ەكەن، ول كەلىنشەگىن توركىندەتىپ كەلە جاتسا، بۇلارعا جولدان ءبىر سايتان كەلىپ قوسىلىپ الىپتى. الدەن ۋاقىتتا كەلىنشەك بايقاپ قاراسا، كۇيەۋى ەكەۋ بولىپ قالىپتى. ءبىر-بىرىنەن تيتتەي دە ايىرماسى جوق. كەلىنشەك كايسىسى ءوزىنىڭ كۇيەۋى ەكەنىن ايىرا الماپتى. سول جاعىنداعىسىن «ءوز كۇيەۋىم» دەيىن دەسە، وڭ جاعىنداعىسى دا ءوز كۇيەۋى سياقتى. وڭ جاعىنداعىسىن «ءوز كۇيەۋىم» دەيىن دەسە، سول جاعىنداعىسى دا ءوز كۇيەۋى سياقتى. ءسويتىپ، كەلىنشەك قايسىسىسىن «ءوز كۇيەۋىم» دەرىن بىلە الماي، ەكى جاعىنا جالتاق-جالتاق قاراۋمەن جۇرە بەرىپتى. ال ءوڭى-ءتۇسى ايىرعىسىز بي ۇلى مەن سايتان جول-جونەكەي كەلىنشەككە تالاسىپ كەرىسۋمەن بولىپتى». اقىرى ءوز كۇيەۋىن تاني الماي ەسى شىققان كەلىنشەكتى بالا بي باقتىباي قۇتقارادى، ول ەكەۋىن جارىستىرىپ، «وزعانىڭ قۇمىراعا كەلىپ كىرەسىڭ، قالعانىڭدى قىلىشپەن شاۋىپ ولتىرەم»، - دەپ ۇكىم شىعارادى. ناتيجەسىندە شايتان وزىپ كەلەدى دە قۇمىراعا قامالادى (ەرتەگىلەر. ت.3. الماتى، 1988. 180-183-ب).
روماندا بۇنداي جاعدايات بىلايشا كورىنىس تابادى: «بالجاننىڭ ءوڭى بۇزىلىپ كەتتى. يەگىنە دەيىن كومىلىپ، كورپە استىنا تىعىلعان. «سەن...سەن... - دەيدى ءدىر-ءدىر ەتىپ. - سەن... ەكەۋ ەكەنسىڭ عوي!» «بالجان، بالجان... قورىقپا، بۇل مەن عوي!»، - دەيدى ءتىپتى دە مەن ەمەس، تەك ماعان ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ۇقسايتىن بىرەۋ».
مىنە، ۋنيۆەرسيتەتتى ۇزدىك بىتىرگەن دارىندى تاريحشى جاس عالىمنىڭ ءبىر ءوزى تىلسىم جاعدايدا ەكىگە ءبولىنىپ، ءبىرى جان جولىندا، ءبىرى ءتان جولىندا قىزمەت ەتەتىن جولايرىققا تۇسكەن ءساتى. جازۋشى، بۇل شىعارماسىندا دا ميفوپوەتيكالىق قولدانىستارعا ءسۇ يەنىپ، ونى كوركەمدىك ءتاسىل رەتىندە قولدانادى. ءبىر ادام كەلەسى ادامنىڭ سىڭارى، بولشەگى رەتىندە بەينەلەنەدى، كەيىپكەر بەلگىلى ءبىر كەڭىستىكتەن كەلەسى مەكەنگە كەدەرگىسىز ءوتىپ وتىرادى. بىراق بۇنىڭ ءبارى شىعارمانى شىتىرمان وقيعالى، قىزىقتى بولدىرۋ ءۇشىن قولدانىلعان ادىستەر، شىن مانىسىندە روماندا قازىرگى قازاق قوعامىنداعى باي مەن كەدەيدىڭ، رۋحاني قۇندىلىق پەن ماتەريالدىق يگىلىكتىڭ، حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسى الشاقتاپ، ەكىگە جارىلىپ كەتكەندىگى سۋرەتتەلەدى.
«ءبىر ءبۇتىن - قوس جارماق. اناۋ، كەتكەن جارماعىم العاشقى قادامىنان باستاپ، ماعان تيەسەلى بار يگىلىككە يە بولعان. اۋەلى جۇرەك ەمەس، ەسەپپەن قوسىلعان سۇلۋ جار، وعان جالعاس مولشىلىق ءومىر، باراقات تىرشىلىك... بەرىك، ناقتى باعدار - بار بولىپ، باي بولىپ، تىنىشتىقتا داۋرەن ءسۇرۋ - باسقا نيەت، پيعىلدان ادا. ال مۇنداعى جارماق - قۇر كەۋدە عانا. راس، تەرەڭ ءبىلىم، ۇلتتىق تانىم، بىراق سوعان وراي قاجىماس قايرات، قايىسپاس جىگەر جوق».
سونىمەن، جاڭا قازاق سەناتور مارات بەيسەنۇلى «اقىرزامان ادامى. قازاق اقىرزامانىنىڭ. بۇكىل دۇنيەدەن تۇڭىلگەن - ەشتەڭەدەن تايىنبايدى، يمان، ۇياتتان ادا - ەشكىمگە سەنبەيدى، سويتە تۇرا ومىرگە وتە قۇشتار. ونىڭ ۇعىمىنداعى ءومىر - بيلىك پەن بايلىق»
بيزنەسمەن مارات بەيسەنۇلى ءوز سىڭارى مۇراتقا اقشا تولەپ، ەجەلگى قىپشاق ۇلىسى تۋرالى كولەمدى كىتاپ تا جازدىرادى. ونى ءوز اتىنان شىعارعىسى كەلىپ، بارىمتالاپ الادى، بايلىققا ماس بولعان جاڭا قازاق سەناتور بولىپ سايلانعان سوڭ سىڭارىن، ياعني قارا حالىقتى جابىرلەۋمەن اينالىسادى. بۇعان توزبەگەن زيالى مۇرات ونى ءولتىرۋدىڭ ءتاسىلىن تابادى، سەبەبى تاريحشى مۇرات وزىنە قول جۇمساسا، ونىڭ جانى ءبىر جارماعى سول ساتتە كوز جۇماتىنىن تۇسىنەدى. مارات بەيسەنۇلى پارلامەنتتە «قازاقستان: دەموگرافيا جانە يمميگراتسيا» دەگەن تاقىرىپتا ۇلتسىزدانۋ ۇرانىن كوتەرىپ جاتقاندا ونىڭ سىڭارى مۇرات قول تۇزاققا اسىلا قالادى، سول ساتتە سەناتوردىڭ دا ءتىلى كۇرمەلىپ، بۋىنىپ، جاھاننامعا قابات اتتانادى.
ءبىر قىزىعى، مۇراتتىڭ جانى ۇشىپ، اسپاننىڭ ەكىنشى قاتىنا كوتەرىلگەندە سىڭارىنىڭ جانى كەلىپ، وعان قوسىلا كەتەدى. بۇل دا بايىرعى تانىمنىڭ بەلگىسى. «ەندى عاراسات مايدانىندا بىرگە جاۋاپ بەرەمىز، ەكى كىسى، ەكى عۇمىر ەمەس، ءبىر كىسى، ءبىر عۇمىر رەتىندە. مەن عانا. جالعىز ءوزىم» ، - دەپ تولعانادى زيالى مۇرات بەيسەنۇلىنىڭ رۋحى.
قورىتا ايتقاندا، جازۋشى قازاق قوعامىندا ورىن الىپ وتىرعان جاڭا قازاق پەن ەسكى قازاقتىڭ اراسىنداعى قايشىلىقتى، ءدۇبارا-دۇرەگەيلەر مەن ۇلت زيالىلارىنىڭ ورتاسىندا ءورىس العان جىكتى شەبەرلىكپەن سۋرەتتەگەن. بۇل كەسەل تەرەڭدەي بەرسە، ۇلت تۇتاستىعىنا نۇقسان كەلەتىندىگىنە كوز جەتكىزىپ، دابىل قاققان. قازاقستانداعى ساياسي - الەۋمەتتىك ءومىردى دەرەكتى تولعاممەن ورە سۋرەتتەگەن شىنشىل شىعارماعا ميفوپوەتيكالىق بوياۋلار ساۋلە ءتۇسىرىپ، روماننىڭ كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمىن كۇردەلەندىرىپ تۇر دەۋگە نەگىز بار.
بايىرعى ميفولوگيالىق حيكايانىڭ جاڭعىرىعى
م.ماعاۋين «قۋىرشاق» دەگەن اڭگىمەسىنە قازىرگى ەل ىشىندە ايتىلاتىن جانسورعىش (ۆامپير) ايەل تۋرالى حيكايانى (دەمونولوگيانى) ارقاۋ ەتەدى. اڭگىمەنىڭ باس كەيىپكەرى قۇرمان ءبىلىمدار ستۋدەنت، ال ونىڭ عاشىعى الماتىلىق قۋىرشاق (فاميلياسى ورمانبەتوۆا) لاقاپتى قىز. ەكەۋى الماتىدا بي كەشىندە تانىسادى، ءبىر-بىرىنە ەسسىز عاشىق بولادى، بىراق جىگىت كەزىككەن سايىن السىرەپ، كەرىسىنشە قىز قۇلپىرا بەرەدى. اقىرى قۇرمان وقۋىن نوۆوسيبيرسكىگە اۋىستىرىپ، قىزدان قاشىپ قۇتىلادى. بىراق قىز قۇرمانمەن قوشتاساردا وعان قۋىرشاق سىيلايدى. ەندى قۇرماندى سول قۋىرشاق مازالايدى، تۇسىنا ءىلىپ قويسا، جان ءبىتىپ، تۇندە ونى قۇشاقتاپ سۇيەدى. ابدەن ۇرەيلەنگەن قۇرمان ونى سەمەيدە جەروشاقتا لاۋلاپ جاتقان وتقا ورتەيدى. سول كەزدە قۋىرشاق جىلايدى. اقىرى قۇرمان جىگىت اعاسى بولعان شاعىندا الماتىدا قىزبەن كەزدەسەدى. قىز كەنەت «...ماحاببات ورتەنىپ كەتكەن. مەنىڭ اياق-قولىمدى بايلاپ، اياماي وتقا سالدىڭ ەمەس پە؟»، - دەيدى. جىگىت اڭ-تاڭ قالادى. بۇل جولى دا ءارى-ءسارى كۇيگە ءتۇسىپ، ايەلدەن قاشىپ قۇتىلعانداي بولادى. قۇرمان بالالى-شاعالى بوپ، ابدەن قارتايىپ شال بولعاندا تاعى دا قۋىرشاق قىز تۇسىنە ەنىپ، مازاسىن الا باستايدى، ونى جازۋشى دوسىنا سىر ءبولىسىپ ايتادى. اڭگىمەنىڭ اياعىندا قىزدىڭ ەلەسى قۇرماننىڭ تۇسىنە قايتادان ەنىپ، بيگە شاقىرعاندا، ول قورقىنىشتان جۇرەگى جارىلىپ ولەدى.
مىنە، بۇل اڭگىمەدە جازۋشى قازىرگى قالالىقتار ايتاتىن دەمونولوگيالىق سارىندى (پوستفولكلور) كادەگە جاراتادى. بۇل اڭگىمەدە فولكلورداعى حيكايا جانرىنىڭ شارتتارى (دەرەكتىلىك-نانىمدىلىق، وقيعانىڭ قاراڭعى تۇندە ورىن الۋى، ەلەس، ءتۇس ت.ب.) تۇگەل ساقتالعان. جازۋشى قالالىق ءومىردى، ماسەلەن فابريكادا وندىرىلگەن قۋىرشاقتىڭ ءتىرىلۋىن، جانسورعىش ايەلدىڭ ارەكەتىن، ودان فيزيكتىڭ قورقۋىن سۋرەتتەۋى - بىلايعى كوزگە قازاقى نەگىزدەن الشاق سەكىلدى كورىنەدى. بىراق قازاق ەرتەگىلەرىندە ەركەكتەردى دۋالاپ يتكە، تورعايعا، ەسەككە اينالدىرىپ اۋرە ەتەتىن سيقىرشى ايەلدەردىڭ نەبىر بەينەسى مول كەزدەسەدى. جازۋشى قۋىرشاق قىز دەپ شارتتى اتاعان سۇلۋدىڭ فاميلياسى - ورمانبەتوۆا. ال، قازاقتا «ورمانبەت بي» دەگەن ەرتەك بار، وندا ءبيدىڭ سۇلۋ توقالى ادامداردى حايۋاناتقا اينالدىرىپ، سيقىرشىلىقپەن اينالىسادى (ورمانبەت بي // ءاوي قولجازبا قورى. 123-بۋما، 5 داپتەر).
ەرتەكتە «سويىپ، توستىگىن قارىپ جەگەلى وتىرعان مارالعا جان ءبىتىپ ءتىرىلىپ، اڭشىعا "مەنىڭ ءجايىمدى ورمانبەت بيدەن سۇرا",- دەپ سەكىرىپ-سەكىرىپ جوق بولادى.
اڭشى جىگىت ورمانبەت ءبيدىڭ سوڭىنان ىزدەپ بارماقشى بولادى. اقىرى ورمانبەت ءبيدىڭ جاڭا وتاۋىن تابادى. وتاۋعا كىرىپ بارسا، ءبىر ايەل تۇرىپتى دا: "سەن ورمانبەت ءبيدى ىزدەيسىڭ عوي",- دەپ ءبىر جۇگەندى قاعىپ قالىپ: "قاراتوبەت بول",- دەگەن ەكەن، الگى اڭشى يت بولىپ شابا جوعالىپتى، بىراق، ساناسى وزگەرمەيدى».
دەمەك، جازۋشى سانا تۇكپىرىندەگى وسى ەرتەگىلىك-حيكايالىق سارىندى دا اڭگىمەسىنە استىرتىن قيۋلاستىرىپ وتىر دەپ ايتا الامىز.
ءتۇيىن
ايگىلى جازۋشى م.ماعاۋيننىڭ تاۋەلسىزدىك جىلداردا جازعان جاڭا تۇرپاتتاعى شىعارمالارى كوركەمدىك الەمدى يگەرۋدىڭ تىڭ ارناسىن قالىپتاستىرىپ، ۇلتتىق رۋحتى سىلكىندىرەتىن وزگەشە ءدۇبىرلى قۇبىلىسقا اينالىپ وتىر. الەمدىك ادەبيەتكە تۇرىك رۋحىنىڭ تىنىس-دەمىن اكەلگەن كلاسسيك جازۋشىنىڭ اسىرەسە سوڭعى كەزدە جازعان كەزكەلگەن شىعارماسى فورمالىق تۇرعىدان مۇلدە كۇردەلى، ءادىس-ءتاسىلى توسىن. ايتكەنمەن بۇل تۋىندىلاردىڭ ارعى قاتپارىندا، تەرەڭ دىڭىندە حالىق مۇراسىنىڭ قۇنارلى دا ايشىقتى بەلگىلەرى مول بولعاندىقتان وقىرماندى تىلسىم تابيعاتىمەن قىزىقتىرىپ باۋراپ الادى.
ەڭ نەگىزگى ءبىر ەرەكشەلىك - بۇل شىعارمالار اقيقاتپەن ادىپتەلىپ، شىندىقپەن سۋارىلعان. سول سەبەپتەن دە ءححى عاسىرداعى دەرەكتىلىك پەن ناقپا-ناق اقپاراتتى تالاپ ەتەتىن جاڭا بۋىن وقىرماننىڭ سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرىپ وتىر.
اتالعان شىعارمالاردا قازاق قوعامىنداعى الەۋمەتتىك-ساياسي كەلەڭسىز قۇبىلىستار، اتاپ ايتقاندا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ اياقاستى بولۋى، تاسباۋىرلىق پەن يمانسىزدىق، بيلىكتەگى شونجارلاردىڭ الاياقتىعى، جاڭا بۋىن بايلاردىڭ انا تىلىنەن، اتا دىلىنەن جەرىنۋى، قارا حالىقتىڭ دارمەنسىز پۇشايمان ءحالى، اتا-بابا تاريحىنا جاسالىپ جاتقان قياناتتار، ءبىر سوزبەن ايتقاندا تاۋەلسىز جاس مەملەكەتتىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن الۋان ءتۇرلى كەسەلدەر بۇكپەسىز سىنالادى. بىراق بۇگىنگى ءومىر-تىرشىلىگىمىزدىڭ كۇندەرەگى سەكىلدى شىنشىل رەڭدەگى بۇل شىعارمالار فولكلورلىق ايشىقتى بوياۋلارمەن شەبەر ارلەنىپ، پوستمودەرنيستىك ستيلمەن اشەكەيلەنگەندىكتەن وقىرماندى مۇلدە بەيمالىم كوركەمدىك الەمگە جەتەلەپ، عاجايىپ تىلسىم سىرلارعا ساياحات جاساتا الادى.
اقەدىل تويشانۇلى،
فولكلورتانۋشى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
«اباي-اقپارات»
