ايەلدەردى «ءتانىن جيىركەنبەي ساتا بەرەتىن ماحابباتتىڭ تاۋارى»، «ماڭگىلىك ادال جەزوكشەلەر» دەگەن موپاسساننان اسقان نازىك جاندىلاردىڭ  جانىن تۇسىنگەن، تابيعاتىن تانىعان جازۋشى بار ما ەكەن؟! «ءومىر» رومانىنداعى جاننانىڭ ايەل رەتىندە تازالىعىن، تومپىشتىڭ جان الەمىنىڭ سۇلۋلىعىن تەرەڭ بەينەلەگەن موپاسساننىڭ شەبەرلىگىنە سۇيسىنگەن وقىرمان ونىڭ وسى ءبىر قاتەلىگىن دە كەشىرۋگە بار. تۇرپايى سەزىمنىڭ يەسىنىڭ وسىنداي پىكىر ايتۋىنا، بالكىم، پسيحيكالىق اۋرۋى سەبەپشى بولدى ما... (ونىڭ اناسى لاۋرە لە پۋاتۆەن جۇيكە اۋرۋىنان زارداپ شەككەن)
كىم بىلەدى، ول وبالىنا قالعان ايەلدەر، كۇش كورسەتىپ، دورەكىلىك تانىتقان قىزمەتشى ايەلدەر ونى جەك كورسە، كورگەن شىعار؟! ول تۋرالى ەستەلىكتىڭ بارىندە دە ونىڭ جەزوكشەلەرمەن ءجيى ساۋىق-سايران قۇرىپ، كوڭىل كوتەرگەنىن جازادى. ول سول «اقشاعا ساتىلعان» قىزدارعا قول دا جۇمسايتىن. سەرى موپاسسان كەيىپكەرى تومپىشقا ءوزىنىڭ عاشىق بولعانىن دا جاسىرماعان. «سول جەزوكشە ايەلدىڭ بەينەسىنە ءوزىم دە عاشىقپىن. تومپىش - مەنىڭ ماحابباتىم»، - دەپتى ول.

ايەلدەردى «ءتانىن جيىركەنبەي ساتا بەرەتىن ماحابباتتىڭ تاۋارى»، «ماڭگىلىك ادال جەزوكشەلەر» دەگەن موپاسساننان اسقان نازىك جاندىلاردىڭ  جانىن تۇسىنگەن، تابيعاتىن تانىعان جازۋشى بار ما ەكەن؟! «ءومىر» رومانىنداعى جاننانىڭ ايەل رەتىندە تازالىعىن، تومپىشتىڭ جان الەمىنىڭ سۇلۋلىعىن تەرەڭ بەينەلەگەن موپاسساننىڭ شەبەرلىگىنە سۇيسىنگەن وقىرمان ونىڭ وسى ءبىر قاتەلىگىن دە كەشىرۋگە بار. تۇرپايى سەزىمنىڭ يەسىنىڭ وسىنداي پىكىر ايتۋىنا، بالكىم، پسيحيكالىق اۋرۋى سەبەپشى بولدى ما... (ونىڭ اناسى لاۋرە لە پۋاتۆەن جۇيكە اۋرۋىنان زارداپ شەككەن)
كىم بىلەدى، ول وبالىنا قالعان ايەلدەر، كۇش كورسەتىپ، دورەكىلىك تانىتقان قىزمەتشى ايەلدەر ونى جەك كورسە، كورگەن شىعار؟! ول تۋرالى ەستەلىكتىڭ بارىندە دە ونىڭ جەزوكشەلەرمەن ءجيى ساۋىق-سايران قۇرىپ، كوڭىل كوتەرگەنىن جازادى. ول سول «اقشاعا ساتىلعان» قىزدارعا قول دا جۇمسايتىن. سەرى موپاسسان كەيىپكەرى تومپىشقا ءوزىنىڭ عاشىق بولعانىن دا جاسىرماعان. «سول جەزوكشە ايەلدىڭ بەينەسىنە ءوزىم دە عاشىقپىن. تومپىش - مەنىڭ ماحابباتىم»، - دەپتى ول.
تومپىش. ارى اياققا تاپتالىپ، الاسۇرىپ، ءوزىن-ءوزى ىزدەيتىن، جوقتايتىن  تومپىش پەن نامىسى مەن ۇياتىن ساۋدالاعان سۇيكىمدى دوستىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بار دەيسىز؟ ەشقانداي. بالكىم، ءبىزدىڭ بۇل پىكىرىمىزبەن گي دە موپاسساننىڭ قالامىنان تۋعان «تومپىش» پەن «سۇيكىمدى دوس¬پەن» تانىس وقىرمان كەلىسپەس. الەم ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا جەڭىل ءجۇرىستى ايەلدەر تۋرالى قانشاما شىعارما جازىلدى. قولىنا ەندى قالام ۇستاعان قالامگەر دە ولاردىڭ جان الەمىن اشۋعا تالپىندى. بىراق سولاردىڭ ءبىرى - ءوزى بەينەلەگەن ايەلدىڭ تانىنە تامسانسا، ءبىرى - ونىڭ بىلعانىش ارەكەتىنەن جيىركەنۋدەن ارىعا بارا المادى. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، جازۋشى ءوز كەيىپكەرىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن جاۋاپتى، بىراق ۇكىم وقۋعا ءتيىستى ەمەس. «ءومىر»، «پەر مەن جان»، «مونت-وريول»، «سۇيكىمدى دوستىڭ» اۆتورى جاساندى، جالاڭ پالساپامەن وقىرماننىڭ ۋاقىتىن ۇرلامايدى.
...شىعارمادا اۆتور كۇيمە ىشىندەگى جولاۋشىلاردىڭ كاسىبىن قىسقاشا بايانداپ وتەدى. كۇيمەدە داۋلەتتى، سىيلى ادامداردىڭ «سىيقىن» بۇزىپ، «بۇزىلعان ايەل» وتىر. ونىڭ قاپ-قارا كوزىندەگى مۇڭ مەن جالعىزدىقتى قۇدايعا جالبارىنىپ وتىرعان موناحينالار دا ەشقاشان تۇسىنبەيدى. كوپ ىشىندە جالعىزسىراپ، جاپا شەككەن تومپىشتىڭ جاندۇنيەسىندەگى مۇڭدى، ءتىپتى دەموكرات كورنيۋدە دە تۇسىنبەس ەدى. سەبەبى، تومپىش پەن كورنيۋدەنىڭ جالعىزدىعى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن. كۇيمەدەگى گراف يۋبەر دە برەۆيل، فابريكانت كاررە-لامادون، الىپساتار لۋازومەن سالىستىرعاندا، كورنيۋدە ادامگەرشىلىگىن جوعالتپاعان. بىراق ونىڭ دا «ادامگەرشىلىگى ساتۋلى».  موپاسسان  تومپىشتىڭ تابيعاتىن جول بويىندا كەزدەسكەن وقيعالار مەن وزگە كەيىپكەرلەرىمەن بايلانىستا اشىپ كورسەتەدى.
ونىڭ  الگىندە عانا ءوزىن «بۇزىلعان قىز»، «سايقال» دەپ تىلدەپ، جيىركەنگەن جولاۋشىلارعا جومارتتىق تانىتىپ، جولعا الىپ شىققان بۇكىل تاماعىن ءبولىپ بەرۋىنە تاڭدانۋعا بولماس. ونىڭ كورنيۋدەنىڭ كوڭىل كوتەرۋ تۋرالى ۇسىنىسىنا قارسى بولۋىنا تاڭدانۋعا بولماس. سول «بۇزىلعان قىز» وتانىن، فرانتسيانى ءوزىن قورشاعان ەكىجۇزدى ادامداردىڭ بارىنەن ارتىق سۇيەتىن. ۇلتىنىڭ دۇشپانى نەمىسپەن كوڭىل كوتەرۋدى ول «وتانىما، ۇلتىما جاساعان ساتقىندىعىم» دەپ ەسەپتەدى. جولدا كۇيمە توقتاعان قوناقۇيدە  وعان نەمىس وفيتسەرىنىڭ كوزى تۇسەدى. مىنە، شىعارمانىڭ شيەلەنىسكەن تۇسى - وسى. وسى ساتتە گرافتىڭ، كاررە-لامادون حانىمنىڭ، لۋازو حانىم مەن باسقا دا كەيىپكەرلەردىڭ تابيعي بولمىسى كورىنەدى.
سىرتقى بولمىس جاساندى. اقسۇيەك كاررە-لامادون حانىمنىڭ «مادەنيەتتىلىگى» دە تىم-تىم جاساندى. «جاساندى الەمىنەن» كاررە-لامادون حانىمنىڭ ءوزى دە تۇنشىعىپ كەتەتىن. تومپىش جيىركەنگەن نەمىس وفيتسەرىنە، تومپىش قارعاعان الەمگە  كاررە-لامادون حانىم ىنتىق ەدى. شىعارما استارىندا باستارىنا الدەقانداي كۇن تۋسا، جالعان كوكىرەك كوتەرگەن ايەلدەردىڭ ءبارى دە، ءتىپتى موناحينالار دا «ءوزىن ساتادى» دەگەن وي جاتىر. سول ويدى تۇسىنگەن وقىرمان ساناسىندا تومپىش بەينەسى بيىكتەي تۇسەدى.
جولاۋشىلار «بوستاندىقتى» تومپىشتىڭ ايالاعان ۇياتى مەن نامىسىن ساتىپ قول جەتكىزدى. ولاردىڭ ۇعىمىنداعى بوستاندىق دەگەننىڭ ءوزى - ساتقىندىق، ەكىجۇزدىلىك، جاعىمپازدىق، ايارلىق ەدى.
...كۇيمە تاعى دا جولعا شىقتى. تومپىش جالعىزسىراپ وتىر... ونىڭ جانىن جارالاعانىن توبىر ويىنا دا العان جوق. توبىر   قاراپايىم عانا ادامي قارىم-قاتىناستى دا ەسكەرمەدى. شىعارمانىڭ باسىندا تومپىش ءبىر سەبەت تاماعىمەن ءوزىن قاۋمالاعان اشكوزدەردى تويدىرىپ ەدى. ەندى اقسۇيەكتەر تۇگىلى، قۇدايعا سىيىنعان موناحينالار دا وعان قوناقۇيدەن الىپ شىققان دامنەن اۋىز تيگىزبەدى.  
تومپىش جىلاپ وتىر... ول ءبىر سەبەت تاماعىن ەمەس، اياققا تاپتالعان نامىسى مەن ۇياتىن، انىعى ءوزىن-ءوزى جوقتاپ، جىلاپ وتىر...  
سۇيكىمدى دوس. وتانىن ساتپايتىن جەزوكشە بولمىسىن شەبەرلىكپەن سۋرەتتەگەن موپاسساننىڭ سول بەينەگە مۇلدەم قاراما-قارسى كەيىپكەرى - جورج ديۋرۋا.  كوڭىلدەسىنىڭ كىشكەنتاي قىزى اتاعان لاقاپ اتى - سۇيكىمدى دوس. موپاسساننىڭ وتانسۇيگىش تومپىشى ءبىزدىڭ قوعامدا بار ما، جوق پا، بىلمەيمىن، ايەلدىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، كوڭىلدەس بولىپ، كۇن كورەتىن ديۋرۋالار بار ەكەنى انىق. ايەلدىڭ كوڭىلدەسى بولىپ كۇن كورەتىن ەر ادام بەينەسى XIX عاسىرداعى جازۋشىلاردىڭ كوپشىلىگىندە كەزدەسەدى. مىسالى، بالزاكتا. ارينە، ەكى جازۋشىنىڭ تابيعاتىن، جازۋ شەبەرلىگىن سالىستىرۋعا بولمايدى. اڭگىمە موپاسساننىڭ سۇيكىمدى دوسى جايلى. ونىڭ دا كەيىپكەرى - كەدەي، كۇندەلىكتى ىشەر اسىنان اقشاسى ارتىلمايدى. ارتىلماعاندى ايتاسىز، ءبىر جالاقىدان ەكىنشى جالاقىعا قارىزدانىپ، قاۋعالانىپ ازەر جەتەدى. ارينە، تاڭداناتىن تۇك تە جوق. ول ءوزىنىڭ سۇلۋ ەكەنىن بىلسە دە، سول ەرەكشە كەسكىن-كەلبەتىنىڭ وزىنە وراسان زور بايلىق پەن مانساپ اكەلەتىنىن باستاپقىدا بىلگەن جوق. ول ايەلدى ازعىرعان جوق، ونى ايەل ازعىردى. سۇيكىمدى دوس شىعارماداعى ءاربىر ايەلمەن قارىم-قاتىناستا بەتىنە ءارتۇرلى «بەتپەردە» كيىپ وتىرادى. مەنىڭشە، ول ەڭ قىسقا «ماحاببات ويىنىن» ويناعان جاسامىس ۆالتەر حانىمعا عانا شىنايى بەينەسىن كورسەتتى عوي دەيمىن. قانشا رەت قارىم-قاتىناسىن ۇزگىسى كەلسە دە، ۇزە الماعان مارەل حانىم بولسا، ديۋرۋانىڭ ايەل بەينەسى ەدى. ءبىر-بىرىنە تىم-تىم ۇقسايتىن ولار ءبىرىن-ءبىرى قيىپ كەتە المايتىن. ال مادلەنا... دوسىنىڭ ايەلى بولعان، كەيىن فورەستە ولگەن سوڭ ديۋرۋامەن تۇرمىس قۇرعان مادلەنامەن بايلانىسى كۇردەلى. اۆتور بۇلاردىڭ جۇبايلىق ءومىرىن سونشالىقتى  كۇردەلى، سۇرەڭسىز، ماعىناسىز ەتىپ سۋرەتتەيدى. دەسە دە، وقىرمان رەتىندە ماعان وسى قۋلىعىنا نايزا بويلامايتىن ايەلدىڭ پسيحولوگياسى تولىققاندى اشىلماعانداي كورىنەدى. ايەلدىڭ جۇمباقتىعى قىزىقتىرسا دا، سول جۇمباقتى شەشۋگە تالپىنىس جاساعانىمدا قاراما-قارسى سان ساۋالعا كەزىكتىم. سونداي اقىلدى، قۋ، كورىكتى ايەلدىڭ، مەنىڭ جەكە پىكىرىمشە،  «دانىشپاندىعى» ءبىرىنشى كۇيەۋى مەن ەكىنشى كۇيەۋىنە ماقالا جازىپ بەرۋدە كورىنەدى. كىم بىلەدى، بالكىم، مەن قاتەلەسەتىن شىعارمىن. ايەل كوڭىلدەسىنەن مۇراعا قالعان ءبىر ميلليوننىڭ جارتىسىن وسەك-اڭگىمەدەن «قورقىپ»، كۇيەۋىنە بەرە سالادى. ءوز ۇيىندە، قوناقتا كوڭىلدەسىمەن وڭاشا قالۋعا قىمسىنبايتىن ايەلدىڭ ارەكەتى سەنىمسىز-اق. اۆتور ەرلى-زايىپتىلاردىڭ قارىم-قاتىناسىن سانالى تۇردە جاساندى كورسەتۋگە تىرىسسا دا، سول «جاساندىلىقتىڭ» وقىرمان رەتىندە مەنى جالىقتىرىپ جىبەرگەنىن جاسىرمايمىن. قىسقاسى، تەمەكى شەگىپ تۇرىپ، فورەستەگە، كەيىننەن ديۋرۋاعا جازۋ ۇيرەتەتىن، ءتىپتى ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەسىن ۇيرەتەتىن ايەلدىڭ سۇيكىمدى دوستان وپ-وڭاي جەڭىلە سالاتىنىنا سەنگىم كەلمەيدى.
بۇل - سۇيكىمدى دوس پەن ونىڭ قولعاپتاي اۋىستىرعان ايەلدەرمەن ماحابباتى جايلى عانا رومان ەمەس. ەسىڭىزدە مە، بالزاكتىڭ «شەگىرەن بىلعارىسىنىڭ» باستى كەيىپكەرى ويلاماعان جەردەن مانساپ پەن داڭققا كەنەلەدى عوي. «سۇيكىمدى دوستىڭ» باستى كەيىپكەرى، ءومىر سۇرۋگە ونسىز دا ەپتى ديۋرۋاعا وزدەرىن اقىلدى سانايتىن ناعىز «اقىماق» ايەلدەر جولىقتى.  ونىڭ سيقىرلى بىلعارى شەگىرەنى بولعان جوق، ەسەسىنە قاي ايەلدىڭ كوڭىلىن اۋلاسا، قاي ايەلگە ۇيلەنسە، باقىتىن تاباتىنىن ۇيرەتىپ، سايراعان «جاندى قۋىرشاقتارى» بولدى. جازۋ-سىزۋ قولىنان كەلمەيتىن ديۋرۋانىڭ جۋرناليستيكادا ايەلى ارقىلى جۇلدىزى جاندى. تۇيسىگىمەن الىستى بولجاي الاتىن الاياق جىگىت ءاپ-ساتتە جازۋدىڭ تەحنيكاسىن مەڭگەرىپ الدى. ول ايەلدەردى عانا ەمەس، جۋرناليستىك كاسىپتى دە ءوزىنىڭ مۇددەسىنە اينالدىرۋعا ۇيرەندى. ءاربىر جەكە ادامنىڭ مۇددەسى ءوزى ءۇشىن بارىنەن بيىك تۇرادى دەسەك تە، ونىڭ مۇددەسى تىم قورقىنىشتى، تىم قىمبات ەدى...

P.S.
سۇيكىمدى دوس ءوز مۇددەسى ءۇشىن ەشتەڭەدەن تايىنبايدى. ول ءۇشىن بارىنەن جەكە باسىنىڭ مۇددەسى قىمبات. ال تومپىش شە؟ ول الدەكىمدەردىڭ مۇددەسى ءۇشىن ءوزىن ساتتى...
ا.سەرىكبايقىزى
«جاس قازاق» گازەتى