ۇنسىزدىك دەگەن – ءۇن شىقپايتىن كەڭىستىك، ادام زەيىنىندە ورنىعاتىن تىپ-تىنىش ۇعىم. ۇنسىزدىك ءسوزىنىڭ ۇعىمدىق اياسى كەڭ بولعانى سونشالىق ساياسات پەن ءومىردىڭ اششى شىندىقتارىن كورىپ-كورمەگەندەي، ەستىپ-ەستىمەگەندەي بارلىق اۋىرتپالىعىن ىشكە تىعىپ، تەك ءۇنسىز عانا كۋاگەر بولىپ وتىرعاندى تاڭداعان ادامدى دا ەلەستەتكىزەدى. ۇنسىزدىك ۇعىمى تىنىشتىق ەمەس، وعان ساي كەلمەيدى. ادام ومىردە بىتپەيتىن تالاس-تارتىستان، گۋىلدەگەن كولىك داۋىسىنان، دۇنيە قۋعان تالپىنىس ۇنىنەن ابدەن قاجىعاندا تابيعاتتىڭ وڭاشا مەكەنىندە  بارلىق گۇرىلدەن ۇزاق تا اۋلاق بولعىسى كەلەتىن كەڭىستىكتى تىنىشتىق دەيمىز.                                                                                      

ال كەلەسى «ۇنسىزدىك» مۇھسەن ءماحمالباف سەتسناريىن جازىپ،  رەجيسسورلىعىمەن 1988 جىلى تاجىكستاندا تۇسىرىلگەن فيلم. بۇل كينونىڭ باس كەيىپكەرى «حۋرشيد» اتتى سوقىر بالا. بىراق قۇلاعىنىڭ ەستۋ قابىلەتى وتە جوعارى بولعاندىقتان دىبىستارعا سەزىمتال. سول ءۇشىن دە مۋزىكالىق اسپاپ جاسايتىن اتەليەدە جۇمىس ىستەپ، دۋتار سازىنىڭ قۇلاق كۇيىن كەلتىرەتىن مامان. سولاي بولا تۇرا اتەليە يەسى ونىڭ جۇمىسىنا كوڭىلى تولماي ونى جۇمىستان شىعارادى. ال ول بولسا شەشەسىمەن وزەن جاعالاۋىندا ءبىر ءۇيدى جالعا الىپ تۇرادى. سوندىقتان اي سايىن تولەنەتىن جالعا الىنعان ءۇيدىڭ اقىسىن تولەپ تۇرۋ حۋرشيدتىڭ موينىندا ەدى. ونىڭ جۇمىسى سازدى ساتىپ الۋشىلار تاراپىنان قابىلدانباعان سوڭ جۇمىستان قۋىلادى. ءفيلمنىڭ سوڭىندا ءۇي يەسى بالا مەن انانى جالعا الىنعان ءۇي اقىسىن تولەي الماعاندارى ءۇشىن ۇيىنەن شىعارىپ جىبەرەدى. بۇل فيلم ءبىر قاراعاندا تاجىك جۇرتىنىڭ تاۋقىمەتتى ءومىرىنىڭ كورىنىسى ىسپەتتەس. ويتكەنى قازىرگى كەزدە الەم جۇرتشىلىعى تاجىكستاندى كەدەي ەل رەتىندە تانيدى. سوندىقتان بۇل فيلم سونداي ەلدىڭ جوقشىلىعىن سومداپ بەرگەن دەيسىز. ال ەندى ءبىر قىرى، اۆتورلىق ءفيلمنىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراسىنا كەلىپ تىرەلەدى. وسىنداي جوقشىلىعى مول ءبىر ەلدە بار نارسەنىڭ ءجۇرىسى باياۋ، ادامداردىڭ داۋىستارى ۇياڭ، ماشينالاردىڭ دىبىسىن دا ءوشىرىپ تاستاعانداي. بىراق قازان جاسايتىن دۇكەن ورىندارىندا داۋىستاردىڭ ءدۇمپىسى ەستىلەدى. ءدال سول مەكەندەردە حۋرشيد ىزدەگەن ناعىز دىبىسىنا قول جەتكىزگەندەي بولادى. وندا ول ۇندەسىپ، ۇيلەسكەن اۋەنگە ديريجەر بولا باستاعاندا امادەي موتسارتتىڭ (1756-1791) سيمفونياسىنا اينالىپ، جالعاسا كەتەدى. سوندا ءماحمالباف بايلىقتى ءار ەلدىڭ كلاسسيكالىق ونەرى مەن داستۇرىنەن ىزدەپ ءجۇر مە ەكەن دەيسىڭ! ويتكەنى ءفيلمنىڭ ءبىر ساحناسىندا حۋرشيدتىڭ ىزدەنىسى ءبىر تۇرىكمەن دۋتارىنىڭ اۋەنىمەن ۇشتاسىپ، ونىڭ اۋەنىمەن اسەم الەمىنە قول جەتكىزگەندەي كۇي كەشەدى. نەگە دەسەڭىز؟ ويتكەنى فيلمدە ۇيلەسىمدى اۋەننىڭ پايدا بولۋىنان ءۇش فاكتور كورىنىس تابادى. بىرىنشدەن، تاجىكتەردىڭ ءداستۇرلى قول ونەرى مىستان قازان جاساۋشىلاردىڭ دىبىسى، ەكىنشىدەن، تۇرىكمەندەردىڭ دۋتار سازىنىڭ اۋەنى، ۇشىنشىدەن، موتسارتتىڭ  سيمفونياسىنىڭ اۋەنىنە ۇلاسۋى الەم جۇرتشىلىعىن جوقشىلىقتان قۇتقارا الاتىن الەم ونەرىنىڭ ۇندەسكەندىگى بايلىقتىڭ سارا جولىن اشا الادى دەگەن ويعا جەتەلەيدى. كينونىڭ تاعى ءبىر ويى حۋرشيد سوقىر كەيىپكەر رەتىندە دۇنيەنىڭ لاستىعىن كورمەگەن سوڭ تىڭداۋ ارقىلى تابيعات پەن ونەر اراسىنداعى ۇندەستىكتى ىزدەيدى. ونىڭ جانىندا سەرىكتەس دوس قىزى بولسا، سازداردىڭ اۋەنىنەن ۇندەستىك تاپقانداي ۇيلەسىمدى ارەكەتتەر جاسايدى. فيلم باستالعاننان سوڭىنا دەيىن ۇنسىزدىككە بەكىنگەن ءتارىزدى. ەسەسىنە تۇسپال مول. سونداي-اق ادامنىڭ جان الەمىن ءىرى بەينەلەر (close up) ارقىلى سومداۋعا تىرىسادى. ونى كورەرمەن ءتىزىلىپ تۇرعان نان ساتۋشى قىزداردى كورسەتكەن ساحنادا كورە الادى. ال ءفيلمنىڭ ستسەناريست، رەجيسسور، پروديۋسەرى ءماحمالباف كىم ەكەن؟ 

يراننىڭ استاناسى تەھراندا 1957 جىلى تۋعان مۇھسەن ءماحمالباف جازۋشى، رەجيسسور، پروديۋسەر، ساياسي بەلسەندى كەيپىمەن يران مەن باتىس ەلدەرىندە تانىمال بولعان تۇلعا. ونىڭ سىرى نەدە؟ وعان قازاق كينو ونەرىنىڭ وكىلدەرى دە قىزىعىپ «ۇنسىزدىك» كينوسىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ «ABAi TV» (سوڭعى مۋزا باعدارلاماسى بويىنشا) 31.10.2020 ساعات 22:20 ءوز ەكرانىندا كورەرمەنگە ۇسىندى. وسى سەبەپتى قازاق تىلىندە، قازاقتىڭ ونەر سۇيەر قاۋىمى اتالعان رەجيسسوردىڭ ءومىر جولى جانە شىعارماشىلىق دۇنيەسىنەن يران سىنشىلارىنىڭ بايانىندا دا كەڭىرەك تانىسسىن دەگەن نيەتپەن وسى جازۋدى قولعا الدىم. ماقسات تانىم ءورىسىمىز كەڭەيىپ، وزىمىزدە قابىلداۋ نە قابىلداماۋ تاڭداۋى بولعاندى ءجون كوردىم. ءبىز وزگەنى كەرەمەت دەي ءجۇرىپ، ءوز كەرەمەتىمىزدەن ايىرىلىپ قالمايىق دەگەن نيەت بولدى. جاقسى دۇنيەلەر ءبىزدىڭ جاقسىلىقتاردى شىڭداۋداۋعا جاراسىن!                                                                               

يراندا 1979 جىلى 54 جىل پاتشالىق بيلىك قۇرعان (1925-1979) پاھلەۋي ديناستياسى تاقتان كەتتى. ورنىن يمام حومەيني باسقارعان ساياسي قۋات باسىپ، يران يسلام رەسپۋبليكاسىن قۇردى. يران استاناسى تەھران قالاسى پاتشا زامانىندا الەۋمەتتىك-مادەنيەت جاعدايىنا بايلانىستى وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك دەپ ەكىگە بولىنەتىن. قالانىڭ وڭتۇستىگى كەدەيلەر، اۋىلداردان جۇمىس ىزدەپ كەلگەن توپتار، قىلمىس دۇنيەسىنىڭ وكىلدەرى جانە ءمارت مىنەزدى قورلانعانعا قورعان بولىپ جۇرگەن ەرلەردىڭ مەكەنى بولعان. ءدال وسىنداي اۋداندا مۇھسەن وتە جۇتاڭ، تۇرمىسى ناشار وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. ول شەشەسى مەن ءوزىنىڭ كۇنكورىسىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن سەگىز جاسىنان ون جەتى جاسقا كەلگەنشە ون ءۇش ءتۇرلى جۇمىستا كومەكشى جانە جۇمىسشى بولىپ ەڭبەك ەتتى. سونداي قيىن جاعدايدا جۇرگەندە پاتشالىق رەجيمگە قارسى ىزاسى ءورشي ءتۇسىپ، ون بەس جاسىندا ۇكىمەتكە قارسى ساياسي كۇرەسكە شىعۋدى ويلاستىرىپ، ءوزى باس بولىپ، شاعىن پارتيزاندىق – ساياسي توپ قۇردى. ءماحمالباف ۆەبسايتىندا يراننىڭ قاۋىپسىزدىك ۇيىمىنىڭ 22 مورداد 1353 جىلعى راپورىندا ءوزى جايىندا: «مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قارسى ءىس-قيمىل جاساپ، بۇلىكشى توپ قۇرىپ، زياندى ءۇن پاراق شىعارىپ، تاراتىپ، ماركسيستتىك تراكتاتتاردى وقۋىمەن بىرگە ونىڭ يدەيالارى تۋرالى وي ءبولىسىپ جۇرگەنى، پوليتسيانىڭ كۇزەت ورىندارىنا شابۋىل جاساپ، ءوز قىزمەتىن اتقارىپ تۇرعان ادامداردى جاراقاتتاپ، قارۋلارىن تارتىپ العاندارى، جارىلعىش زاتتار جاساپ، ۇلىق پاتشالىق شەنگە بىلاپىت سوزدەر ايتقاندارى انىق بولعان»، - دەپ جازىلعانىن جاريالاپتى. وسىعان قاتىستى يراننىڭ رەسمي تارالىمى اۋقىمدى «يتيلاات» گازەتى 1355 جىلدىڭ ءيسپاند ايىنىڭ 18 كۇنگى سانىندا: «1353 جىلى رۋھوللا كافيلي، مۇھسەن ءماحماباف، عۇلامۇسەيىن لانگەرۋدي قازۆينينەجات الدىن-الا جاسالعان جوسپار بويىنشا قارۋلاردى قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن يران كوشەسىندەگى پوليتسيا كۇزەتىنە شابۋىل جاسادى. سول وقيعادا ءبىر پوليتسەي رۋھوللا كافيليدىڭ پىشاعىنان جاراقات الدى. سودان كەيىن ول قاشىپ كەتتى. ءماحماباف پوليتسەيدىڭ اتقان وعىنان جاراقاتتانىپ، تۇتقىندالعاننان كەيىن بەس جىل تۇرمەگە قامالعان. ال قاشۋعا تىرىسقان لانگەرۋدي جۇرتشىلىق تاراپىنان ۇستالىپ، اۋىر قىلمىس جازاسىمەن 15 جىلعا سوتتالادى. سونداي-اق كەيىنىرەك ۇستالعان كافيلي اۋەلگى سوتتا ءولىم جازاسىنا كەسىلسە دە كەيىن سوتتىڭ  بۇل  شەشىمى، پاتشانىڭ كەشىرىمىنە ىلىگىپ، ءومىر بويى تۇرمەدە وتىرۋ جازاسىنا اۋىستىرىلادى.                                                

ءماحمالباف ساياسي تۇتقىن رەتىندە تۇرمەدە مۇحممەد ءالى رەجاي (1933-1980) يران يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتىنىڭ ەكىنشى پرەمەر-ءمينيسترى بولعان جانە بۇگىنگى كۇنى 78 جاستاعى ءتىس قاققان ساياساتتا مەملەكەت  قايراتكەرى بەھزات ناباۆيمەن تانىسقان. ولارمەن جاقىن قارىم-قاتىناستا ءجۇرىپ، كوممۋنيستىك كوزقاراسىنان باس تارتىپ، يسلامدىق قاعيداعا اۋىسىپ، وزگەرگەنى ايتىلادى.                                                             

يسلام توڭكەرىسى 1979 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا جەڭىسكە جەتكەن سوڭ ساياسي جەلەۋمەن تۇرمەگە قامالعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى بوستاندىققا شىقتى. سولاردىڭ ءبىرى – مۇھسەن ءماحمالباف بولدى. ول تۇرمەدەن بوساتىلعان سوڭ  جاڭادان قۇرىلعان «ءبىر بولعان ۇممەت» ۇيىمنىڭ مۇشەسى بولىپ، ساياسي ىستەرگە ارالاسا باستادى. ساياسي ىستەرىندە پاتشا رەجيمىنە قارسى ساياسي-پارتيزاندىق «مۇجاھەددين حالىق» ۇيىمىن قۇرعان توپقا قاتاڭ شارالار قولدانۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، ءوزى دە وپپوتسيتسيا ءتۇرلى راديكالدىق ساياسات ۇستاندى. سوندىقتان جەتى شاعىن ساياسي توپ بىرگە باس قوسىپ، «مۇجاھەدين ينقىلاپ يسلامي» ۇيىمىن قۇردى. بۇل ۇيىم كەيىنگى جىلدارى يران يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزى قارۋلى كۇشىنە اينالعان «سەپاھ پاسداران ينقىلاپ يسلامي» ورگانىنىڭ ىرگەتاسى بولدى. ءماحمالبافتىڭ ساياسي ۇستانىمىنىڭ اسقان قاتال بولعاندىعى سونشالىق «كىمدە كىم يزرايىل مەملەكەتىمەن ءتۇرلى سىلتاۋمەن بايلانىس قۇرعان جاعدايدا دىننەن شىققان كاپىر»، - دەپ جاريا ەتتى. وسىلايشا ول قاتىگەز - يمانسىز، كەرتاتپا كومۋنيست بەلسەندى قاتقىل دىنشىلگە اينالعان ادام بولىپ شىعا كەلدى. ەكىنشى جاعىنان كينوگەر رەتىندە پاتشالىق رەجيمىندە بۇقارا حالىق ءۇشىن كەرەمەت سانالاتىن ونەر تۋىندىلارىن نارىقتىڭ ماسىل فيلمدەرى دەپ باعالاپ، ولاردىڭ ەڭ اتاقتى، ەل ىشىندە اسا قۇرمەتكە يە ويىنشى اكتەرلەردى دە كينو سالاسىنىڭ توڭىرەگىنە جولاتپاي قويدى. ءارى ادام بالاسىنىڭ ومىرىندەگى ءمان-ماعىنا تەك قانا يسلام قاعيداسىندا كورىنىس تاپقان دەگەن كوزقاراسپەن كينو ءتۇسىرۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى وسى باعىتتا بولۋ كەرەكتىگىنە سەنگەن بولعانداي العاشقى كوركەم كينوسى «ءناسۋھ تاۋبەسى» ءفيلمىن 1982 جىلى ەكرانعا شىعاردى. وندا بارلىق قۇندىلىق رۋحاني الەمگە جەتۋگە مەجە تۇتقان ءبىر كەيىپكەردى كورەمىز. ونىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە قوعامدىق جاقتارى سەبەپ رەتىندە قارالمايدى. ونداعى كەيىپكەر ءلۇتىپالي حان زەينەتكەر كەيپىندەگى اۋقاتتى ادام، جۇرەك تالماسى ۇستاپ قالعانى ءۇشىن ەسىنەن تانىپ جاتادى. سول سەبەپتى دارىگەر ونى ولگەن دەپ انىقتاما بەرەدى. بىراق جەرگە تاپسىرىلعان كەزدە ءتىرىلىپ شىعا كەلەدى. سودان سوڭ ءلۇتىپالي حانعا قازىر رۋحاني ابىزعا اينالعان بالا كەزدەگى دوسى ياھيا ديدارلاسۋعا كەلەدى. ءومىر مەن ءولىم جايىندا اڭگىمە قۇرعاندا: «مەن ءومىر بويى جانتالاسىپ، وتباسىمنىڭ جاعدايىن جاسايىن دەپ بار كۇش-قۋات، ايلا-شارالارىمدى جۇمسادىم. بىراق ولار وپ-وڭاي مەنى جەرلەي سالدى. ءتىپتى ولگەنىمە تولىق كوز جەتكىزبەي جاتىپ، مەنى كومدى. سوندا مەنىڭ ومىرىمدەگى سونشاما تالپىنىسىمنىڭ بار ءمانى وسى بولعانى ما؟»، - دەپ ناليدى. ول ۇيقىدا دا وياۋ بولعان كەزىندە دە وتكەن ءومىرىن سىن كوزىمەن سارالاپ شىعادى. سونىڭ ناتيجەسى رەتىندە دۇنيەنىڭ بايلىعى تۇككە تۇرمايتىن الدامشى زات ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى. دوسى ەكىنشى رەت كورىسۋگە ۇيىنە كەلگەندە جۇما كۇندەرى قابىرستانعا بارىپ دۇعا وقىپ قايتاتىنىن ايتادى. ويتكەنى ءولىم قورقىنىشتى ەمەس، جاساعان كۇنا قورقىنىشتى. ادام ولگەندە العاش رەت وسى ومىردەگى جاساعان ىستەرى ودان سۇرالادى. سوندا نە دەمەكپىز؟ ونى ءتىرى كەزدە ويلانۋ كەرەك. وسىدان ءلۇتىپالي حاننىڭ وجدانى ويانا باستاپ، وتكەن كۇنالارىنان ارىلۋ ءۇشىن ءوزى جاماندىق جاساعان ادامداردان كەشىرىم سۇراي وتىرىپ، بارلىق دۇنيە بايلىعىن قايىرىمدىلىققا جۇمسايدى. ونىڭ بۇل ءىس-ارەكەتىنە ءبىر ۇلىنان باسقالارى قارسى بولىپ، ءتىلسىز بايلىقتان ايىرىلىپ قالماۋعا تىرىسادى. بىراق ەڭ سوڭىندا كەيىپكەر دۇنيەنىڭ باتپاعىنان جالعىز تاقۋا ۇلىنىڭ كومەگىمەن شىعا الادى.                                                                                                            

ءفيلمنىڭ «ءناسۋھ تاۋبەسى» اتانۋىنىڭ سىرى دا ءناسۋھ دەگەن كىسىنىڭ ءومىربايانىنا قاتىستى قويىلعان. بۇل جايىندا قۇراندا دا كوپ مارتە ايتىلعان. اسىرەسە تاۋبە وتە ماڭىزدى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. ەندى ءناسۋھ حيكاياسىنا توقتالايىق. وندا: «دەنە ءبىتىمى ايەلگە ۇقساس، ايەلقۇمار ءبىر ەركەك ءوزىنىڭ دەنە ەرەكشەلىگىن پايدالانىپ، ايەل قىلىعىندا ايەلدەر مونشاسىنا بارىپ، ماسساجيست بولىپ وتىز جىل بويى جۇمىس ىستەپ، ءوزىنىڭ قۇمارلىعىن قاناعاتتاندىرىپ جۇرەدى. كەيدە وكىنىش بىلدىرگەندەي تاۋبەسىنە كەلىپ، وسى جۇمىستى توقتاتقىسى كەلسە دە اۋەستىگىنەن باس تارتا الماي ءىسىن جالعاستىرا بەرەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە اتاعى ابدەن شىققان ءناسۋھتىڭ ماسساج شەبەرلىگىن ەستىپ، قىزىققان حان قىزى ءبىر كۇنى مونشاعا كەلەدى. سول كۇنى مونشادا باعالى گاۋھار تاسى جوعالىپ كەتەدى. سوندىقتان ونىڭ بۇيرىعى بويىنشا مونشا تاس جابىلادى. حان قىزى بۇيرىعىمەن جىبەرىلگەن تەكسەرۋشى توپ سونداعى بارلىق ايەلدەردىڭ تۇلا بويىن تەكسەرە باستايدى. بۇل وقيعادان ءناسۋھ قاتتى شوشيدى. ويتكەنى ونى تەكسەرگەندە جۇرت ونىڭ شىنايى بولمىسىن بايقاپ قالىپ، ارتىنان ابىرويى سۋداي توگىلەدى. سول ءۇشىن ءناسۋھ مۇمكىندىگىنشە تەكسەرۋشىلەردەن قاشقاقتاپ جۇرۋگە تىرىسادى. بۇنى بايقاپ قالعان تەكسەرۋشىلەر ونى نىساناعا الىپ، ارتىنا تۇسەدى. ەڭ سوڭىندا ۇرەيلەنگەننەن مونشانىڭ سۋ قويماسىنا تىعىلعان ءناسۋھ قاشۋعا تەسىك تابا الماي شىن جۇرەكتەن تاڭىرىنە جالبارىنا جاردەم سۇراپ، ءبىر جولاتا بۇنداي الاياقتىق جۇمىستان تاۋبە ەتكەنىن تىلگە تيەك ەتەدى. تاۋبەسى شىنايى بولعان سوڭ ءدال سول ساتتە تەكسەرۋشىنىڭ ءبىرى قارسى جاقتان «گاۋھار تاستى تاپتىق ول سورلىنى قويا بەرىڭدەر» ،- دەپ ايعاي سالادى. ۇلكەن بالەدەن قۇتىلعان ءناسۋھ سول ساتتەن باستاپ، تاۋبەسىن بەرىك ۇستانۋعا شەشىم قابىلدادى. بىرنەشە كۇن جۇمىسقا بارماي قويعان سوڭ حاننىڭ قىزى ونى شاقىرتتى. بىراق قولىم اۋىرىپ ءجۇر دەپ ءبىر جولاتا جۇمىسقا بارماي قويدى. ءارى ءوز جۇمىسىنان تاپقان بارلىق دۇنيە بايلىعىن كەدەيلەرگە تاراتىپ بەردى. بىراق قالانىڭ ايەلدەرى ونى جۇمىسىنا شاقىرۋمەن بولدى. ايەلدەردىڭ قويماي جاسايتىن سۇراۋىنان قۇتىلۋ ءۇشىن الىس ماڭداعى تاۋ ەتەگىندەگى ءبىر مەكەنگە جايعاسىپ، تاڭىرگە قۇلشىلىق ەتىپ، عيبادات جاساۋمەن كۇن كەشەدى.                                                                                                     

ءبىر ءتۇنى ءتۇس كورەدى. وندا: «ءاي ءناسۋھ سەنىڭ تاۋبەڭ قالاي بولعانى، سەنىڭ ەت پەن تەرىڭنەن شىعاتىن ارام يىستەر ۇلعايا باستاعان؟ سەنىڭ تاۋبەڭ ەتىڭە سىڭگەن ارامدىق بويىڭنان شىققانعا دەيىن جالعاسۋى كەرەك»، - دەيدى. ءناسۋھ ۇيقىدان ويانعاندا وزىنە: «بويىمداعى ەتتەن ارامدىق تەر بولىپ شىققانعا شەيىن كۇن سايىن اۋىر تاستار تاسىپ، جالعاستىرا بەرەمىن»، - دەپ ۋادە ەتەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە تاۋ جايلاۋىندا جايىلىپ جۇرگەن ءبىر ساۋلىققا كوزى تۇسەدى. سوندا: «بۇل ساۋلىق قايدان كەلگەن جانە كىمدىكى؟»، - ەكەن دەپ ويلايدى. سودان كەيىن بىردە: «بۇل ساۋلىق وسىندا قاشىپ كەلگەن ءبىر شوپاندىكى بولعاندىقتان، مەن ونىڭ يەسى تابىلىپ، ىزدەپ كەلگەنشە باعا تۇرۋىما تۋرا كەلەدى»، - دەپ وي تۇيەدى. ول ساۋلىقتى تۇرعىلىقتى ورنىنا اكەلىپ، ونى ءوز قاراۋىنا الىپ، باعا باستايدى. ۋاقىت وتە ساۋلىق جاڭا ءتولىن دۇنيەگە الىپ كەلەدى. ءناسۋھ ونىڭ ءسۇتىن ءىشىپ جۇرەدى. ءبىر كۇنى جولىنان اداسقان ءبىر كەرۋەن ونىڭ تۇرعىلىقتى ماڭىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا، جولاۋشىلاردىڭ شولدەگەننەن جاندارى اۋىزدارىنا تاقالىپ كەلە جاتقانىنا كۋا بولادى. ءناسۋھ سۋ سۇراعان ولارعا ءسۇت بەرىپ، ءبارىنىڭ ءشولىن قاندىرادى. ارتىنشا ولار قالاعا الىپ بارار جولدى سۇرايدى. ءناسۋھ ولار ەڭ جاقىن، توتە جولدى نۇسقايدى. جولاۋشىلار ريزا بولعاندىقتان ءار قايسىسى وعان سىيلىق بەرىپ جاتادى. ءناسۋھ ولاردان جينالعان دۇنيەگە ءبىر قامال سالىپ، سۋ قۇدىعىن قازدىرادى. وسىلاي بارا-بارا ۇيلەر تۇرعىزىپ، ول جەردى قالاشىققا اينالدىرعان. ۋاقىت وتە كەلە جان-جاقتان كەلىپ، ءوتىپ جاتقان جولاۋشىلارعا قونىس بولعانى ءۇشىن بارلىعى وعان قۇرمەتپەن قارايتىن ەدى. وسىعان وراي بىرتە-بىرتە ءناسۋھتىڭ يگى شارالارىنىڭ جاقسى اتى شىعىپ، پاتشانىڭ قۇلاعىنا جەتەدى. ول الگى مونشاعا بارىپ جۇرگەن قىزدىڭ اكەسى بولاتىن. پاتشا سونداي حابارلاردى ەستىپ، ونى سارايىنا شاقىرۋعا بۇيىرعان. بۇل شاقىرۋ ناسۋھكە جەتكەندە ول قابىل الماي: «مەن پاتشاعا دا ونىڭ سارايىنا دا مۇقتاج ەمەسپىن، ودا شارۋام دا جوق»، - دەپ جاۋاپ قايىرىپتى. ءسويتىپ پاتشانىڭ الدىنا بارۋدان باس تارتىپ، كەشىرىم سۇراعان. پاتشا جاۋشىسى ونىڭ اڭگىمەسىن جەتكىزگەندە، پاتشا تاڭ قالىپ: «ەندەشە ول بىزگە كەلمەيتىن بولسا، ءبىز ونىمەن كورىسۋگە بارايىق»، - دەپ ساراي قىزمەتشىلەرىمەن وعان قاراي جولعا شىعادى. ولار كوزدەگەن جەرگە جەتكەندە ازىرەيىل تۇسكەن بۇيرىق بويىنشا پاتشانىڭ جانىن العان. پاتشا وزىمەن كەزدەسۋگە كەلە جاتىپ، ينفارك بولعانىن ەستىگەن ءناسۋھ ونىڭ جەرلەۋ راسىمىنە قاتىسۋعا بارعان. پاتشانىڭ ۇل پەرزەنتى بولماعاندىقتان ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ كەڭەسىمەن ءناسۋھ تاققا وتىرادى. پاتشالىق تىزگىنىن قولعا العاننان كەيىن مەملەكەتتىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە ادىلەتتىلىك ورناتىپ، پاتشانىڭ قىزىمەن ۇيلەنەدى. توي بولاتىن كۇن جەتىپ، ءتۇن مەزگىلىندە بىرنەشە جىل بۇرىن ساۋلىعىن جوعالتىپ العان كىسى كەنەتتەن سارايىندا وتىرعاندا الدىنا شىعىپ: «مەن نەشە جىل بۇرىن ساۋلىعىمدى جوعالتىپ العان كىسىمىن. ەندى سەنىڭ جانىڭدا بولعانىنان حاباردار بولىپ، مالىمدى قايتارىپ الۋعا كەلدىم»، - دەيدى. ءناسۋھ: «دۇرىس ايتاسىز»، - دەپ ساۋلىعىن قايترىپ بەرۋگە بۇيىرادى. ول كىسى: «ساۋلىعىمدى باققانسىڭ، ودان كورگەن پايداسى دا ساعان ادال بولسىن. بىراق ودان قالعاننىڭ جارتى-جارتىسىن مەنىمەن ءبولىسۋىڭ كەرەك»، - دەپتى. ءناسۋھ: «و دا دۇرىس»، - دەپ بارلىق جىلجىمالى جانە جىلجىمايتىن مال-مۇلىكتى ەكىگە ءبولىپ، ونىڭ ۇلەسىن بەرىڭدەر»، - دەپ بۇيىرعان. ول كىسى: «ءاي ءناسۋھ! ول شوپان دا ساۋلىق تا مەن دە ساۋلىق ەمەس، بالكىم ەكى پەرىشتە بولىپ، سەنى سىناۋعا كەلگەنبىز. بۇل بايلىق پەن نىعمەتتەرىڭنىڭ بارلىعى سەنىڭ شىنايىلىق پەن ادالدىعىڭنىڭ قايتارىمى، ساعان ادال اس بولسىن»، - دەپ كوزدەن عايىپ بولادى. ءماحمالباف ءدىني سەنىمگە بارىنشا بەرىلىپ جۇرگەندە «ءناسۋھ تاۋبەسى» ءفيلمىن تۇسىرگەن.

ال «ۆەلوسيپەد جۇرگىزۋشىسى» كينوسىندا دا رەجيسسور سەبەپتەرگە كوڭىل بولمەي، سالداردى سومدايدى. وندا: «ءناسيم اۋعان ازاماتى جۇمىس ىزدەپ پاكىستانعا كەلگەن. ول ءوز ەلىندە اتاقتى ۆەلوسيپەدشى بولعان. جات جۇرتتا ايەلى دەمىكپە اۋرۋىنا شالدىعىپ ەمدەلۋىنە مول اقشا كەرەك بولادى. ال ءناسيم بولسا قۇدىقشى. بۇل سالادا اقشا تاۋىپ ايەلىن ەمدەتۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. سوندىقتان ونىڭ جانىندا جۇرگەن جاناشىر دوسى ونى ءبىر  كونترابانديستپەن تانىستىرادى. ءناسيم بۇرىن ەشقانداي قىلمىس دۇنيەمەن جاقىن تانىسپاعان. سول ءۇشىن: «بىزبەن ءبىر رەت شەكارادان شىعىپ كەلسەڭ ايەلىڭنىڭ ەمدەلۋىنە ءتيىستى قاراجاتقا قول جەتكىزە الاسىڭ»، - دەگەنىندە، ساسىپ قالىپ، جاۋاپ بەرە الماعان بولاتىن. ول ەرتەڭگى كۇن جاسالعان ۇسىنىستى قۇپ العانىن ايتقىسى كەلگەندە كەشىگىپ قالادى. ويتكەنى الگى ادام تاڭ سارىدە جولعا شىعىپ كەتىپتى. سونداي اقشا تابۋ قامىندا جۇرگەندە ءبىر جارىس ۇيىمداستىرۋشى كىسىگە تاپ بولادى. ول بۇقارا حالىق ءۇشىن قىزىق بايگەلەر ۇيىمداستىرعان بولادى. بىراق ونىڭ ارتىندا كوپ اقشاعا باستەسۋلەر بار ەتىن. وسى ورايدا كەيىپكەر تۋرالى دوسى اۋعانىستاندا ءۇش تاۋلىك دەم الماي ۇزدىكسىز ۆەلوسيپەد جۇرگىزە الادى دەگەندە قارسى جاق: «جەتى تاۋلىك تولاسسىز جاساي السا، باستەسۋگە قىزىعاتىن قالتالىلار تابىلادى. سودان مول ەڭبەك اقى الاسىزدار»، - دەپ ولاردى قىزىقتىرادى. امالى قالماعان ءناسيم تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، ۇسىنىستى قابىل الادى. سودان جەتى اينالىم ويىنى باستالادى. باسەكەگە ءىرى اقشاعا باستەسكەن ەكى جاقتىڭ ءبىرى - جەدەل جاردەم كولىگى، تاماقتاندىرۋ، كوڭىل-كۇيىن كوتەرىڭكى ۇستاپ تۇرۋدى ءوز مىندەتىنە السا، ەكىنشىسى وعان قارسى ونىڭ دىڭكەسىن قۇرتۋ امالدارىن قاراستىرىپ جۇرەدى. سوڭىندا «مەن جاسىردىم، سەن ويلارسىڭ»، - دەپ فيلمنىڭ سوڭعى ساحنالارى: ۇيىمداۋتىرۋشى اپتا بويىنشا تانىسقان سىعان ايەلمەن قول ۇستاسىپ قاشىپ كەتەدى. قالتالى باستەسكەندەر تاعى ءبىر جوبا دايىنداپ جاتادى. ءناسيم ايەلىنىڭ اۋرۋحانادا كوز جۇمعانىن كورسەتەدى. ال ءناسيمنىڭ جەڭىستەن قۋانىپ، كوكتەردە سامعاپ جۇرگەندەي قالپىندا كورىنەدى. ونىڭ جالعىز ويى جەڭىسكە قول جەتكىزۋ بولىپ، العا  قويعان  ماقساتىن  ۇمىتقانداي كۇي كەشكەن ساحناسىمەن كينونىڭ سوڭعى نۇكتەسى قويىلادى. بۇل فيلم ەكى رەت حالىقارالىق كينو فەستيۆالىندا ەڭ جاقسى كينولار اتاۋىنا يە بولىپ جۇلدە الادى.1. يتاليا، ءريملى حالىقارالىق فەستيۆالىندا ەڭ ۇزدىك كينو جۇلدەسى، 1989. 2. امەريكا، ھاۋاي حالىقارالىق فەستيۆالىندا ەڭ ۇزدىك كينو جۇلدەسى، 1991. سونداي-اق باسقادا جۇلدەلەردەن مول نەسىبەسىن الادى. ماسەلەن: 3. برازيليا، ساوپاولو كينو فەستيۆالىندا باسپا اقپاراتتارى جۇلدەسى، بارلىق فيلمدەرى ءۇشىن، 1995. 4. يتاليا، جەيفۋني كينو فەستيۆالىندا، فرانسۋا ترۋفو جۇلدەسى، بارلىق فيلمدەرى ءۇشىن، 2002.  مۇھسەن ءماحمالباف كينولارى ءۇشىن 32 رەتتەن ارتىق  ءتۇرلى حالىقارالىق كينو فەستيۆالداردان جۇلدەلى ورىن الىپ كەلگەن. ارينە ءماحمالباف دارىندى رەجيسسور، ۇشقىر ويلى قالامگەر ەكەندىگىن قابىلداۋ كەرەك شىعار. بىراق «قاھارمان» تۇلعا ەمەس. ونىڭ العان جۇلدەلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ەۆروپا ەلدەرىنەن ەكەنىن ايتقان ءجون. نەگە ءماحمالباف كينولارى وسىنشاما كوپ جۇلدەگە يە بولعان؟ ارينە ونىڭ سەبەپتەرى دە جوق ەمەس، بار. باستى سەبەبى ادام مەن قوعامنىڭ سورلىلىعىنا سەبەپ ىزدەمەۋدە. ويتكەنى تاجىكستان، اۋعانىستان نەمەسە پاكىستان سىندى ەلدەردە جوقشىلىقتىڭ سەبەبىن ىزدەپ جاتسا، ونىڭ تۇبىندە الەمدىك وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ جاتقان باتىس ەلدەرى مەن ولارعا تاۋەلدى ساياسي بيلىك سەبەپ بولعاندىعى كورىنە باستايدى. ال ونداي ساياسي سانانىڭ ويانۋىنا جول اشاتىن ونەر تۋىندىلارى مەيلى كينو سالاسى بولسىن، مەيلى ادەبيەت سالاسى بولسىن ەۆروپا ەلدەرىنىڭ حالىقارالىق فەستيۆالدارىنا ءتيىمدى ەمەس. سوندىقتان ولاردىڭ فەستيۆالدارىندا  ۇلتتىق بوياۋدان، مەملەكەتتىك مۇددەدەن ارىلعان ۇلتتىق ساياسي بوياۋى جوق ونەر تۋىندىلارى جەڭىس پەن جۇلدەگە لايىق بولىپ ەسەپتەلەدى. وندا بالكىم «ونەر، ونەر ءۇشىن» ۇرانىمەن بوداندىعى ءتيىمدى. ويتكەنى ول ەلدەردىڭ الدا كەلە جاتقان ويشىل تۇلپارلارىن وسى باعىتقا جەتەلەۋ ماقسات شىعار!!! سوندا ولار ادام قۇقىقتارىن، دەموكراتيانى، زاڭدىلىقتاردى جەلەۋ ەتىپ، سول ەلدىڭ ۇلت زيالىسىنىڭ ورنىنا وزدەرى جاناشىرلىق كەيىپ تانىتىپ، بودانداۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرىپ جاتادى. ءسويتىپ  افريكانىڭ ەلدەرىن ميلليونداپ قىردى. مۇسىلماندىقتان ازعىرىپ، حريستيان ءدىنىن قابىلداۋعا جەتەلەدى. ولار وزدەرىنەن باسقا وزگە ەلدەردى ادام ساپىنا الا قويعان ەمەس. كەشە ءبىر كۇندە تەرور اكتىسى بولدى. ۆەنادا ءۇش ادام ءولدى. دۇنيە قيامەتكە اينالدى. ءدال سول كۇنى اۋعانىستانداعى بولعان تراكتان 26 ادام قازا تاپتى. ودان كىم حاباردار بولدى!؟ سوندا اۋعانىستانعا وتارشىل الپاۋىتتار ارالاسپاسا، ولاردىڭ ادامي ساناسى تەزارادا ويانباي ما؟ ارينە ويانادى. بىراق تويىمسىز وتارشىل باتىس ەلدەرى الەم ەلدەرىنىڭ بايلىقتارىن توناۋ ءۇشىن سول ەلدەردىڭ تىنىشتىعىن بۇزىپ، ۇلتتىق ساناسىن جويىپ جاتىر. قازاق: «بەرسەڭ قولىڭنان، بەرمەسەڭ جولىڭنان»، - دەگەن ساياساتتى جۇرگىزىپ كەلەدى. مەنىڭ ويىمشا بۇنداي اۆتورلىق كينولار قارىنى توق، كيىمى كوك ەلدەردىڭ ينتەللەكتۋالدىق توپتارىنىڭ وي شاحماتىنا جارامدى، پايدالى تۋىندىلار. سول سەبەپتى قازاق كينوسىنىڭ «جاۋ جۇرەك مىڭ بالا»، «اناعا اپارار جول» سىندى ەلدىك مۇددەگە ورايلاستىرعان جاۋھار تۋىندىلارى باتىس ەلدەرىنىڭ اتى شۋلى فەستيۆالدارىندا جۇلدەلى ورىن الۋ ءۇشىن بايگەگە قوسىلا المايدى. بىراق ەلىن سۇيگەن ءار قازاقتىڭ جۇرەگىندە باياندى تاق قۇرىپ، ءتاجسىز حانى بولىپ قالا بەرەدى. ويتكەنى اتالعان كينولار قازاقتىڭ شىنايى ساياسي تاريحىنان سىر شەرتكەن تاماشا تۋىندىلارى بولىپ سانالادى. سول سەبەپتەن قازاقتىڭ ۇلتتىق ساياسي ساناسىن تاريحي سانا ارقىلى جەتەلەي الاتىن قابىلەتكە يە تۋىندىلار. سوندىقتان رەجيسسورى اقان ساتاي مەن بارلىق ۇجىمىنا قازاق «وسكار» جۇلدەسىنە ابدەن لايىق تۋىندىلار دەپ ەسەپتەگەن ءجون. مەنىڭشە ءار ەل ءوزىنىڭ مۇددەسىنە وراي وزىنە باعا بەرىپ، وزىنە لايىق   جۇلدەدەن ارتىق وزگەلەردىڭ جۇلگەسىنە ۇمتىلا بەرمەگەنى ابزال. سوندىقتان ونەر، ءبىلىم، عىلىم سىندى سالالاردا باستى كريتەري ءوز مۇددەسىنە ساي بولعاندى كوزدەۋدى ەستە ساقتاپ جۇرەيىك.  ويتكەنى ادامزات وركەنيەتى تەك قانا ۇلت-ۇلىستار اراسىنداعى ساياسي-مادەني ەرەكشەلىكتەردىڭ ادىلەتتى باسەكەسىنەن دامىپ، ءورىسى كەڭەيە بەرەدى. ال وتارشىل الپاۋىتتار ساياساتتا، مادەنيەتتە ءھام قوعامدىق ءومىردى ءبىر باعىتقا ءوز مۇددەسىنە باعىندىرعىسى كەلەدى. سوندىقتان عىلىم مەن ونەردە ۇدايى وزگە ەلدەردى وزدەرىنىڭ العا قويعان كريتەريى ارقىلى ولشەپ-ءپىشىپ باعا بەرىپ وتىرادى. بۇنىڭ ءوزى باعىندىرۋ باعىتىن ايقىن كورسەتەدى.

مۇھسەن ءماحمالباف ءوزىنىڭ وي كەڭىستىگىندە ءوزى سەرگەلدەڭ كۇي كەشىپ، بۇل ءومىردىڭ قاي تۇسىنان اقيقاتقا كوز جەتكىزەتىنىن دە بىلمەي دال. ونىڭ فيلمدەرىندەگى سيۋجەتىنىڭ باسىم كوپشىلىگى مۇگەدەك، ناۋقاس، جەتەسىز، ناقۇرىس، كەمتار، زيناكار تاعى سول سياقتى كەيىكەرلەر قوعامدىق ءومىرىنىڭ مايەگى بولىپ، كورەرمەندىڭ زەيىنىندەگى ءبىر ءۇمىت ساۋلەسىنە جەتەلەپ وتىرادى. جاراتىلىس پەن ادام تابيعاتىندا ۇشى-قيىرسىز قۋاتتار بار. ءماحمالبافتىڭ كينولارى سونداي ءتۇپسىز قۋاتتاردىڭ ءبىر تارماعى. وندا سۋبەكتيۆتىك قۋاتپەن وبەكتيۆتىك قايشىلىقتاردان تۋعان جەتەسىزدىكتەردى ءبىر ۇيلەسىمگە جەتەلەيتىن كەيىپ تانىتادى.  سوندىقتان كوممۋنيزم مەكتەبىنەن بەزگەن بولىپ، مۇسىلمان شيتتىك قاعيداسىنان يماني قۇندىلىعىن ىزدەۋمەن بولعان جىلداردا ناعىز يسلام مەكتەبىن ورناتۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، بارلىق وزگە وي مەكتەپتەگى، ءدىني توپتاردى، وتكەن رەجيمنىڭ كينوشىلارىن جەك كورىپ، اياۋسىز قاستاندىق جاساپ، ولاردان بەزىپ ءجۇردى دە، اياق استىنان يسلامي بيلىكتەن دە بەزىپ، ات باسىن ەۆروپا ەلدەرىنە بۇردى. بۇل اۋىسۋلار ونىڭ قۇبىلمالى ساياسي پسيحولوگياسىن بايقاتتى.  ءمالمابافتىڭ ساياسي كوزقاراستارى ونىڭ كينو سالاسىنا دا ىقپال جاساعانى كۇمانسىز. ول يران يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ ساياسي بيلىگىنەن دە، ءوزى سەنگەن ءدىني قۇندىلىقتاردان دا ءبىرجولاتا تەرىس اينالعان. سول سەبەپتى 2005 جىلى فرانتسيا ەلىنە كوشىپ كەتتى. ارتىنشا ءوزىن يران بيلىگىنە قارسى وپپوزيتسيا بولىپ، جاڭاشا تۆورچەستۆالىق ءومىرىن ساياسي ءىس-ارەكەتىمەن جالعاستىرىپ، يراننىڭ ساياسي بيلىگىنە قارسى يزرايىل، امەريكا جانە باتىس ەۆروپا ەلدەرىن پانا تۇتىپ، 2018 جىلدان ءوزىنىڭ جانىنا تەرور بولۋ قاۋپى ءتونىپ تۇرعانىن  ايتىپ، جار سالىپ ءجۇر.

سوندىقتان ايتارىمىز: الەمنىڭ ساياسي، ەكونوميكا، مادەني قۇبىلىستارىن زەردەلى تۇردە قاراپ، وعان ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددە تۇعىرىنان قاراۋعا ءتيىس ەكەنىمىزدى ەستە ساقتاعانىمىز ءجون. ويتكەنى وزگە ەلدەردىڭ قۇبىلىس دەپ تانىلىپ، دارىپتەلگەن تۋىندىلارىنا ەلىكتەپ، باعىنىشتى كۇي تانىتىپ نەمەسە ماسىلدانىپ ودان قورەكتەنە بەرسەك ءوزىمىزدىڭ ەلدىك بولمىسىمىزدان اجىراپ قالامىز. ونداي جاعدايدا ەلدىك بوياۋىمىز رەڭسىز بولىپ كەتەتىنى انىق. ويتكەنى ءار ەل ءوز مادەنيەتى مەن ساياسي مۇددەلەرىنە وراي وزگە دۇنيەگە قاراعانى ابزال. ازاماتتىڭ سۇيەنىشى ۇلت، ۇلتتىڭ قورعانى مەملەكەت بولارى زاڭدىلىق. سول ءۇشىن قازاق حالقىنىڭ قازىرگى ساياسي-مادەني جاعدايىندا قانداي ونەر تۋىندىلارى، قانداي ادەبي كوركەم شىعارمالار قاجەتىگىن ناقتىلاۋ قازاق كينوشىلارى مەن  قالامگەرلەرىنە  جۇكتەلەدى. 

يسلام جەمەنەي،

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، «تۇران-يران» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz